Yerusalema eMinkarhini Ya Bibele—Xana Vuyimburi Byi Paluxa Yini?
MINTIRHO ya vuyimburi leyikulu leyi tsakisa yi endliwile le Yerusalema, ngopfu-ngopfu hi 1967. To tala ta tindhawu leti yimburiweke ti endzeriwa hi mani na mani, kutani a hi endzeleni tin’wana ta tona ivi hi vona ndlela leyi vuyimburi byi fambisanaka hakona ni matimu ya Bibele.
Yerusalema Wa Hosi Davhida
Ndhawu leyi Bibele yi vulavulaka ha yona tanihi Ntshava ya Siyoni, laha Muti wa khale wa Davhida a wu akiwile kona, yi vonaka yi nga nyawuri eka doroba-nkulu ra Yerusalema ra manguva lawa. Vuyimburi bya Muti wa Davhida, lebyi kongomisiweke hi mufi profesa Yigal Shiloh exikarhi ka 1978-85, byi pfukule muako lowukulu wa maribye, kumbe rirhangu ro seketela, hi tlhelo ra vuxa ra xintshabyana.
Profesa Shiloh u vule leswaku ku fanele ku ri masalela ya masungulo lamakulu ya makhumbi ya tshala leri Vayebusi (vaaki va le mahlweni ka ku va Davhida a hlula) va akeke khokholo eka rona. U hlamusele leswaku muako lowukulu wa maribye lowu a wu kumeke ehenhla ka makhumbi lawa ya matshala i xiphemu xa khokholo lerintshwa leri akiweke hi Davhida endhawini ya khokholo ra Vayebusi. Eka 2 Samuwele 5:9, ha hlaya: “Davida a aka e khokholweni, a ri tšhya muti wa Davida. Kutani a aka matlhelweni hikwawo, e ku suka e khokholweni, ne nḍeni ka rona.”
Ekusuhi ni muako lowu ku na minyangwa ya mafambiselo ya mati ya khale ya muti, lawa swiphemu swa wona swin’wana swi tikombaka swi ri swa le nkarhini wa Davhida. Timhaka tin’wana eBibeleni malunghana ni fambiselo ra mati ra muhocho eYerusalema ti vanga swivutiso. Hi xikombiso, Davhida u byele vavanuna va yena leswaku “mani na mani l’a nga ta hlasela v̌a-Yebus, a ya fika e nkov̌otlweni, a het[e]” valala. (2 Samuwele 5:8) Yowabu murhangeri wa vuthu ra Davhida u swi endlile leswi. Kahle-kahle ku vuriwa yini hi “nkov̌otl[o]”?
Swivutiso swin’wana swi vutisiwile malunghana ni Muhocho wa le Silowama lowu dumeke, kumbexana lowu ceriweke hi tinjhiniyara ta Hosi Hezekiya eka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E. naswona ku vulavuriwaka hi wona eka 2 Tihosi 20:20 na 2 Tikronika 32:30. Xana mintlawa lemimbirhi ya vaceri, lava celaka ku suka eka matlhelo lama hambaneke, yi swi kotise ku yini ku hlangana? Ha yini va cele nsele wo gombonyoka, va endla muhocho wu leha ngopfu ku tlula lowu kongomeke? Xana a va wu kuma njhani moya lowu ringaneke wo hefemula, ngopfu-ngopfu leswi kumbexana a va tirhisa mavoni lama pfurhisiwaka hi mafurha?
Magazini lowu nge Biblical Archaeology Review wu nyikele tinhlamulo ta ntiyiso eka swivutiso swo tano. Dan Gill, mutivi wa swicelwa swa misava loyi va vulavurisaneke na yena hi vuyimburi lebyi, u ri: “Ehansi ka Muti wa Davhida ku ni bakwa ra mati leri nga ra ntumbuluko leri endliweke kahle. Karst i rito ra vativi va swicelwa swa misava leri vulaka ndhawu leyi nga tolovelekangiki ya muhocho wa ribye, mabakwa ni mihocho leyi vangiwaka hi mati lama humaka ehansi loko ma ri karhi ma hundza ivi ma khulukela emaribyeni lama nga ehansi ka misava. . . . Nkambisiso wa hina wa swicelwa swa misava wa mintirho ya mati leyi endliweke ehansi ka misava ehansi ka Muti wa Davhida wu kombisa leswaku a ku ri ku ndlandlamuxiwa ka mihocho ni migodi leyi ya ntumbuluko (karstic) loku endliweke hi vanhu va vutshila a yi hlanganisiwe yi va fambiselo ra mphakelo wa mati lowu tirhaka.”
