LOKO ku sungula lembe ra 2017, van’wasayense va endle xitiviso lexi nga tsakisiki. Hi January, ntlawa wa van’wasayense wu vule leswaku misava yi le kusuhi swinene ni ku weriwa hi khombo lerikulu leri nga si tshamaka ri humelela. Hi ku tirhisa Wachi yo fanekisela Ya Siku Ra Ku Herisiwa Ka Misava, leyi kombaka nkarhi lowu saleke ku nga si lovisiwa misava hinkwayo, van’wasayense va yise nkarhi wa wachi yoleyo emahlweni hi tisekoni ta 30. Sweswi Wachi Ya Siku Ra Ku Herisiwa Ka Misava yi vekiwe eka timinete timbirhi ni hafu ku nga si ba awara ya 12 nivusiku, leswi vulaka leswaku misava yi le kusuhi swinene ni ku herisiwa ku tlula emalembeni ya 60 lama hundzeke.

Hi 2018, van’wasayense va kunguhata ku tlhela va kambisisa nkarhi lowu saleke misava hinkwayo yi nga si herisiwa. Xana Wachi Ya Siku Ra Ku Herisiwa Ka Misava yi ta ya emahlweni yi kombisa leswaku hi le kusuhi ni ku herisiwa ka misava? U anakanya yini? Xana misava yi le kusuhi ni ku herisiwa? Swi nga ha ku tikela ku hlamula xivutiso lexi. Phela hambi ku ri swidyondzeki a swi pfumelelani emhakeni leyi. A hi vanhu hinkwavo lava tshembaka leswaku misava yi ta herisiwa.

Entiyisweni, vanhu va timiliyoni va tshemba leswaku va ta va ni vumundzuku lebyinene. Va vula leswaku va ni vumbhoni bya leswaku vanhu ni misava ya hina swi ta tshama hilaha ku nga heriki ni leswaku vanhu va ta hanya vutomi byo antswa. Xana va ni vumbhoni lebyi tiyeke? Kumbe, xana misava yi le kusuhi ni ku herisiwa?

LOKO ku ri leswaku u chavisiwa hi swiviko swa mahungu yo biha, tiva leswaku a wu wexe. Hi 2014, Barack Obama loyi hi nkarhi wolowo a ri presidente ya le United States, u vule leswaku swiviko swo biha swa maphephahungu swi endle vanhu vo tala va gimeta hi ku vula leswaku “swiyimo swa misava swi cinca . . . hi ku hatlisa naswona a ku na munhu la nga kotaka ku swi lawula.”

Hambiswiritano, endzhaku ko vula marito wolawo u vulavule hi malunghiselelo lama endliwaka yo lulamisa swiphiqo swa misava. U vitane matshalatshala man’wana lama endliwaka hi mfumo a ku “i mahungu lamanene” naswona u vule leswaku wa “tshemba leswaku matshalatshala wolawo ma ta humelela.” Hi marito man’wana u vule leswaku matshalatshala ya vanhu lava nga ni xikongomelo lexinene ma nga sivela ku herisiwa ka misava.

Vanhu vo tala va pfumelelana ni sweswo. Hi xikombiso, vanhu vo tala va pfumela eka sayense leyi tshembisaka ku tisa nhluvuko wa swa thekinoloji leyi nga ta lulamisa swiyimo swa misava. Mutivi un’wana wa swa thekinoloji u tshemba leswaku hi 2030 “thekinoloji yi ta va yi ri ni matimba hilaha ku phindhiweke ka 1 000 naswona hi 2045 yi ta va ni matimba hilaha ku phindhiweke ka miliyoni.” U engetele a ku: “Swi hi fambela kahle swinene. Ha swi kota ku tlhantlha swiphiqo leswi hi langutanaka na swona hambiloko swi ri swikulu.”

Kahlekahle swiyimo swa misava swi bihe ku fikela kwihi? Xana hi le kusuhi swinene ni ku herisiwa ka misava? Hambileswi van’wasayense van’wana ni van’watipolitiki va byelaka vanhu rungula ra ntshembo, vanhu vo tala va ha karhateka loko va anakanya hi vumundzuku. Ha yini?

A swi kanakanisi leswaku ku ni swin’wana leswi u swi ehleketaka leswi nga ha hoxaka vutomi bya hina ekhombyeni. Kambe, hambiloko wo kambisisa swilo hinkwaswo swo biha leswi endlekaka, a swi nge ku pfuni leswaku u kuma tinhlamulo leti enerisaka hi vumundzuku. Van’wana va nga ha vula leswaku ku endla tano swi fana ni ku yingisela van’watipolitiki ni va van’wasayense. Hilaha swi boxiweke hakona eka xihloko lexi hundzeke, vanhu vo tala va kume tinhlamulo leti tshembekaka mayelana ni vumundzuku bya misava ni bya vanhu. Xana hi nga tikuma kwihi tinhlamulo teto?

