Ku Aka eSwisekelweni Swa Vuhedeni
WUN’WANA wa miako yo saseka yo tala leyi vavalangi va endzaka va ya yi vona le Rhoma, eItaly, hi lowu vitaniwaka Pantheon. Muako lowu endliweke hi vutlhari hi va ntivo-vuaki va le Rhoma i wun’wana wa miako yi nga ri yingani, lowu seleke wu yime hilaha a wu ri hakona eminkarhini ya khale. Wu sunguriwe hi Agripa kwalomu ka 27 B.C.E., kutani wu akiwa nakambe hi Hadrian kwalomu ka 120 C.E. Nchumu lowu xiyekaka hi muako lowu i xihlungwana xa wona lexikulu lexi mpandzo wa xona wu nga timitara ta 43, lexi vuanamo bya xona byi kurisiweke manguva lawa. Eku sunguleni Pantheon leyi a yi ri tempele ya vuhedeni, “ndhawu ya swikwembu hinkwaswo,” ku nga leswi rito ro sungula ra Xigriki ri vulaka swona. Namuntlha, ya ha langutiwa yi ri kereke ya Rhoma Khatoliki. Xana ku cinca koloko loku hlamarisaka ku endlekise ku yini?
Hi 609 C.E., Mupapa Boniface wa Vumune u yi nyiketele ra vumbirhi tempele leyi tanihi kereke ya “Vukreste,” leyi se yi heteke nkarhi yi nga tirhisiwi. Hi nkarhi wolowo a yi thyiwe vito leri nge Kereke ya Santa Mariya Rotunda. Hi ku ya hi xihloko lexi kandziyisiweke hi 1900 eka magazini wa Vajesuit va le Italy lowu nge La Civiltà Cattolica, leswi Boniface a a yi lavela swona, a ku ri ku “kwetsimisa hinkwavo lava feleke ripfumelo ra Vukreste, kumbe, vakwetsimi hinkwavo, kambe ngopfu-ngopfu Nhwana Mana wa Xikwembu.” Namuntlha mavito lama thyiweke Pantheon hi Kereke ya Rhoma Khatoliki—ku nga Santa Maria ad Martyres (Mukwetsimi Maria Eka Lava Feleke Ripfumelo) kumbe, Santa Maria Rotunda (Xirhendzevutana Xa Mukwetsimi Mariya)—ma kombisa mianakanyo yoleyo leyi nga riki ya Matsalwa.—Ringanisa Mintirho 14:8-15.
Xihloko xexo xi ya emahlweni xi ku: “A ku na nchumu lexi faneleke xi endliwa” leswaku Pantheon yi pfumelelana ni xikongomelo xa yona lexintshwa. “Boniface u landzele milawu yo olova ni leyinene leyi ana se a yi simekiwile hi Mukwetsimi Gregory Lonkulu [Mupapa Gregory Wo Sungula], la n’wi tlhandlameke, mutshila wa ntivo-vuxongi ni loyi ku nga tekeleriwaka xikombiso xakwe loko ku tiwa emhakeni ya ku hundzula titempele ta vuhedeni leswaku ti tirhisiwa evugandzerini bya Vukreste.” Xana a yi ri yihi milawu ya kona?
Eka papila leri yaka eka murhumiwa loyi a a tiyimisele ku ya eka vahedeni va le Britain hi 601 C.E., Gregory u te: “Titempele ta swifaniso swa tiko leri u yaka eka rona ti nga tshuki ti mbundzumuxiwa; kambe a ku fayiwe swifaniso leswi nga endzeni ka tona . . . Loko titempele teto ti akiwe kahle, i swinene leswaku ti hundzuriwa ti nga ha tirhisiwi ku gandzela mademona, kambe ti tirhisiwa entirhweni wa Xikwembu xa ntiyiso.” Vonelo ra Gregory a ku ri leswaku loko vahedeni va vona titempele ta vona to sungula ti nga onhiwi, va ta swi tsakela swinene ku hamba va ta eka tona. Mupapa u tsale leswaku hambileswi vahedeni a va hamba va “dlaya tihomu to tala, va endlela mademona magandzelo,” sweswi a ku tshembiwa leswaku “mademona ma nge he endleriwi magandzelo hi swiharhi kambe va ta swi dlaya leswaku va titsakisa vona vini, va dzunisa Xikwembu.”