Leswi swi nga ha pfuna ku hlamusela ndlela leyi Muhocho wa Silowama a wu ceriwe ha yona. Wu nga ha va wu landzele ndlela yo rharhangana ya muhocho wa ntumbuluko ehansi ka xintshabyana. Mintlawa leyi tirhaka eka makumu man’wana yi nga ha va yi cele muhocho wa xinkarhana hi ku cinca mabakwa lama nga kona. Kutani ku ceriwe muhocho lowu rhelelaka leswaku mati ma ta khuluka ma suka exihlobyeni xa Gihoni ma ya eXidziveni xa Silowama, lexi kumbexana a xi ri endzeni ka marhangu ya muti. Lowu a wu ri ntirho wa vunjhiniyara hakunene tanihi leswi ku hambana ka ku tlakuka exikarhi ka makumu hamambirhi ku nga 32 wa tisentimitara, ku nga khathariseki ku leha ka wona ka 533 wa timitara.
Swidyondzi i khale swi swi xiyile leswaku xihlovo lexikulu xa mati ya muti wa khale a ku ri xihlovo xa Gihoni. A xi ri ehandle ka marhangu ya muti kambe a xi ri ekusuhi swinene lerova muhocho ni mugodi lowu enteke timitara ta 11 a wu ta ceriwa, kutani a wu ta endla leswaku vaaki va ka mati handle ko ya ehandle ka marhangu lama sirheleleke. Wu tiviwa tanihi Muhocho wa Warren, lowu thyiweke endzhaku ka Charles Warren, loyi a tshubuleke fambiselo leri hi 1867. Kambe, xana muhocho ni mugodi lowu swi endliwe rini? Xana a swi ri kona enkarhini wa Davhida? Xana lowu a ku ri muhocho wa mati lowu tirhisiweke hi Yowabu? Dan Gill wa hlamula: “Ku kambela leswaku entiyisweni Muhocho wa Warren a wu ri muhocho wa ntumbuluko, hi kambisise mahlanhla ya tshaku ra khalisiyamu lama humaka eka makhumbi ya wona lama nga tolovelekangiki ya khaboni 14. A wu nga ri na nchumu, leswi kombisaka leswaku tshaku leri ri na malembe lama tlulaka 40 000 hi vukhale: Leswi swi nyikela vumbhoni lebyi nga erivaleni bya leswaku mugodi lowu a wu ceriwanga hi munhu.”
Masalela Ya Le Nkarhini Wa Hezekiya
Hosi Hezekiya u hanye hi nkarhi lowu tiko ra Asiriya a ri hlula matiko. Hi lembe ra vutsevu ra ku fuma ka yena, Vaasiriya va hlule Samariya, ntsindza wa mfumo wa tinyimba ta khume. Malembe ya nhungu endzhakunyana (732 B.C.E.) Vaasiriya va vuyile nakambe, va xungete Yuda na Yerusalema. Tikronika ta Vumbirhi 32:1-8 ti hlamusela kungu ra Hezekiya ro tilwela. Xana byi kona vumbhoni byin’wana lebyi vonakaka bya le nkarhini lowu?
