Swihlala Swa Philippine

Mirhi ya khokhonati, makhwati ya rihlaza, timbuwa leti nga ni sava ro basa, lwandle ro saseka—swilo leswi hinkwaswo swi kumeka eswihlaleni swa Philippine. Swihlala leswi swa kwalomu ka 7 100 swi vitaniwa Perela ya Lwandle ra le Vuxeni. Ku engetela eka vuxongi bya swihlala leswi, ku ni vanhu lava tsakeke, lava twelanaka lava rhandzaka ku cina ni ku yimbelela. Loko wo tshuka u endzela eswihlaleni leswi, handle ko kanakana a wu nge ma rivali malwandla lamakulu ya vanhu volavo lavanene ni lava nga ni xinghana.

Hambiswiritano, swihlala swa Philippine swi tsundzuxa vanhu vo tala hi mhaka yin’wana yo vavisa—ku nga makhombo. Kumbexana wa ha ku tsundzuka ku buluka ka Ntshava ya Pinatubo, leyi ndzhope wa yona wu khukhuleke madoroba; kumbe wa ha ri tsundzuka khombo leri chavisaka swinene leri kavanyeteke ku rhula eswihlaleni loko ku fa magidi ya vanhu endzhaku ka loko xikepe xa Doña Paz xi tlumbane ni xikepe lexi rhwalaka oyili. Kahle-kahle, Ndzawulo yo Endla Vulavisisi bya Timhangu eBelgium, yi vula leswaku swihlala swa Philippine hi swona swi weriwaka hi makhombo swinene ku tlula matiko hinkwawo. Swihuhuri, tindhambhi, ku tsekatseka ka misava ni tivholkheno, i tshamelo-maxelo. Loko u tlhela u anakanya hi vusweti lebyi vaaki vo tala va nga na byona, u swi vona kahle leswaku swihlala leswi, hambileswi swi xongeke, swi ni swiphiqo swa swona.

Timbhoni ta Yehovha ti khomekile hi ku chumayela ntiyiso wa Bibele eka vanhu va 78 000 000 lava tshamaka eswihlaleni swa Philippine hinkwaswo. Ntirho lowu a hi matlangwana. Handle ka nxungeto wa makhombo ya ntumbuluko, swa tika ku fikelela vanhu lava tshamaka eswihlaleni leswitsongo swa ntsandza-vahlayi ni le tindhawini leti nga ekule, etintshaveni ni le makhwatini. Hambiswiritano, ntirho wu ya emahlweni. Vanhu va Yehovha va swi kotile ku tiyiselela swiyimo swo hambana-hambana leswi va hlanganeke na swona. Leswi swi endle leswaku va kuma mikateko ya Yehovha entirhweni wa vona wo endla vadyondzisiwa.

Hi ndlela yo karhi, Timbhoni ta le swihlaleni swa Philippine ti fana ni Vaisrayele va khale lava a va hisekela ku kondletela vugandzeri bya ntiyiso eYerusalema. Va khutaziwe hi marito ya Nehemiya lama nge: “Ntsako wa Yehovha i khokholo ra n’wina.” (Neh. 8:10) Hambileswi va langutaneke ni mintlhontlho, Vaisrayele va ye emahlweni va tsakile, va kondletela vugandzeri bya Yehovha. Ku fana ni Vaisrayele va le nkarhini wa Nehemiya, Timbhoni ta Yehovha eswihlaleni hinkwaswo swa Philippine ti karhi ti dyondzisiwa Rito ra Xikwembu. Na tona ti endla ntsako wa Yehovha wu va khokholo ra tona.

Ku Vonakala Ka Ntiyiso Ku Voninga Ro Sungula

Swihlala swa Philippine swi hlawulekile hikuva hi swona ntsena swi nga taleriwa hi kereke ya Rhoma Khatoliki eka matiko hinkwawo ya le Asiya. Vanhu va le Philippine, kahle-kahle a va ri ni vukhongeri bya vona bya ndhavuko, kambe leswi va heteke malembe yo tlula 300 va fumiwa hi mfumo wa le Spaniya, va boheke ku amukela Vukhatoliki. Hambileswi malembe ya kwalomu ka makume-ntlhanu lawa va ma heteke va lawuriwa hi tiko ra United States, ma endleke leswaku vanhu va tiva vukhongeri byin’wana, kambe kereke leyi tolovelekeke i ya Khatoliki. Vanhu va kwalomu ka tiphesente ta 80 va vula leswaku va nghena yona kereke leyi.

Hi 1912, Charles T. Russell, Xichudeni-nkulu xa Bibele—hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiveka hakona—u hundze hi le Manila loko a ri eriendzweni rakwe ro chumayela emisaveni hinkwayo. Hi January 14, u nyikele nkulumo leyi nge “Lava Feke Va Kwihi?” eManila Grand Opera House. Vanhu lava a va ri kona va nyikiwe tibuku.

Eku sunguleni ka va-1920, ku tlhele ku byariwa mbewu yin’wana ya ntiyiso wa Bibele loko Makwerhu William Tinney wo huma hi le Canada a ta tanihi muyimeri wa Swichudeni swa Bibele. U simeke ntlawa wa dyondzo ya Bibele. U boheke ku tlhelela eCanada hikwalaho ko vabya, kambe vaaki va le Philippine lava tsakelaka, va ye emahlweni ni ntlawa wa dyondzo ya Bibele. Tibuku leti a ti rhumeriwa hi poso ti pfune vanhu leswaku va ya emahlweni ni ntiyiso. Swilo swi fambise sweswo ku fikela hi va-1930. Hi 1933 rungula ra ntiyiso a ri haxiwa eka xitichi xa xiya-ni-moya xa le Philippine lexi vitaniwaka KZRM.

Hi lembe rero, Joseph dos Santos u suke eHawaii a teka riendzo ro famba a chumayela emisaveni hinkwayo. Laha a yimeke kona ro sungula hi le Philippine, naswona a nga ha hundzelanga emahlweni. Makwerhu dos Santos u nyikiwe vutihlamuleri byo rhangela entirhweni wo chumayela hi Mfumo kwalaho ni ku simeka rhavi. Rhavi leri ri sungule ku tirha hi June 1, 1934. Makwerhu dos Santos swin’we ni vanhu va nga ri vangani va kwalaho lava rhandzaka ku tirhela Yehovha, va ye emahlweni ni ntirho wo chumayela ni ku nyika vanhu tibuku. Hambileswi a ku ri ni nkaneto, hi 1938 se a ku ri ni vahuweleri va 121 eswihlaleni hinkwaswo naswona 47 wa vona a va ri maphayona.