Kereke ya Rhoma Khatoliki yi tlhele yi “herisa” vugandzeri bya vuhedeni hi ku simeka tikereke leti nyiketeriweke eka vaseketeri va “Vukreste” ekusuhi swinene ni titempele to sungula. Minkhuvo ya khale yi tekeleriwile kutani yi endliwa yi va ya nkoka eka “Vukreste.” Loko hi swi veka hi marito ya La Civiltà Cattolica: “Swidyondzi hinkwaswo swa namuntlha swa swi tiva leswaku mikhuva yin’wana ni minkhuvo ya vukhongeri ya Vakreste vo sungula a yi yelana swinene ni mikhuva yo karhi ni tindlela ta vuhedeni. Leyi a yi ri mikhuva leyi a yi rhandziwa swinene hi vanhu, mikhuva leyi a yi simekiwe hi ku helela naswona yi ri xiphemu lexikulu xa vutomi lebyi tolovelekeke ni bya le xihundleni bya vanhu va khale. Kereke yo sungula, hi musa ni vutlhari, a yi xi vonanga xivangelo xa ku herisa mikhuva leyi; ematshan’weni ya sweswo yi humelerile hi tindlela leti a ti ri ni nsusumeto lowukulu kambe ti ri ta ku rhula hi ku endla leswaku yi va leyi xiximekaka naswona yi amukeleka hi ku yi hundzula yi tirha eka Vukreste, leswaku yi kuma vanhu lava tolovelekeke ni lava nga swidyondzeki handle ka nkwetlembetano.”
Xikombiso lexi tiviwaka swinene xa ku amukeriwa ka minkhuvo ya vuhedeni i Khisimusi. Entiyisweni December 25 a ku ri siku leri Varhoma va khale a va tlangela dies natalis Solis Invicti, leswi vulaka “siku ra ku velekiwa ka dyambu leri nga hluriwiki.”
Hikokwalaho, hi ku navela ku koka timbilu ta vahedeni, kereke a yi khomelelanga entiyisweni. Yi seketele mukhuva wa ku amukela tidyondzo ni mikhuva ya vuhedeni “leswi tsakeriwaka hi vanhu.” Vuyelo byi ve kereke leyi pfanganeke, ya vugwinehi, leyi fularheleke tidyondzo ta Vukreste bya ntiyiso. Hi ku ya hi leswi nga laha henhla, a swi hlamarisi leswi khale ka tempele ya le Rhoma ya “swikwembu hinkwaswo”—ku nga Pantheon—yi veke ya Kereke ya Rhoma Khatoliki leyi nyiketeriweke eka Mariya ni “vakwetsimi” hinkwavo.
Hambiswiritano, a swi fanele swi va erivaleni leswaku ku cinca ku nyiketeriwa ka tempele kumbe vito ra nkhuvo a swi enelanga ku hundzula ‘vugandzeri bya mademona byi va bya Xikwembu xa ntiyiso.’ Muapostola Pawulo u vutisile a ku: “Tempele ya Xikwembu yi ni ntwanano wihi ni swifaniso swa hava? ‘Humani exikarhi ka vona, mi tihambanisa,’ ku vula Yehovha, ‘naswona tshikani ku khumba xilo lexi nga basangiki’; ‘kutani ndzi ta mi amukela.’ ‘Naswona ndzi ta va tata wa n’wina, kutani n’wina mi ta va vana va mina va xinuna ni va xisati,’ ku vula Yehovha wa Matimba Hinkwawo.”—2 Vakorinto 6:16-18.