Ina, hi 1969, Profesa Nahman Avigad u tshubule masalela ya le nkarhini lowu. Vuyimburi byi pfukule xiphemu xa khumbi lerikulu, xiphemu xo sungula xi lehe 40 wa timitara, xi aname timitara ta 7, naswona hi ku ya hi swiringanyeto, a xi lehe timitara ta 8. Xiphemu xin’wana xa khumbi a xi ri ehenhla ka ribye ra xisekelo naswona lexin’wana a xi ri ehenhla ka tiyindlu leta ha ku akiwaka. I mani la akeke khumbi leri naswona u ri ake rini? Magazini wa vuyimburi wu vika leswaku: “Matsalwa mambirhi eBibeleni ma pfune Avigad ku kombetela eka siku ni xikongomelo xa rirhangu.” Matsalwa ya kona ma hlayekisa xi leswi: “Kav̌a loko a tiya mbilu, a lungisa rirhangu hikwako laha ri mbunḍukeke kona, a lehisa makhokholo, kutani a aka rirhangu riṅwana e handle.” (2 Tikronika 32:5) “Mi mbunḍuša tiṅwana, mi tiyisa rirhangu hi maribye ya rona.” (Esaya 22:10) Namuntlha vaendzi va nga vona xiphemu lexi xa leswi vuriwaka Rirhangu leri Anameke eXifundzheni xa Vayuda xa Muti wa Khale.
Vuyimburi byo hambana-hambana na byona byi paluxa leswaku Yerusalema hi nkarhi lowu a wu ri wukulu swinene ku tlula hilaha a ku ehleketiwa hakona ku ta fikela sweswi, kumbexana hikwalaho ka ku nghena ka vabaleki vo tala lava humaka eka mfumo wa le n’walungwini endzhaku ka loko wu hluriwile hi Vaasiriya. Profesa Shiloh u ringanyete leswaku muti wa Vayebusi wu hlanganise ndhawu ya kwalomu ka tihekitara ta tsevu. Enkarhini wa Solomoni yi hlanganise kwalomu ka tihekitara ta 16. Hi nkarhi wa Hosi Hezekiya, ku nga malembe ya 300 endzhakunyana, ndhawu leyi tiyisiweke ya muti a yi kule yi va kwalomu ka 60 wa tihekitara.
Swilahlo Swa Le Nkarhini Wa Tempele Yo Sungula
Swilahlo swa le nkarhini wa Tempele yo Sungula, hileswaku, emahlweni ka ku va Vababilona va herisa Yerusalema hi 607 B.C.E., a swi ri xihlovo xin’wana xa rungula. Vuyelo byo hlamarisa byi kumiwile loko ntlawa wa mabakwa yo lahlela eka wona etimbuweni ta Nkova wa Hinom ma yimburiwile hi 1979/80. Muyimburi Gabriel Barkay u ri: “Ematin’wini hinkwawo ya vulavisisi bya vuyimburi eYerusalema, leyi i yin’wana ya vuhlayiselo byi nga ri byingani bya Tempele yo Sungula leyi kumiweke yi ri ni hinkwaswo swa yona swa le ndzeni. A yi ri ni swilo leswi tlulaka gidi.” U ya emahlweni a ku: “Ku navela lokukulu ka mutivi wa vuyimburi un’wana ni un’wana la tirhaka eIsrayele, naswona ngopfu-ngopfu eYerusalema, i ku tshubula timhaka leti tsariweke.” Xana tibuku-songwa timbirhi ta silivhere leti kumiweke, a ti ri na yini?
Barkay wa hlamusela: “Loko ndzi vone xiphemu xitsongo lexi nga songiwangiki xa silivhere ivi ndzi xi veka ehansi ka xikurisa marito, a ndzi swi vona leswaku vuandlalo a byi funengetiwe hi swilo leswi nga tiyangiki leswi endliweke, byi tsalatsariwile hi xitirho lexi karihaka eka vuandlalo lebyi laleke ni lebyi nga tiyangiki bya silivhere. . . . Vito ra Xikwembu leri humelelaka kahle eka marito ya kona ri tsariwe hi maletere ya mune ya Xiheveru lama tsariweke eka tsalwa ra khale ra Xiheveru, yod-he-waw-he.” Ebukwini ya le ndzhakunyana, Barkay wa engetela: “Lexi hi hlamariseke swiphambati leswi haswimbirhi swa silivhere a swi tsariwe marito yo sungula ya mikateko lama laveke ku fana ni Mikateko ya Vaprista ya le Bibeleni.” (Tinhlayo 6:24-26) A ku ri ro sungula ku kumiwa vito ra Yehovha eka tsalwa leri tshuburiweke eYerusalema.