KU ENDLIWA KA MATLHARHI YO LOVISA. Ku nga khathariseki matshalatshala lawa Nhlangano wa Matiko ni minhlangano yin’wana yi ma endleke, yi tsandzekile ku hunguta matlhari ya nyutliya. Ematshan’weni ya sweswo, varhangeri lava omeke tinhloko va vula leswaku milawu leyi lawulaka ku tirhisiwa ka matlhari a yi twali. Matiko lawa ku nga khale ma ri ni matlhari ya nyutliya sweswi ma endla tibomo leti nga ni khombo swinene ku tlula ta khale. Matiko lawa a ma nga ri na wona matlhari wolawo yo lovisa, sweswi ma ni matlhari lama nga kotaka ku dlaya vanhu vo tala hi nkarhi wun’we.

Leswi matiko yo tala ma lunghekeleke nyimpi ya nyutliya, swi endla misava yi va ndhawu yo chavisa swinene ku hanya eka yona hambi eminkarhini leyi swi vonakaka ku ri ni “ku rhula.” Hi xikombiso, Bulletin of the Atomic Scientists yi lemukise yi ku: “Matlhari ya nyutliya lama kotaka ku ‘dlaya’ handle ko kongomisiwa hi munhu ma endla vanhu vo tala va tshama va ri eku chaveni”.

RIHANYO RA HINA RI LE KHOMBYENI. Sayense a yi nge swi koti ku tshungula mavabyi hinkwawo. Swilo leswi hoxaka xandla eka mavabyi yo tala namuntlha swi katsa high blood pressure, ku nyuhela ngopfu, ku thyakisiwa ka moya ni ku tirhisiwa ka swidzidziharisi. Vanhu vo tala va dlayiwa hi mavabyi lama nga tshungulekiki yo tanihi khensa, vuvabyi bya mbilu ni vuvabyi bya chukele. Vanhu vo tala va lamarile hikwalaho ka mavabyi man’wana ku katsa ni vuvabyi bya miehleketo. Nakambe emalembeni ya sweswinyana vanhu vo tala va dlayiwe hi ntungu wa xitsongwatsongwana xa Ebola ni xa Zika (Zika i xitsongwatsongwana lexi vangiwaka hi tinsuna). Hikwalaho hi nga gimeta hi ku vula leswaku, vanhu a va nge swi koti ku herisa mavabyi naswona swi vonaka ku nga ri na ntshembo wa leswaku ma ta kala ma hela.

VANHU VA TYHAKISA NTUMBULUKO. Tifektri ti ya emahlweni tithyakisa moya. Vanhu va timiliyoni va fa lembe na lembe hikwalaho ko hefemula moya lowu thyakisiweke.

Vanhu ni tindzawulo ta mfumo va pompela nkululo, thyaka leri vangiwaka hi swa vutshunguri ni swa vurimi, hambi ku ri ku lahlela mapulastiki ni swin’wana leswi thyakisaka elwandle. Encyclopedia of Marine Science yi ri: “Swilo leswi, leswi thyakisaka lwandle, swi hundzuka chefu eka swimilana ni swilo leswi hanyaka elwandle hambi ku ri eka vanhu lava dyaka swakudya swa le lwandle.”

Nakambe hi ya hi kayivela mati lama tengeke. Robin McKie, mutsari wa swa sayense wa le Britain u vule leswaku “ku kayivela ka mati ku ta hetelela ku ve xiphiqo xa misava hinkwayo.” Van’watipolitiki va pfumela leswaku ku kayivela ka mati i xiphiqo lexi nga ni khombo lexi vangiwaka hi vanhu.

KU ANDZA KA TIMHANGU TA NTUMBULUKO. Swidzedze, mabubutsa ni ku tsekatseka ka misava swi vanga tindhambhi, ku hirimuka ka misava ni timhangu tin’wana. Sweswi ku tlula rini na rini vanhu vo tala va fa kumbe ku lahlekeriwa hi nhundzu hikwalaho ka timhangu leti ta ntumbuluko. Ndzavisiso lowu endliweke hi U.S. National Aeronautics and Space Administration wu kombisa leswaku ka ha ta va ni “swidzedze leswikulu, ku hisa lokukulu, dyandza ni timpfula ta matimba.” Xana timhangu ta ntumbuluko ti ta herisa vanhu?

A swi kanakanisi leswaku ku ni swin’wana leswi u swi ehleketaka leswi nga ha hoxaka vutomi bya hina ekhombyeni. Kambe, hambiloko wo kambisisa swilo hinkwaswo swo biha leswi endlekaka, a swi nge ku pfuni leswaku u kuma tinhlamulo leti enerisaka hi vumundzuku. Van’wana va nga ha vula leswaku ku endla tano swi fana ni ku yingisela van’watipolitiki ni va van’wasayense. Hilaha swi boxiweke hakona eka xihloko lexi hundzeke, vanhu vo tala va kume tinhlamulo leti tshembekaka mayelana ni vumundzuku bya misava ni bya vanhu. Xana hi nga tikuma kwihi tinhlamulo teto?