Hambileswi Maamerika a ma dyondzisa vanhu Xinghezi, vamakwerhu va xiye leswaku vanhu va twisisa Bibele ku antswa loko va tirhisa ririmi ra rikwavo. Leyi a ku ri mhaka yo tika hikuva eswihlaleni hinkwaswo swa Phillipine, a ku vulavuriwa tindzimi ta kwalomu ka 90. Kambe, ku endliwe matshalatshala yo hundzuluxela tibuku hi tindzimi tin’wana leti tirhisiwaka ngopfu. Hi 1939 rhavi ri tsale xiviko lexi: “Sweswi hi endla tirhekhodi [ta tinkulumo ta Bibele] hi Xitagalog, naswona tirhekhodi leti ti ta endla leswaku hi dzunisa Hosi hi swikurisa-mpfumawulo ni tigramafoni.” Va tlhele va vula leswaku va karhi va hundzuluxela buku leyi nge Riches hi Xitagalog. Endzhaku ka malembe mambirhi, ku hetiwe vuhundzuluxeri bya swibukwana hi tindzimi tin’wana ta mune letikulu ta le Philippine, leswi endleke leswaku rungula ra Mfumo ri twisisiwa hi vanhu vo tala eswihlaleni leswi.

Florentino Quintos, loyi a a ri mudyondzisi exikolweni, i un’wana wa lava va amukeleke rungula ra ntiyiso emalembeni wolawo. U sungule ku twa hi ta ntirho wa vanhu va Yehovha loko a vulavule ni wanuna loyi a a ri kona eka nkulumo leyi nyikeriweke hi Makwerhu Russell eManila hi 1912. Hi 1936, Florentino u nyikiwe tibuku ta 16 ta mihlovo yo saseka hi Mbhoni yin’wana ya Yehovha, leti a ti vulavula hi Bibele. Kambe, Florentino a a khomekile hi ntirho wa yena wa ku dyondzisa, kutani ku hele nkarhi wo lehanyana tibuku leti ta mihlovo yo saseka ti vekiwile ti nga hlayiwi. Hiloko nyimpi ya Majapani yi sungula, kutani mintirho yo tala leyi tolovelekeke yi yima. Leswi swi endle leswaku Florentino a kuma nkarhi wo hlaya. Ku nga ri kungani, u hete ku hlaya buku leyi nge Riches, leyi nge Enemies ni leyi nge Salvation. Loko a hlaya, a a pfa a kavanyetiwa hi ku balekela Majapani, kambe mbewu ya ntiyiso ana se a yi mirile embilwini yakwe.

Ku Andza Lokukulu Ku Nga Khathariseki Nyimpi Ya Misava

Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sungule ku endla leswaku malandza ya Yehovha ma koka exilogweni, eswihlaleni hinkwaswo. Loko nyimpi yi sungula, a ku ri ni vahuweleri va 373 eswihlaleni swa Philippine. Hambileswi a va nga talanga, a va swi hisekela swinene ku kondletela vugandzeri bya ntiyiso naswona a va pfumelelana ni swiyimo.

Vamakwerhu van’wana va le Manila va rhurhele eswidorobanini leswi nga le handle ka doroba-nkulu kutani va ya emahlweni ni ntirho wa vona wo chumayela kwalaho. Nyimpi yi endle leswaku swi nga koteki ku kuma tibuku ta Bibele leti humaka ematikweni man’wana, kambe vamakwerhu va fambise tibuku leti ti hlayisiweke emakaya ya vona ku nga si sungula nyimpi. Loko tibuku teto ti hela, va sungule ku lombisa hi ta vona.

Salvador Liwag, loyi a tshikeke ntirho wakwe wo dyondzisa exikolweni kutani a va muchumayeri wa mahungu lamanene, a a ri eMindanao loko nyimpi yi sungula. Yena ni vamakwerhu van’wana va balekele emakhwatini ni le tintshaveni. Loko va ri kwalaho va ye emahlweni ni ntirho wa vona wa swa le tilweni. A va fanele va tshama va xalamukile swinene leswaku va nga khomiwi hi Majapani ma ya va tirhisa ekampeni ya masocha. Hi nkarhi lowu fanaka, lava va lwisanaka ni Majapani, a va ehleketa leswaku vamakwerhu a va ri tinhlorhi ta Majapani.

Lexi hlamarisaka, a wu kumeka nkarhi wo khoma tinhlengeletano letitsongo hi nkarhi wolowo wa nyimpi ya Majapani. Ku khomiwe nhlengeletano ya xifundzha eManila; naswona va tele vanhu lava a va tile. Kasi yin’wana yi khomeriwe eLingayen. Vaaki va kwalaho va hlamarile loko va vona vanhu lava va nga va tiviki va ta hi tilori; kambe a nga kona loyi a kavanyeteke nhlengeletano.

Yehovha u ma katekisile matshalatshala lawa hinkwawo naswona nhlayo ya Timbhoni yi andzile. Vadzunisi va Yehovha lava a va ri 373 loko nyimpi yi sungula, va andzile va tlula 2 000 endzhaku ka malembe ya mune ntsena.

Tsundzuka leswaku Makwerhu dos Santos a a averiwe ku rhangela emhakeni yo hlela ntirho wo chumayela hi Mfumo eswihlaleni swa Philippine. Hi January 1942, u pfaleriwile ekhotsweni ra le kampeni ya Majapani le Manila. Hambiswiritano, a nga tshikanga ku hisekela ntiyiso. U te: “A ndzi byela vanhu vo tala mahungu lamanene hilaha ndzi nga kotaka hakona loko ndzi ri ekampeni.” Vutomi a byi tika ekampeni naswona vo tala va file hikwalaho ko sika. Loko Makwerhu dos Santos a pfaleriwa, a a tika 61 wa tikhilogramu kambe loko a ntshunxiwa se a a tika 36 wa tikhilogramu.

Maamerika ma ntshunxe vabohiwa hi 1945, ma vula leswaku ma nga pfuna Makwerhu dos Santos leswaku a tlhelela eka rikwavo le Hawaii, kambe yena u arile. Ha yini a arile? A a tsakela ku endla ntirho wa Mfumo naswona a a lava ku tirha hilaha a nga kotaka hakona leswaku ntirho lowu wu ya emahlweni eswihlaleni swa Philippine. Nakambe, loyi a a fanele a n’wi siva a a nga si fika. Makwerhu dos Santos u te: “A ndzi tiyimisele ku tshama a kondza a fika!” Loko Hilarion Amores a vulavula hi Joseph dos Santos u te: “A a tirha hi matimba swinene naswona a a swi hisekela swilaveko swa moya swa vamakwerhu.”