Xana swidyondzi swi ri kume njhani siku ra tibuku-songwa leti ta silivhere? Ngopfu-ngopfu hi mongo wa vuyimburi lowu kumiweke na tona. Swiphemu swo tlula 300 swa swirhengele swi kumiwile evuhlayiselweni, swi kombetela eka lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vutsevu B.C.E. Matsalelo ya kona, loko ma fanisiwa ni ya matsalwa man’wana lama nga ni masiku, ma kombetela eka nkarhi wun’we. Tibuku-songwa ti kombisiwile eMuziyamu ya le Israyele eYerusalema.
Ku Lovisiwa Ka Yerusalema Hi 607 B.C.E.
Bibele yi vulavula hi ku lovisiwa ka Yerusalema hi 607 B.C.E. eka 2 Tihosi ndzima 25, 2 Tikronika ndzima 36, na Yeremiya ndzima 39, ti vika leswaku vuthu ra Nebukadnetsara ri hise muti. Xana vuyimburi bya sweswinyana byi tiyisekise mhaka leyi ya matimu? Hi ku ya hi Profesa Yigal Shiloh, “vumbhoni [bya ku herisiwa hi Vababilona] eBibeleni . . . byi hetisisiwa hi vumbhoni bya vuyimburi lebyi twisisekaka; ku herisiwa loku heleleke ka swivumbeko swo hambana-hambana, ni ndzilo lowu hiseke swiphemu swo hambana-hambana swa timhandze swa tiyindlu.” U ye emahlweni a ku: “Vuthala bya ku herisiwa loku byi kumiwe eka vuyimburi byin’wana ni byin’wana lebyi endliweke eYerusalema.”
Vaendzi va nga vona masalela ya ku herisiwa loku loku humeleleke eka malembe lama tlulaka 2500 lama hundzeke. Xihondzo xa Vaisrayele, Ndhawu leyi Hisiweke ni Yindlu ya Mabuwa ya Vumba i mavito ya tindhawu leti dumeke ta vuyimburi leti hlayisiweke leti vanhu va pfumeleriwaka ku ti vona. Mutivi wa vuyimburi Jane M. Cahill na David Tarler va endle nkomiso ebukwini leyi nge Ancient Jerusalem Revealed: “Ku herisiwa lokukulu ka Yerusalema hi Vababilona ku le rivaleni ku nga ri eka masalela lama tshweke lama tsindziyelaka lama pfukuriweke eka miako yo tanihi Ndhawu leyi Hisiweke ni Yindlu ya Mabuwa ya Vumba, kambe ni le ribyeni leri nga ni thyaka leri weke eka miako leyi kumiweke yi funengete ribuwu ra le vuxeni. Tinhlamuselo ta le Bibeleni ta ku herisiwa ka muti . . . ti hetisisa vumbhoni bya vuyimburi.”
Xisweswo, xifaniso xa le Bibeleni xa Yerusalema ku sukela enkarhini wa Davhida ku fikela eku herisiweni ka wona hi 607 B.C.E. ku seketeriwe hi tindlela to tala hi ku ceriwa ka vuyimburi loku endliweke emalembeni ya 25 lama hundzeke. Kambe ku vuriwa yini hi Yerusalema wa lembe-xidzana ro sungula C.E.?