Hi xikombiso, xiya vuprofeta lebyi landzelaka bya Bibele:

• “Hikuva tiko ri ta pfukela tiko rin’wana ni mfumo wu ta pfukela mfumo wun’wana, kutani ku ta va ni ku kayivela ka swakudya ni ku tsekatseka ka misava ku suka endhawini yin’wana ku ya eka yin’wanyana.”—Matewu 24:7.

• “Kambe tiva leswi, leswaku emasikwini yo hetelela ku ta fika minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona. Hikuva vanhu va ta va lava tirhandzaka, varhandzi va mali, lava titivaka, lava titlakusaka, vasandzi, lava nga yingisiki vatswari, lava nga nkhensiki, lava nga tshembekiki, lava nga riki na xinakulobye xa ntumbuluko, lava nga laviki ntwanano hambi wu ri wihi, valumbeti, lava nga tikhomiki, lava nga ni tihanyi, lava nga rhandziki vunene, vaxengi, lava omeke tinhloko, lava tikukumuxaka hi ku tinyungubyisa, lava rhandzaka mintsako ku ri ni ku rhandza Xikwembu.”—2 Timotiya 3:1-4.

Vuprofeta byebyo byi hlamusela xiyimo xa misava, leyi van’wana va nga vulaka leswaku a ya ha lawuleki. Entiyisweni vanhu ava swi koti ku lawula misava leyi. Hi ku ya hi Bibele vanhu ava na byona vutlhari ni matimba yo swi herisela makumu swiphiqo swa misava. Leswi swi kombisiwe eka matsalwa lama landzelaka:

• “Ku ni ndlela leyi lulameke emahlweni ka munhu, kambe endzhaku ka sweswo makumu ya yona i tindlela ta rifu.”—Swivuriso 14:12.

• ‘Munhu u fuma munhu ku n’wi endla swo biha’—Eklesiasta 8:9.

• “Munhu . . . a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.”—Yeremiya 10:23.

Loko vanhu vo tshikiwa va ya emahlweni va tiendlela ku rhandza, misava a yi ta herisiwa. Kambe sweswo a swi nge humeleli! Ha yini? Xiya leswi Bibele yi swi vulaka:

• Xikwembu xi ‘simeke misava etindhawini leti xi ti endleleke tona; A yi nge tsekatsekisiwi hilaha ku nga riki na makumu, kumbe hi masiku.’—Pisalema 104:5.

• “Xitukulwana xa hundza, xitukulwana xa ta; kambe misava yi kona hilaha ku nga riki na makumu.”—Eklesiasta 1:4.

• “Lavo lulama va ta dya ndzhaka ya misava, Va ta tshama eka yona hi masiku.”—Pisalema 37:29.

• “Ku ta va ni mavele yo tala emisaveni; Ma ta khapakhapa etinhlohlorhini ta tintshava.”—Pisalema 72:16.

Tidyondzo leti ta Bibele ti hi nyika tinhlamulo leti nga erivaleni. Vanhu a va nge herisiwi hi nthyakiso, ku pfumaleka ka swakudya ni mati, kumbe hi mintungu leyi hlaselaka vanhu emisaveni namuntlha. Misava a yi nge herisiwi hi nyimpi ya nyutliya. Hikwalaho ka yini? Hikuva Xikwembu xi ta sirhelela misava ya hina. Kambe, Xikwembu xi pfumelele vanhu leswaku va tirhisa mfanelo ya vona yo tihlawulela. Nilokoswiritano, va ta tshovela vuyelo bya swiboho swa vona. (Vagalatiya 6:7) Misava ya hina a yi fani ni xitimela lexi nga lawulekiki lexi tsutsumaka hi rivilo lerikulu lexi makumu ya xona ku nga khombo. Xikwembu xi veke swipimelo, a xi nge va pfumeleli vanhu leswaku va lovisa misava.—Pisalema 83:18; Vaheveru 4:13.

Kambe Xikwembu xi ta endla leswi tlulaka sweswo. Xi ta tisa ku ‘rhula lokukulu.’ (Pisalema 37:11) Leswi ko va swin’wana swa switshembiso swo tala swa vumundzuku lebyinene, leswi timiliyoni ta Timbhoni ta Yehovha ti dyondzeke ha swona eBibeleni.

Timbhoni ta Yehovha ti kumeka emisaveni hinkwayo, tikatsa vavanuna ni vavasati va malembe yo hambanahambana ni tinxaka hinkwato. Ti gandzela Xikwembu xin’we ntsena xa ntiyiso, lexi vito ra xona ku nga Yehovha hilaha ri boxiweke hakona eBibeleni. A ti byi chavi vumundzuku, hikuva Bibele yi ri: “Hikuva Yehovha, Mutumbuluxi wa matilo, Yena Xikwembu xa ntiyiso, Muvumbi wa misava ni Muendli wa yona, Yena Loyi a yi simekeke yi tiya, loyi a nga yi tumbuluxelangiki swa hava, loyi a yi vumbeke leswaku ku akiwa eka yona, u te: ‘Hi mina Yehovha, a ku na un’wana.’”—Esaya 45:18.