Ku Fika Ka Varhumiwa

Vamakwerhu va le swihlaleni swa le Philippine a va tirha hi matimba loko nyimpi yi nga si sungula niloko se yi sungurile, hambileswi a va nga kumanga ndzetelo lowu hlawulekeke. Hambiswiritano, loko nyimpi yi hela, mpfuno wu fikile. Earl Stewart, Victor White, na Lorenzo Alpiche, lava nga mathwasana ya le Gilead, va fikile hi June 14, 1947. Eku heteleleni Makwerhu dos Santos u kume wo n’wi siva. Hi 1949 u tlhelele eHawaii ni nsati wakwe swin’we ni vana.

Makwerhu Stewart u vekiwe ku va mulanguteri wa rhavi. Vunyingi bya varhumiwa lavan’wana, lava fikeke eka malembe wolawo yo sungula, va averiwe ensin’wini. Loko a vulavula hi mpfuno wa varhumiwa lava leteriweke eGilead, Victor Amores loyi a rhumeriweke eGilead a suka ePhilippine u ri: “Varhumiwa lava va pfune swinene eku hleleni ka ntirho. Vamakwerhu va dyondze swo tala eka mathwasana lawa yo huma eGilead. Sweswo swi endle leswaku ku va ni nhluvuko. Loko ku fika lembe ra 1975 nhlayo ya vahuweleri se a yi ri kwalomu ka 77 000, kasi hi 1946 vahuweleri a va ri 2 600 ntsena.” Endzhaku ka loko vamakwerhu lava vanharhu vo sungula va fikile, ku landzele varhumiwa van’wana vo hlayanyana ku katsa ni vaka Brown ni vaka Willett, lava a va tirha eCebu, ni vaka Anderson lava a va tirha eDavao. Nakambe a ku ri ni vaka Steele, vaka Smith na Makwerhu Hachtel na Makwerhu Bruun. Neal Callaway u fike hi 1951. Hi ku famba ka nkarhi u tekane ni makwerhu wa xisati wa kwalaho loyi a vitaniwaka Nenita, naswona va tirhe tindhawu to tala ta swihlala swa Philippine kukondza nuna wa yena a fa hi 1985. Denton Hopkinson na Raymond Leach lava humaka eBritain, va fike hi 1954, naswona va hambete va hoxa xandla swinene entirhweni wo chumayela ePhilippine malembe lama tlulaka 48.

Mathwasana ya Gilead lama humaka ematikweni man’wana, a hi wona ntsena lama hoxeke xandla eku hleleni ni le ku ndlandlamuxeni ka ntirho wo chumayela hi Mfumo eswihlaleni swa Philippine. Hi va-1950, vamakwerhu va le Philippine na vona va rhambiwile leswaku va ya eXikolweni xa Gilead, naswona vo tala va vona va tlhelele etikweni ra rikwavo va ya tirha kona. Vanharhu vo sungula i Salvador Liwag, Adolfo Dionisio na Macario Baswel. Victor Amores la boxiweke eku sunguleni, u tirhise leswi a swi dyondzeke entirhweni wo famba-famba ni wa le Bethele. Hi ku famba ka nkarhi u ve ni vana kutani loko va kurile u tlhelele entirhweni wa nkarhi hinkwawo. U ve mulanguteri la famba-fambaka kutani a va phayona ro hlawuleka eXifundzheni xa Laguna, a ri na Lolita, nsati wakwe, ku fikela loko a ri ni malembe yo tlula 70 hi vukhale.

Ntirho Wu Ya eMahlweni Hi Va-1970

Loko ntirho wu ri karhi wu ya emahlweni, nhlayo ya vahuweleri yi hambete yi andza yi tlula 77 000 hi 1975. Malandza ya Yehovha yo tala ma tshame ma tiyile emoyeni naswona ma hambete ma tirhela Xikwembu hi ku tshembeka. Hambiswiritano, ku ni vo tala lava tshikeke ku tirhela Yehovha loko va vona mafambiselo ya swilo ya sweswi ma nga heli hi 1975. Hi 1979 nhlayo ya vahuweleri yi hungutekile yi va ehansi ka 59 000. Cornelio Cañete loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha exikarhi ka va-1970, u te: “Van’wana va khuvuriwe hikwalaho ka 1975 kutani va tshama entiyisweni malembe yo hlayanyana. Loko lembe ra 1975 ri hundzile va tshike ntiyiso.”

Kambe, vo tala a va lava xikhutazo ntsena leswaku va hambeta va va ni langutelo lerinene hi ntirho wa Vukreste. Hiloko rhavi ri teka magoza yo lunghiselela tinkulumo to hlawuleka. Hikwalaho ka sweswo, lava hisekelaka ntirho va khutaziwile, ku tlhele ku pfuniwa ni lava holeke leswaku va tlhela va va vadzunisi va Yehovha lava hisekaka. Vamakwerhu va sungule ku swi vona leswaku a va fanelanga va tirhela Xikwembu hikwalaho ka siku ro karhi kambe va fanele va xi tirhela hilaha ku nga heriki. Ku sukela loko nhlayo ya vahuweleri yi hungutekile swa xinkarhana hi nkarhi wolowo, nhlayo ya vahuweleri va Mfumo yi engetelekile hi ndlela leyi hlamarisaka. Lava va nga helangiki matimba naswona va nga byi rivalangiki vunene bya Yehovha, va kume mikateko yo tala!

Ku Sungula Ku Chumayela eTindhawini Ta Le Kule—eTintshaveni

Swihlala swa magidi-gidi swa le Philippine swi hangalake elwandle naswona ndhawu leyi swi yi hlanganisaka yi kwalomu ka tikhilomitara ta 1 850 ku suka edzongeni ku ya en’walungwini ni ta 1 100 ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu. Swihlala swin’wana a swi na vaaki naswona swo tala swi ni tintshava leti nga ni maribye. Ku fikelela vanhu lava tshamaka etindhawini to tano ta le kule, a hi matlangwana.

Yin’wana ya tindhawu leti i Kalinga-Apayao. Etintshaveni ta Cordillera Xikarhi leti ti nga en’walungwini wa Luzon, vanhu va kona va tshama hi ku ya hi swivongo ni hi miganga, muganga wun’wana ni wun’wana wu ni ririmi ra wona ni mikhuva ya wona ya ndhavuko. Hambileswi ku dlaya vanhu swi yirisiweke hi lembe-xidzana ra vu-20, vanhu va miganga yo hambana va ha vengana naswona leswi swi endla leswaku ku pfuka tinyimpi ni ku dlayana. Geronimo Lastima u te: “Khale a swi tika ku rhumela maphayona yo hlawuleka etindhawini leti. Vanhu va ndhawu leyi a va landzelela vamakwerhu, va lava ku va dlaya.”