Yerusalema eSikwini Ra Yesu
Vuyimburi, Bibele, n’wamatimu Josephus wa Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula ni swihlovo swin’wana swi pfuna swidyondzi ku ehleketa hi Yerusalema ya le sikwini ra Yesu, emahlweni ka ku va Varhoma va yi herisa hi 70 C.E. Pulani, leyi kombisiweke endzhaku ka hotela leyikulu le Yerusalema, yi tshama yi ri karhi yi antwisiwa hi ku ya hi leswi vuyimburi lebyintshwa byi swi paluxaka. Xivumbeko lexikulu xa muti a ku ri Ntshava ya Tempele, leyi Heroda a kuriseke mpimo wa yona kambirhi loko yi ringanisiwa ni liya ya le nkarhini wa Solomoni. A ku ri platifomo leyikulu ku tlula hinkwato leti endliweke hi munhu enkarhini wa khale, kwalomu ka timitara ta 480 ti andzisiwe hi timitara ta 280. Maribye man’wana yo aka ha wona a ma tika tithani ta 50, man’wana ma ri kwalomu ka 400 wa tithani naswona “ma nga ringani na nchumu hi mpimo eminkarhini ya khale,” hi ku ya hi xidyondzi xin’wana.
A swi hlamarisi leswi vanhu van’wana va hlamaleke loko va twa Yesu a ku: “Hindzimuxani Tempele leyi, kutani mina ndzi ta yi pfuxa hi masiku manharhu.” A va anakanya leswaku u vula muako lowukulu wa tempele, hambileswi a a vula “Tempele ya miri wa yena.” Hikwalaho, va te: “Tempele leyi yi tekile malembe ya 46, ku aka yona, kutani wena, xana u ri u ta yi pfuxa hi masiku manharhu xana?” (Yohane 2:19-21) Hikwalaho ka vuyimburi bya ndhawu leyi rhendzeleke Ntshava ya Tempele, vaendzi sweswi va nga vona swiphemu swa marhangu ni swivumbeko swin’wana swa vuyimburi swa ku sukela enkarhini wa Yesu naswona va nga famba magoza lawa kumbexana a fambeke eka wona ku fikela etinyangweni ta le dzongeni ta tempele.
Ekusuhi ni le rirhangwini ra le vupela-dyambu ra Ntshava ya Tempele, eXifundzheni xa Vayuda xa Muti wa Khale, ku ni tindhawu timbirhi ta vuyimburi leti kondleteriweke kahle hi lembe-xidzana ro sungula C.E., leti tiviwaka tanihi Yindlu leyi Hisiweke ni Xifundzha xa Heroda. Endzhaku ko tshuburiwa ka Yindlu leyi Hisiweke, mutivi wa vuyimburi Nahman Avigad u tsarile: “Sweswi a swi ri erivaleni leswaku muako lowu wu hisiwe hi Varhoma hi 70 A.D., hi nkarhi wa ku lovisiwa ka Yerusalema. Ro sungula ematin’wini ya vuyimburi bya muti lowu, vumbhoni bya vuyimburi lebyi twisisekaka ni lebyi nga erivaleni bya ku hisiwa ka muti byi paluxiwile.”—Vona swifaniso eka tluka 12.
Swin’wana swa leswi tshuburiweke swi kombisa swin’wana swa swiendlakalo swa le vuton’wini bya Yesu. Miako a yi ri eMutini wa le Henhla, laha vanhu va le Yerusalema lava fuweke a va tshama kona, ku katsa ni vaprista lavakulu. Ku kumiwe mabavhu yo hlayanyana ya mihivahivani etindlwini leti. Xidyondzi xin’wana xi ri: “Mabavhu yo hlayanyana ma tiyisa vumbhoni bya ku hlayisa hi vukheta milawu ya mihivahivani yo hlamba leyi a yi endliwa hi vaaki va le Mutini wa le Henhla hi nkarhi wa Tempele ya Vumbirhi. (Milawu leyi yi tsariwe eka Mishnah, leyi nyikaka tindzima ta khume eka vuxokoxoko bya mikveh.)” Rungula leri ri hi pfuna ku twisisa nhlamuselo ya Yesu eka mihivahivani leyi ya Vafarisi ni vatsari.—Matewu 15:1-20; Marka 7:1-15.
