Timitsu Ta Ku Ala Vukona Bya Xikwembu

HI HANYA emisaveni leyi teleke hi minkitsikitsi; ku languta swa xinkarhana eka tinhloko-mhaka-nkulu ta maphepha-hungu swi tiyisa mhaka leyi siku rin’wana ni rin’wana. Xiyimo lexi tsemaka nhlana xa misava ya hina xi vangele vo tala ku kanakana hi vukona bya Xikwembu. Van’wana lava nga pfumeriki eka Xikwembu, va ala hambi ku ri vukona bya xona. Xana swi tano ha wena ke?

Ku pfumela kumbe ku nga pfumeli eka Xikwembu ku nga ri khumba swinene langutelo ra wena hi vumundzuku. Loko Xikwembu xi nga ngheneleli, ku pona ka rixaka ra vanhu ku le mavokweni ya munhu hi ku helela—ku nga mianakanyo leyi hetaka matimba, tanihi leswi munhu a nga ni vuswikoti lebyikulu byo lovisa. Loko u pfumela leswaku Xikwembu xi kona, kutani swi nga endleka u pfumela leswaku vutomi eplaneteni leyi byi na xikongomelo—xikongomelo lexi kumbexana xi nga ta hetelela xi hetisekile.

Hambi leswi ku ala vukona bya Xikwembu a ku nga talanga ematin’wini, ko va eka malembe-xidzana ya sweswinyana laha ndhuma ya dyondzo yo ala vukona bya Xikwembu yi hangalakeke. Wa swi tiva leswaku hikwalaho ka yini ke?

Ku Twisisa Timitsu

Murhi wo leha i nchumu lowu kokaka mahlo loko u wu vona. Kambe, tihlo ri vona matluka, marhavi na nsinya ntsena. Timitsu—xihlovo xa vutomi bya murhi—ti tumbele ehansi ka misava.

Swi fana ngopfu ni ku ala vukona bya Xikwembu. Ku fana ni murhi wo leha, ku ala vukona bya Xikwembu ku tinyike matimba hi lembe-xidzana ra vu-19. Vutomi ni vuako hinkwabyo swi nga tiendlekela handle ka Musunguri wa swona ke? Xana ku gandzela Muvumbi wo tano i ku dya nkarhi ke? Tinhlamulo ta vativi lava a va ri emahlweni va filosofi enkarhini wolowo a ti ri ni matimba ni ku twisiseka. Friedrich Nietzsche u te: “Tanihi leswi hi nga ha laviki milawu ya mahanyelo, a ha ha byi lavi ni vukhongeri.” Ludwig Feuerbach u seketerile a ku: “Vukhongeri i norho wa mianakanyo ya munhu.” Kutani Karl Marx loyi matsalwa ya yena a ma ta va ni nkucetelo lowukulu eka malembe-xikhume lama a ma ta landzela, u te: “Ndzi lava ku engetela ntshunxeko wa mianakanyo eka vuhlonga bya vukhongeri.”

Mintshungu a yi nyanyukile. Hambi swi ri tano, leswi va swi oneke a ku ri matluka, marhavi ni nsinya ntsena wa ku ala vukona bya Xikwembu. Timitsu a ti dzimile ni ku nava khale emahlweni ko va lembe-xidzana ra vu-19 ri sungula. Lexi hlamarisaka, ku andza ka manguva lawa ka ku ala vukona bya Xikwembu ku khutaziwe hi vukhongeri bya Vujagana! Hi ndlela yihi? Tinhlengeletano leti ta vukhongeri ti pfuxe ku pfilunganyeka lokukulu ni ku kanetana hikwalaho ka vuhomboloki bya tona.

Timbewu Ta Byariwa

EMalembeni ya le Xikarhi, Kereke ya Khatoliki yi kucetele valandzeri va yona. The Encyclopedia Americana yi xiya leswaku “Ntlawa wa vafundhisi wu vonake wu hluleka ku khathalela swilaveko swa vanhu swa moya. Vafundhisi lava tlakukeke, ngopfu-ngopfu vabixopo, va seketeriwile eka xikhundla xa vona lexi tlakukeke ivi va languta ntirho wa vona ngopfu-ngopfu tanihi xihlovo xa xikhundlha ni matimba.”

Van’wana, tanihi John Calvin na Martin Luther, va ringete ku hundzula kereke. Hambi swi ri tano, maendlelo ya vona minkarhi yin’wana a ma nga fani na ya Kreste; xihlawuhlawu ni ku halata ngati swi funghe Ndzhundzhunuko. (Ringanisa Matewu 26:52.) Minhlaselo ya kona a yi ri ya tihanyi swinene lerova malembe-xidzana manharhu endzhakunyana, Thomas Jefferson, muungameri wa vunharhu wa United States a tsala a ku: “Swa antswa ku nga pfumeli eka xikwembu, ku ri na ku xi rhukana hi timfanelo to biha ta Calvin.”a

Handle ko kanakana, Ndzhundzhunuko a wu byi vuyetelanga vugandzeri lebyi tengeke. Kambe, wu hungute matimba ya Kereke ya Khatoliki. Vatican a ya ha vanga ni mfanelo yo lawula ripfumelo ra vukhongeri. Vo tala va joyine mimpambukwa leyintshwa ya Maprotestente. Van’wana lava pfilunganyiweke hi vukhongeri, va sungule ku gandzela mianakanyo ya munhu. Ku ve ni malangutelo ya vutifumi lama pfumeleleke mavonelo yo hambana-hambana mayelana ni Xikwembu.