Ntlhantlho wa kona a ku ri ku rhumela vamakwerhu va xisati. Geronimo u te: “A va va dlayi vavasati. Nawu wa vona wu vula leswaku vavasati a va fanelanga va vavisiwa.” Vamakwerhu va xisati a va humelela entirhweni wo dyondzisa vanhu va kwalaho ntiyiso. Kutani hi ku famba ka nkarhi, vanhu va kwalaho va khuvuriwile kutani va va maphayona. A va wu twisisa ndhavuko wa vanhu va rikwavo naswona a va yi tiva ndlela leyinene ya ku va chumayela. Hikwalaho ka sweswo, “vahloti” se va tele etintshaveni leti hinkwato—va hlota vanhu lava rhandzaka ntiyiso. Hi va-1970, nhlayo ya Timbhoni a yi nga nyawuli eKalinga-Apayao; kambe sweswi ku ni swifundzha swimbirhi.

Hilaha ku fanaka, eka xifundzha xa tintshava lexi nga ekusuhi xa Ifugao, a ku nga ri na Mbhoni ni yin’we eku sunguleni ka va-1950. Maphayona manharhu ya nkarhi hinkwawo ma averiwe ku ya chumayela vanhu lava tshamaka emasin’wini ya rhayisi, lawa ku nga khale ma ri kona. Hi ku famba ka nkarhi, vanhu va kwalaho va sungule ku amukela ntiyiso. Namuntlha ku ni mavandlha ya 18 ni vahuweleri va 315 endhawini yoleyo.

Xiphiqo lexi nga kona etintshaveni ta le n’walungwini wa Abra, i ku fikelela swimitana leswi ku nga riki na Timbhoni eka swona. Mulanguteri un’wana wa xifundzha loyi a swi hisekelaka ku chumayela mahungu lamanene etindhawini leti nga ekule, u rhambe vahuweleri van’wana va 34 leswaku va famba na yena loko a ya chumayela ekusuhi na Tineg. (Mint. 1:8) Leswi ku nga riki na swo famba ha swona swa mani na mani, ntlawa lowu wu fambe masiku ya nkombo etintshaveni, leswaku wu ta fikelela swimitana swa khume leswi nga ni makaya ya kwalomu ka 250.

Mulanguteri wa xifundzha u ri: “A swi tika ku khandziya tintshava hi hala tlhelo hi rhwale nhundzu ya hina. Eka vusiku lebya tsevu, hi hete bya mune hi etlela ehandle entshaveni naswona nkarhi wun’wana a hi etlela etlhelo ka nambu.” Se a ku hundze malembe yo tala swin’wana swa swimitana leswi swi nga chumayeriwi. Endhawini yin’wana va hlangane ni wanuna un’wana loyi a nga te: “Timbhoni ta Yehovha ti tshame ti chumayela tata wa mina malembe ya 27 lama hundzeke. U hi byele leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tamele ntiyiso.” Minkandziyiso hinkwayo leyi fambisiweke hi ntlawa lowu i tibuku ta 60, timagazini ta 186, tibroxara ta 50 ni swiphephana swa 287 naswona wu sungule tidyondzo to tala ta Bibele.

Ku Chumayela eSwihlaleni Swin’wana Leswi Nga eKule

Palawan i xihlala lexikulu xa le tikweni ra Philippine. Leswi xi leheke xi tlhela xi lala, xi hlanganisa tikhilomitara ta 434. Xihlala xa Palawan xi le kule swinene ni swihlala swin’wana leswi nga ni vanhu vo tala lava tshamaka va khomekile naswona emakhwatini ya xona ku tshama vanhu va swivongo swo hambana-hambana swin’we ni vanhu vo huma eka tindhawu tin’wana. Leswi Raymond Leach, la nga murhumiwa a a tiyimisele ku amukela xiavelo xin’wana ni xin’wana, u rhumeriwe kwalaho leswaku a ya va mulanguteri wa xifundzha. Timbhoni a ti nga talanga naswona a a fanele a famba mpfhuka wo leha. U ri: “Ndzi averiwe ku tirha laha ku sukela hi 1955 ku ya fika hi 1958, naswona a ku ri ni vahuweleri va 14 ntsena exihlaleni xa Palawan hinkwaxo. A ndzi heta mavhiki ya ntlhanu ndzi ri karhi ndzi va endzela.”

Ku sukela hi nkarhi wolowo ku ve ni nhluvuko lowukulu, hambileswi swa ha tikaka ku tirha eka ndhawu leyi. Febe Lota, loyi sweswi a nga le malembeni ya va-40, u sungule ku va phayona ro hlawuleka ePalawan hi 1984. Loko a hlamusela leswi humeleleke loko a ri karhi a tirha exihlaleni xa Dumaran, u ri: “Hi fike eka yindlu leyi a hi anakanya leswaku i yo hetelela. A hi nga ehleketi leswaku ku ni yin’wana, kambe a yi ri kona!” Le xikarhi ka mirhi ya mincindzu a ku ri ni muti wa mpatswa lowu a wu tirha ku khathalela mirhi ya khokhonati. Ku engetela kwalaho, a wu rhandza ku dyondza Bibele!

Febe u ri: “Loko a ku nga ri swona leswaku ndzi tirhela Yehovha, a ndzi nga ta tlhelela endhawini leyi.” Leswaku va kota ku fika endhawini leyi, Febe ni loyi a a famba na yena a va fanele va heta siku hinkwaro va ri karhi va famba ehansi ka mirhi ya khokhonati, eribuweni leri nga taleriwa hi sava ni maribye. Loko lwandle ri vuyile eku hloteni, a va famba ematini lama fikaka hi le matsolweni. Leswi a ku ri mpfhuka ku ya kona, va kunguhate ku ya kan’we hi n’hweti kutani va heta masiku yo hlayanyana va ri kwale. Sweswo a swi lava leswaku va rhwala swakudya, tibuku, timagazini ni swiambalo. U ri: “Ku ya endhawini leyi, leyi hisaka yi tlhela yi va ni switsotswana leswi lumaka, a swi lava ripfumelo hakunene. A hi fika hi julukile swinene.” Hambiswiritano, matshalatshala ya vona ma ve ni mihandzu hikuva mpatswa lowu, lowu tsakelaka, wu endle nhluvuko hi ku hatlisa edyondzweni ya wona ya Bibele.

Mpatswa lowu wu boheke ku tshika ntirho wa le masin’wini ya khokhonati endzhaku ka loko mininjhere wa wona, loyi a a nghena kereke ya Baptist, a twe leswaku wu dyondza ni Timbhoni. Febe a a tsake ngopfu loko a tlhela a vona wansati loyi. Se a a khuvuriwile naswona hilaha Febe a vulaka hakona “a a tshame na vona enhlanganweni wa maphayona lowu khomiweke entsombanweni wa muganga.” Swa tsakisa swinene ku vona mbhandzu wa mavoko ya wena!