Swibye swa maribye swo tala leswi hlamarisaka na swona swi kumiwile eYerusalema. Nahman Avigad u ri: “Kutani, ha yini swi humelela hi xitshuketa naswona hi nhlayo yo tano eka vanhu va muti wa Yerusalema? Nhlamulo yi kumeka eka halakhah, ku nga milawu ya Xiyuda ya mihivahivani yo tenga. Mishnah yi hi byela leswaku swibye swa maribye swi le xikarhi ka swilo leswi nga ehleketeleriwiki ku va ni thyaka . . . Ribye a ri nga ehleketeleriwi leswaku ri nga thyakisiwa hi mihivahivani.” Ku ringanyetiwa leswaku leswi swi kombisa xivangelo lexi endleke mati lawa Yesu a ma hundzuleke vhinyo ma vekiwe eswibyeni swa maribye ematshan’weni ya swibye leswi endliweke hi vumba.—Levhitika 11:33; Yohane 2:6.
Loko wo endzela eMuziyamu ya le Israyele u ta vona tindhawu timbirhi to hlayisa marhambu ya vafi leti nga tolovelekangiki. Biblical Archaeology Review ya hlamusela: “Tindhawu leti a ku hlayisiwa eka tona marhambu ya vafi a ti tirhisiwa ngopfu-ngopfu kwalomu ka malembe ya dzana lama landzeleke ku herisiwa ka Yerusalema hi Varhoma hi 70 C.E. . . . Vafi a va vekiwa ekheleni leri kovotliweke ekhumbini ra bakwa ra swilahlo; endzhaku ka loko nyama yi borile, marhambu a ma hlengeletiwa ivi ma vekiwa endhawini leyi ku vekiwaka kona marhambu ya vafi—ku nga xibye lexi hakanyingi xi nga ribye leri khavisiweke.” Tindhawu letimbirhi leti kombisiweke ti kumiwe hi November 1990 ebakweni ra swilahlo. Mutivi wa vuyimburi Zvi Greenhut u ri: “Rito . . . ‘Kayafa’ eka tindhawu letimbirhi ta ku hlayisa marhambu ya vafi esirheni ri kumeka laha ro sungula endhawini ya vuyimburi. Kumbexana i vito ra ndyangu wa Muprista Lonkulu Kayafasi, leri boxiweke . . . eka Testamente Leyintshwa . . . Yesu u nyiketiwe endlwini ya yena eYerusalema ivi a yisiwa eka mufumi wa Murhoma Pontiyo Pilato.” Ndhawu yin’wana leyi hlayisaka marhambu ya vafi a yi ri ni marhambu ya wanuna loyi a ri na kwalomu ka malembe ya 60 hi vukhale. Swidyondzi swi ehleketa leswaku entiyisweni ma fanele ma ri marhambu ya Kayafasi. Xidyondzi xin’wana xi kombetela eka leswi kumiweke tanihi swa le nkarhini wa Yesu: “Xingwece lexi kumiweke eka yin’wana ya tindhawu ta ku hlayisa marhambu ya vafi a xi endliwe hi Heroda Agripa (37-44 C.E.). Tindhawu letimbirhi ta ku hlayisa marhambu ya vafi ta Kayafasi ti nga ha langutiwa tanihi ta le ku sunguleni ka lembe-xidzana.”
William G. Dever, profesa wa vuyimburi bya le Kusuhi ni le Vuxeni eYunivhesiti ya Arizona, u vule leswi malunghana na Yerusalema: “A ko thatheriwa loko ku vuriwa leswaku hi dyondze swo tala ematin’wini ya vuyimburi ya ndhawu leyi eka malembe yo hetelela ya 15 ku tlula eka malembe ya 150 lama hundzeke.” Yo tala ya mintirho leyikulu ya vuyimburi eYerusalema hi malembe-xikhume ya sweswinyana yi kombise swilo leswi kumiweke leswi hlamuselaka matimu ya Bibele hi ndlela leyi twisisekaka.
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 9]
Reproduction of the City of Jerusalem at the time of the Second Temple – located on the grounds of the Holyland Hotel, Jerusalem
[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]
Ehenhla: Yinhla ya le dzonga-vupela-dyambu ya Ntshava ya Tempele ya Yerusalema
Exineneni: Ku ehlela eMuhochweni wa Warren