Ku Kanakana Ku Tinyika Matimba

Hi lembe-xidzana ra vu-18, mianakanyo leyi twisisekaka a yi tala ku bumabumeriwa tanihi murhi wa swiphiqo swa misava. Mutivi wa filosofi wa Mujarimani Immanuel Kant u vule leswaku nhluvuko wa munhu a wu siveriwa hi ku titshega ka yena hi tipolitiki ni ku lava ku kongomisiwa hi vukhongeri. U khutazile: “Vana ni xivindzi xo lava ku kuma vutivi! Vana ni xivindzi xo tirhisa vutlharhi bya wena!”

Langutelo leri ri vumbe ku Voningeriwa, loku nakambe ku tiviwaka tanihi Nguva yo Anakanyisisa. Tanihi leswi nguva leyi yi fikeke ni le ka lembe-xidzana ra vu-18, yi funghiwe hi torha lerikulu ra vutivi. Buku leyi nge Milestones of History yi ri: “Ku kanakana ku sive ripfumelo ro pfumala xisekelo. Tidyondzo ni mikhuva ya xintu hinkwayo ya khale swi kanakaniwile.”

‘Xivumbeko [xin’wana] lexi namarhelaka tidyondzo ni mikhuva ya xintu ya khale’ lexi a xi fanele ku kambisisiwa a ku ri vukhongeri. Buku leyi nge The Universal History of the World yi ri: “Vanhu va cince malangutelo ya vona hi vukhongeri. A va nga ha eneriseki hi xitshembiso xa hakelo ya le tilweni; a va lava vutomi byo antswa emisaveni. Va sungule ku lahlekeriwa hi ripfumelo ra vona eka matimba ya le henhla.” Kunene, vativi va filosofi vo tala lava Voningeriweke va teke vukhongeri tanihi lebyi nga xiximekiki. Ngopfu-ngopfu, va sole varhangeri va Kereke ya Khatoliki lava nga ni torha ro fuma kambe va tshika vanhu emunyameni.

Hi ku nga eneriseki hi vukhongeri, vo tala va vativi lava va filosofi va tiendle vaseketeri va dyondzo ya vukwembu; a va pfumela eka Xikwembu, kambe va vula leswaku munhu a xi na mhaka na yena.b Va nga ri vangani va vule handle ko kanakana leswaku a ku na Xikwembu, tanihi mutivi wa filosofi Paul Henri Thiry Holbach, loyi a vuleke leswaku vukhongeri a byi ri “xihlovo xa ku avana, vuhomboloki ni vugevenga.” Loko malembe ma ri karhi ma famba, vo tala va karharile hi Vujagana kutani va pfumelelana ni marito ya Holbach.

Kunene swa hlamarisa ku vona leswaku Vujagana byi susumetele ku andza ka ku ala vukona bya Xikwembu! Profesa wa ntivo-vukwembu Michael J. Buckley wa tsala a ku: “Tikereke a ti ri xihlovo xa dyondzo yo ala vukona bya Xikwembu. Vanhu va le Vupela-dyambu va tikume va siringiwile ngopfu ni ku nyangatsiwa hi vukhongeri. Tikereke ni mimpambukwa ti pfilunganye Yuropa, ti halata ngati, ti lava matimba yo lwa ni swihinga kumbe nhlunga-vuhosi, ti endla ni matshalatshala yo hlongola kumbe ku susa vafumi eswitulwini.”

Dyondzo Ya Ku Ala Vukona Bya Xikwembu Yi Amukeriwa Hi Xitalo

Hi lembe-xidzana ra vu-19, ku ala Xikwembu ku phofuriwe hi ku ntshunxeka na hi ku chivirika. Vativi va filosofi ni vativi va sayense a va chavanga ku vula malangutelo ya vona. “Nala wa hina i Xikwembu” ku vule un’wana la alaka vukona bya Xikwembu. “Ku venga Xikwembu i masungulo ya vutlhari. Loko vanhu va ta endla nhluvuko wa ntiyiso, wu ta va wu sekeriwe eka ku ala vukona bya Xikwembu.”

Hambi swi ri tano, ku cinca loku tumbeleke ku humelerile hi lembe-xidzana ra vu-20. Ku nga pfumeli eka Xikwembu a ka ha lweriwanga ngopfu; muxaka wun’wana wa ku ala vukona bya Xikwembu wu sungule ku hangalaka, wu khumba hambi lava va tivulaka leswaku va pfumela eka Xikwembu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Karl Marx

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Ludwig Feuerbach

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Friedrich Nietzsche

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

COVER: Earth: By permission of the British Library; Nietzsche: Copyright British Museum (see also page 3); Calvin: Musée Historique de la Réformation, Genève (Photo F. Martin); Marx: U.S. National Archives photo (see also page 3); Planets, instruments, crusaders, locomotive: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; Feuerbach: The Bettmann Archive (see also page 3)