Exihlaleni lexikulu xa Mindanao lexi nga edzongeni wa swihlala swa Philippine, ku ni tindhawu to tala leti swi tikaka ku ti fikelela. Nathan Ceballos a a ri mulanguteri la famba-fambaka kwalaho swin’we ni nsati wa yena. Hi mavhiki lawa a va nga endzeli mavandlha, a va endla matshalatshala ya ku chumayela emasin’wini lama nga aviwangiki. A va rhamba ni vamakwerhu van’wana leswaku va famba na vona. Siku rin’wana, ntlawa lowu wu tirhise swithuthuthu swa 19 leswaku wu kota ku fikelela swimitana swo tala. Mapatu ya kona a ma nga fambeki naswona a ma ri ni ndzhope, Timbhoni leti a ti fanele ti khupuka milambu ni swinambyana naswona swo tala swa yona a swi nga ri na mabuloho. Hambileswi vanhu lava tshamaka etindhawini leti va nga swisiwana, a va nyikela hi minkukulu yo olova leyi endliweke hi vona, va tlangela tibuku leti va tikumeke eka vamakwerhu. Anakanya u ri karhi u vona vamakwerhu va tlhelela ekaya, swithuthuthu swa vona swi mphimpheriwe hi minkukulu! Nathan u ri: “Hinkwerhu a hi tlhelela emakaya hi karhele, hi thyakile kambe hi tsakile hi ku tiva leswaku a hi endla ku rhandza ka Yehovha.”

Ku Chumayela Mahungu Lamanene Hi Tindlela Hinkwato

Emalembeni ya sweswinyana, nhlengeletano ya Yehovha yi khutaze vachumayeri va Mfumo leswaku va tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu va wu kumaka leswaku va chumayela. Leswi swa pfuna swinene etindhawini leti nga ni vanhu vo tala. Madoroba lamakulu yo fana na Davao, Cebu na Manila, ma fana ni madoroba man’wana lama nga kona emisaveni, na wona ma taleriwe hi mabindzu, tihofisi ni tifuleti. I yini lexi endliweke leswaku ku fikeleriwa vanhu etindhawini leti?

Makati yi le xifundzeni lexi a xi tirhiwa hi Marlon Navarro. Marlon, muntshwa la thwaseke eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli, u tikarhatile swinene leswaku a hlela ntirho wo chumayela endhawini ya mabindzu ya Makati, leyi yi averiweke mavandlha manharhu. Ku hlawuriwe vamakwerhu va xinuna ni va xisati, lava vo tala va vona va nga maphayona, kutani va leteriwa leswaku va ta tirha nsimu leyi kahle. Sweswi va karhi va fambisa tidyondzo ta Bibele eswitolo ni le tiphakini ta doroba leri; swin’wana swa swichudeni leswi swa Bibele swi va kona eminhlanganweni.

Cory Santos na Jeffrey, n’wana wakwe wa jaha, i maphayona havambirhi. Minkarhi yo tala va chumayela eswitarateni nimixo, minkarhi yin’wana va sungula hi 6:00 nimixo. Hi nkarhi lowu, va hlangana ni vanhu lava chayiseke emintirhweni ya nivusiku va ya emakaya. Va sungule ni tidyondzo ta Bibele loko va ri karhi va chumayela eswitarateni. Van’wana lava va kumiweke hi ndlela leyi va endle nhluvuko kukondza va khuvuriwa.

Ni le tindhawini leti nga ehandle ka doroba, vahuweleri a va ri karhi va xalamukela ku kuma tindlela to chumayela van’wana. Norma Balmaceda, loyi se a nga ni malembe yo tlula 28 a ri phayona ro hlawuleka, u vulavule ni wansati la yimeleke xo khandziya. Norma u vutise wansati loyi a ku: “U ya kwihi?”

U hlamule a ku: “Ndzi ya eXifundzheni xa Quirino.”

Kutani a ku: “U tshama kona ke?”

Yena a hlamula a ku: “Doo, kambe nuna wa mina u tiyimisele ku rhurhela kona hikuva vutomi bya tika laha Ifugao.”

Leswi swi endle leswaku Norma a kuma nkarhi wo byela wansati loyi mahungu lamanene, hi ndlela leyi Mfumo lowu nga ta tlhantlha swiphiqo swa vanhu wu nga ta fuma ha yona. Hiloko va hambana. Endzhaku ka malembe yo hlayanyana, enhlengeletanweni ya xifundzha, wansati un’wana u tile eka Norma kutani a titivisa, a n’wi byela leswaku hi yena loyi Norma a nga tshama a vulavula na yena. Se a a khuvuriwile naswona tintombhi ta yena timbirhi swin’we ni nuna wakwe va karhi va dyondza Bibele.

Le rhavini leri nga eDorobeni ra Quezon, vamakwerhu va wu tirhisa hi vutlhari nkarhi wihi ni wihi lowu va pfulekelaka leswaku va chumayela. Hi xikombiso, Felix Salango u tiveka swinene hikwalaho ko hisekela ku chumayela van’wana. Hakanyingi a a teka vuphayona bya nkarhinyana hambileswi a a tirha eBethele. Hi lembe ra 2000, loko ku ri karhi ku akiwa miako leyi engetelekeke yo tshama eka yona, Felix u xiye leswaku ku ni vatirhi lava thoriweke ku aka makhumbi ya muako lowu. Hiloko a ya eka munjhiniyara lonkulu a ya kombela mpfumelelo wo vulavula ni vatirhi lava. Felix u ri: “Endzhaku ka dina, ndzi ye laha va tirhelaka kona, laha munjhiniyara a a hlengelete vatirhi lava tlulaka 100. Ndzi hlamusele ntirho wa Timbhoni ta Yehovha, ndzi vula leswaku va fanele va va ni vutivi leswaku va ta kota ku pona nhlomulo lowukulu. A ndzi tamele bokisi rin’we leri nga ni tibroxara ni rin’wana leri nga ni tibuku leti nge Vutivi. Ndzi byele vatirhi leswaku loko va tsakela ku dyondza Rito ra Xikwembu, va nga tikumela yin’wana ya tibuku leti.” Felix u tlhele a hlamusela ndlela leyi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu seketeriwaka ha yona kutani a veka tibuku ni mvhilopho ekusuhi ni murhi wa khokhonati. Vatirhi vo tala va teke buku kumbe broxara naswona vo tala va tlhele va hoxa munyikelo emvhilopheni.

Van’wana a va tsakela ku dyondza, ku katsa na munjhiniyara lonkulu. Hi Musumbhunuku, Ravunharhu ni Ravuntlhanu rin’wana ni rin’wana hi nkarhi wa ku wisa ni nhlikanhi, Felix a a dyondza na yena broxara leyi nge I Yini Leswi Xikwembu Xi Swi Languteleke Eka Hina? Munjhiniyara loyi u byele Felix a ku: “Leswi ndzi swi dyondzaka laha ndzi swi byela nsati wa mina ni vanghana va mina.” Vanjhiniyara van’wana vambirhi, murindzi ni vamatsalana vambirhi lava tirhaka kwalaho, na vona a va lava ku dyondza. Ina, ku chumayela hi nkarhi wihi ni wihi lowu hi wu kumaka swi tisa mikateko ya Yehovha.

Ku Fika Ka Varhumiwa

Emalembeni lama hundzeke, ku te varhumiwa va 69 lava leteriweke, vo huma ematikweni mambe va ta pfuneta hi ntirho wo chumayela hi Mfumo ePhilippine. Leswi va swi endle hi tindlela to hambana-hambana. Denton Hopkinson na Raymond Leach, lava se ku vulavuriweke ha vona, loko va fika eku sunguleni a va rhumeriwe ku ya chumayela ensin’wini, kutani endzhaku va ve valanguteri lava famba-fambaka. Hi ku famba ka nkarhi va averiwe ku ya tirha erhavini.

Mathwasana yo hlayanyana yo huma eGilead ma fikile hi va-1970 ma ta pfuneta eka ntirho wo gandlisa lowu a wa ha ku simekiwa. Un’wana wa vona i Robert Pevy ni nsati wakwe, Patricia, lava va tshameke va tirha eNghilandhi ni le Ireland. Robert hi yena a nga hoxa xandla eku simekiweni ka ndzawulo yo tsala marungula erhavini ra le Philippine. Hinkwerhu timbilu ta hina a ti vava loko va famba hi 1981, va ya tirha eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo leyi nga eBrooklyn, New York, eU.S.A.

Dean na Karen vaka Jacek va fike hi 1980 va huma hi le United States, naswona endzhaku ko dyondza Xitagalog swa xinkarhana le Laguna, va averiwe ku ta tirha erhavini. Endzhaku ko kuma vuleteri lebyi engetelekeke hi 1983, va pfune vamakwerhu—va laha rhavini ni le swihlaleni leswi nga ekusuhi—leswaku va dyondza ku tirhisa progreme ya khompyuta leyi tsariweke hi Timbhoni ta Yehovha leyi yi pfuneke swinene eku kandziyiseni ka tibuku ta Bibele hi tindzimi ta laha swihlaleni.

Hubertus (Bert) na Jeanine vaka Hoefnagels lava humaka eNetherlands va fikile hi 1988. Rhavi a ri ri ekusuhi ni ku sungula ntirho lowukulu wo aka. Leswi mpatswa lowu a wu ri ni ntokoto wa ku aka marhavi naswona Bert a a tolovele ku tirhisa michini leyikulu, va averiwe ku pfuneta entirhweni lowu. Bert hi yena a a tirhisa michini leyi naswona u tlhele a dyondzisa ni van’wana. U ri: “Ku sukela eku sunguleni, a ndzi dyondzisa vamakwerhu va kwalaho ku chayela tilori, muchini wo cela, gandhagandha ni muchini wo tlakula mindzhwalo. Hi hetelele se hi ri ni vanhu va kwalomu ka 20 ku ya eka 25, lava tirhisaka michini leyikulu.”

Hi ku famba ka nkarhi, va joyiniwe hi mathwasana man’wana ya mune ya Gilead—ku nga Peter na Beate Vehlen lava humaka eJarimani na Gary na Teresa Jeane vaka Melton va le United States. Vaka Vehlen na vona a va ri ni ntokoto wo aka marhavi, naswona vaka Melton a va ri ni malembe ya ntlhanu va ri karhi va tirha eBethele ya le United States. Hinkwerhu hi swi kotile ku hoxa xandla entirhweni wo aka rhavi.

Le ndzhaku hi 1963, kaya ro hetelela ra varhumiwa ri pfariwile, tanihi leswi ntirho wa nsimu a wu ta khathaleriwa hi maphayona ya le Philippine lama fanelekaka. Hambiswiritano, hi 1991 Huvo leyi Fumaka yi kunguhate leswaku ku rhumeriwa varhumiwa va tsevu ensin’wini leyi. Hambileswi a va ri ni ntokoto wo tirha erhavini, varhumiwa lava a va ri ni ntokoto lowu nga pfunaka ensin’wini. Hi xikombiso, Jeanine Hoefnagels u sungule vuphayona byo hlawuleka a ri ni malembe ya 18 hi vukhale. Sweswi a a ta tirhisa ntokoto wa yena ni ku hiseka ka yena leswaku a khutaza vamakwerhu ni lava va ha riki vantshwa. Nuna wakwe, Bert, u vulavule hi vuyelo lebyinene lebyi veke kona. U te: “Ku va ni varhumiwa ensin’wini leyi, swi endla vanhu va vona leswaku ntirho wa hina wu endliwa emisaveni hinkwayo.” Hi nkarhi lowu fanaka varhumiwa van’wana a va ri karhi va endla ntirho wo kongomisa ni mintirho yin’wana erhavini.

Swihlala swa Philippine a swi nga amukeli varhumiwa ntsena kambe na swona a swi rhumela varhumiwa ematikweni man’wana.

Ku Rhumeriwa Ka Varhumiwa

Loko varhumiwa va ri karhi va nghena eswihlaleni leswi, rhavi ra Philippine ri sungule ku rhumela maphayona ya le Philippine ematikweni man’wana leswaku ma ya endla ntirho wa vurhumiwa. Hambileswi maphayona ya kwalaho ma nga wu kumangiki ndzetelo wo fana ni lowu kumiweke hi mathwasana ya Gilead, kambe maphayona lama nga ni ntokoto a ma tele. Ku sukela hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ntirho wo endla vadyondzisiwa wu andze swinene eswihlaleni swa Philippine ku tlula matiko lama nga ekusuhi na swona. Xisweswo, ku sukela hi 1964, maphayona lama fanelekaka ya le Philippine ma rhambiwile leswaku ma ya endla ntirho wa vurhumiwa etikweni hinkwaro ra Asiya ni le swihlaleni swa Pacific. Van’wana lava rhumeriweke ematikweni man’wana a va ri mimpatswa leyi tekaneke, kambe vo tala a va ri maphayona lama nga si nghenelaka vukati lama nga ni malembe ya khume kumbe ku tlula ma ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo. Exikarhi ka lembe ra 2002, se a ku rhumeriwe maphayona ya 149 ematikweni ya 19 yo hambana-hambana. Naswona 74 ya wona ma ye emahlweni ma tirha eswiavelweni swa wona. Loko mapasi ya vona yo endza ma ha lulamisiwa, varhumiwa lava a va tshama erhavini va kuma ndzetelo ni ntokoto lowu nga ta va pfuna loko va ri eswiavelweni swa vona. Varhumiwa lava va endle yini entirhweni wo chumayela eka malembe lawa hinkwawo naswona hi yihi mintokoto leyi va veke na yona?

Rose Cagungao (loyi sweswi a nga wa ka Engler) na Clara dela Cruz (loyi sweswi a nga wa ka Elauria) hi vona vo sungula ku rhumeriwa ematikweni man’wana. Va averiwe ku ya eThailand. Endzhaku ka nkarhi wo lava ku ringana lembe, Angelita Gavino u va joyinile exiavelweni xa vona. Ina, ku fana ni varhumiwa lavan’wana, ku dyondza ririmi a ku nga ri matlangwana. Angelita u hi byela leswaku a swi ri njhani ku dyondza Xithai, u ri: “Eka mavhiki ma nga ri mangani yo sungula, a ndzi hela mbilu hikuva hinkwaswo leswi tsariweke ebukwini a swi fana ni ‘manyokanyokana’ naswona loko hi ri eminhlanganweni a hi nga swi koti ku vulavula ni vanhu hikwalaho ka ku nga twani hi ririmi.” Kambe va hetelele va dyondzile naswona va ya emahlweni va tirhisa ririmi rero leswaku va pfuna vanhu van’wana.

Endzhaku ko rhumela varhumiwa lava va nga ri vangani vo sungula, ku tlhele ku rhumeriwa maphayona yo hlayanyana ematikweni yo hambana-hambana. Porferio na Evangeline Jumuad va komberiwe leswaku va ya eKorea hi 1972. Va fike va dyondza ririmi ra kona naswona endzhaku ka malembe mambirhi ni hafu va ri entirhweni wa vurhumiwa, vaka Jumuad va komberiwe leswaku va nghenela ntirho wo endzela mavandlha.

Hi 1970, Salvacion Regala (sweswi a nga wa ka Aye) i un’wana wa vamakwerhu va xisati va kaye va le Philippine lava fikeke eHong Kong va ta sungula ntirho wa vurhumiwa. Ntlhontlho wo sungula lowu a langutaneke na wona a ku ri ku dyondza ririmi ra Xicanton. Ririmi ra Xicanton ri ni mimpfumawulo ya kaye. Loko u cinca mpfumawulo, rito ri cinca nhlamuselo ya rona. Salvacion wa ha wu tsundzuka nkarhi lowu a a karhatiwa hi mimpfumawulo leyi, siku rin’wana u byele xichudeni xakwe xa Bibele leswaku va rhurhile endhawini leyi va tshamaka eka yona “hikwalaho ka xipuku” kasi a a lava ku vula leswaku “hikwalaho ka leswi mali yo hirha yi tlakukeke.” U hetelele a ri dyondzile ririmi leri. Salvacion u pfune vanhu vo tlula 20 leswaku va tiva ntiyiso lowu nga eBibeleni. Sweswi u hlangana ni vanhu vo tala lava vulavulaka Xiindonesia, lava tirhaka emakhixini eHong Kong, kutani sweswi u karhi u dyondza ku vulavula Xiindonesia.

Rodolfo Asong, makwerhu la hisekaka a tlhela a va ni xinghana, u langutane ni xiyimo lexi hambaneke ni xa le kaya loko a fika exiavelweni xakwe ePapua New Guinea hi 1979. U tikarhate swinene ku dyondza ririmi ra kona naswona u kote ku ri vulavula kahle lerova a averiwa ku endzela mavandlha a nga si heta nkarhi wo leha a ri etikweni. Kambe ku endzela mavandlha ePapua New Guinea a swi nga fani ni ku endzela mavandlha ya le Philippine. U ri: “Ndzi dyondze ku tluta hi byatso lebyitsongo lebyi endliweke hi ntsandze, lebyi rhwalaka munhu un’we, ndzi yime hi milenge ku fana ni vanhu va tiko leri.”

Loko a vulavula hi tinhlengeletano, Rodolfo u ri: “Hikwalaho ka mpfhuka ni ku pfumaleka ka vutleketli, hi hlele ku khoma tinhlengeletano letitsongo. Leyi yi khomeriweke eximutanini xa Larimea, a yi ri yitsongo eka hinkwato leti ndzi tshameke ndzi va eka tona. Eka yona a ko va ni vanhu va khume ntsena.” Nkarhi wun’wana u tshame a komberiwa leswaku a va mulanguteri wa ntsombano, lowu khomeriweke eximutanini xa Agi. U ri: “Ndzi tlhele ndzi averiwa ku va mutshama-xitulu wa ntsombano, ku langutela fambiselo ra Mpfumawulo ni le ka ndzawulo ya Ntirho wa Swakudya, ndzi kongomisa drama ni ku tlanga xiphemu xa Hosi Davhida.” U tikarhatile swinene eka xiavelo lexi naswona endzhaku ka nkarhi u averiwe ku ya va murhumiwa eSolomon Islands.

Hi 1982, Arturo Villasin, makwerhu loyi a kotaka ku pfumelelana ni swiyimo loyi a humaka eLuzon, u rhumeriwe eSolomon Islands. U fike a tirha tanihi mulanguteri wa xifundzha naswona u kume leswaku ndhawu leyi yi hambanile swinene ni swihlala swa Philippine. Swihlala swo tala a swi ta fikeleriwa hi ku olova hi xihaha-mpfhuka lexitsongo. U te: “Siku rin’wana xihaha-mpfhuka xa hina xi wile kambe hinkwerhu hi ponile. Siku rin’wana hi lave ku tlumba ntshava hikwalaho ka leswi a hi nga voni kahle.” Malunghana ni ku endzela mavandlha man’wana, u te: “Loko hi endzela mavandlha lama nga exikarhi ka vanhu va le makhwatini, lava gandzelaka swikwembu swa hava, a hi famba emakhwatini yo tlhuma, hi khupuka swintshabyana leswi rhetaka, hikwalaho ka ndzhope.” Arturo u fe hi xitshuketa hi lembe ra 2001, hikwalaho ka vuvabyi, kambe u ta tshama a ri karhi a tsundzukiwa hikwalaho ka leswi a veke murhumiwa wo tshembeka.

Yi tele mintokoto yo fana ni leyi ya vamakwerhu va xinuna ni va xisati vo huma ePhilippine lava rhumeriweke eAsiya ni le swihlaleni swa Pacific, leswaku va ya endla ntirho wa vurhumiwa. Hambileswi ma langutaneke ni swiyimo swo tika, malandza lawa ya Yehovha lama tirheke hi matimba, ma hoxe xandla swinene entirhweni wo chumayela ematikweni lawa.

Ntsako Wo Pfuna Van’wana Leswaku Va Endla Yehovha A Va Khokholo Ra Vona

Ntsako wu tisiwa hi ku katekisiwa hi Yehovha. (Swiv. 10:22) Adelieda Caletena, loyi a rhumeriweke eTaiwan hi 1974 u ri: “Ndzi tsakile swinene hikwalaho ka leswi Yehovha a katekiseke ntirho wa hina laha ni leswi a ndzi nyikeke lunghelo ra ku hoxa xandla eka wona.”

Paul na Marina vaka Tabunigao, lava sweswi va tirhaka eMarshall Islands, va ri: “Hi pfune vanhu va 72 leswaku va tirhela Yehovha. Ha tsaka leswi vo tala va vona va nga vakulu, malandza ya vutirheli, maphayona yo hlawuleka, maphayona ya nkarhi hinkwawo ni leswi van’wana va nga vahuweleri lava hisekaka evandlheni.”

Lydia Pamplona, loyi a tirheke ePapua New Guinea ku sukela hi 1980, u pfune vanhu va 84 leswaku va tinyiketela ni ku khuvuriwa. Sweswi wa ha ku vika leswaku u fambisa tidyondzo ta Bibele ta le kaya ni vanhu va 16 naswona vo tala va vona va va kona eminhlanganweni. Handle ko kanakana, marito yakwe ma yi katsakanya kahle ndlela leyi varhumiwa vo tala va titwaka ha yona: “Ndzi nkhensa Yehovha hi ntirho lowu a ndzi byarhiseke wona. Onge a nga hambeta a katekisa ntirho wa hina leswaku ku dzuneka ku ya eka yena.”

Marhavi lawa varhumiwa lava humaka ePhilippine va rhumeriweke eka wona ma swi tlangerile swinene ku va na vona ensin’wini ya wona. Rhavi ra le Thailand ri tsarile: “Varhumiwa vo huma ePhilippine va endla ntirho lowunene. Va veke xikombiso lexinene xa ku tshembeka eka malembe hinkwawo lawa va ma heteke va ri eThailand. Va ya emahlweni ni ntirho wa vona hambiloko va dyuharile. Va ri rhandza tiko ra Thailand ni vanhu va rona; va ri teka ri ri kaya ra vona. Ha tlangela swinene leswi mi hi rhumeleke varhumiwa lava, lava nga xikombiso lexinene.”

Xikolo Xa Ndzetelo Wa Vutirheli Bya Mfumo Xi Pfuna Ku Letela Vakulu

Hi nkarhi lowu ku sunguriweke ha wona ku rhumela maphayona ya le Philippine ematikweni man’wana, nhlengeletano ya Yehovha yi endle lunghiselelo ro letela nhlayo leyi engetelekaka ya vamakwerhu lava fanelekaka, lava byarhaka vutihlamuleri emavandlheni. Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo hi xona xi tirhisiweke swinene leswaku ku leteriwa vamakwerhu.

Ntlawa wo sungula wu sunguriwe hi 1961, naswona khoso ya kona yi hete n’hweti yin’we. Jack Redford, loyi a a ri muleteri eGilead, loyi hi ku famba ka nkarhi a a ta va murhumiwa eVietnam, u averiwe ku ya fambisa xikolo lexi eswihlaleni swa Philippine. Xikolo xo sungula xi khomeriwe erhavini naswona a xi fambisiwa hi Xinghezi.

Hambileswi van’wana va nga xi twiki kahle Xinghezi, minkarhi hinkwayo a ku endliwa malunghiselelo yo pfuna lava tirhisaka tindzimi tin’wana ta le Philippine. Vakulu vo tala a va ta vuyeriwa ngopfu eka khoso leyi, loko yi khomiwa hi ririmi ra ka vona. Xisweswo, ku sukela exikarhi ka va-1960, khoso a yi fambisiwa hi tindzimi to hambana-hambana. Cornelio Cañete wa ha wu tsundzuka nkarhi lowu a nga averiwa ku ya dyondzisa eXihlaleni hinkwaxo xa Visayan ni xa le Mindanao. U vulavula leswi a ri karhi a hleka hi ndlela yo kombisa ku hlamala, a ku: “A ndzi fambisa khoso hi tindzimi tinharhu: ku nga Xicebuano, Xihiligaynon ni Xisamar-Leyte.”

Loko malembe ma ri karhi ma famba, khoso leyi a yi cinca-cinciwa, ku katsa ni ndlela leyi a yi hleriwa ha yona. Ku nga ri khale, khoso leyi ya ha ku khomiwa hi mahelo-vhiki—vakulu va leteriwe siku ni hafu kasi malandza ya vutirheli ma leteriwe siku rin’we. Kambe, ka ha ri ni xilaveko xo fambisa xikolo lexi hi tindzimi ta kwalomu ka nhungu. Vakulu lava tivaka tindzimi leti va rhumeriwa va suka erhavini va ya dyondzisa valanguteri lava famba-fambaka. Loko se va dyondzisiwile, vona va dyondzisa vakulu ni malandza ya vutirheli. Eka xikolo lexi xa ha ku khomiwaka, vakulu va 13 000 ni malandza ya vutirheli ya 8 000 va vuyeriwile eka ndzetelo lowu.

Ku Pfuna Maphayona

Endzhakunyana, maphayona na wona ma sungule ku kuma vuleteri lebyi engetelekeke. Hi 1978 ku sungule titlilasi ta Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona. Hinkwavo lava a va ri maphayona hi nkarhi wolowo ku katsa ni maphayona yo hlawuleka va tsarisile etitlilasini teto. Ku sukela kwalaho, titlilasi ti khomiwe lembe rin’wana ni rin’wana handle ka hi 1979 na hi 1981.

Maphayona ma vuyeriwe swinene exikolweni lexi, kambe ma boheke ku langutana ni swihinga leswaku ma kota ku va kona. Man’wana ma boheke ku tirhisa swimalana leswi a ma lo sala na swona leswaku ma ya exikolweni. Man’wana a swi ma tikela ku kuma swo famba hi swona.

Lama yeke exikolweni lexi nga edorobeni ra Santiago a ma ta langutana ni xiyimo lexi a ma nga xi langutelanga. Rodolfo de Vera, mulanguteri wa xifundzha u te: “Hi October 19, 1989, doroba ra Santiago ni ra Isabela, ma hlaseriwe swi nga rindzeriwanga hi xidzedze lexi moya wa xona a wu tsutsuma tikhilomitara ta 205 hi awara. Loko hi sungula titlilasi mixo wolowo eHolweni ya Mfumo, a ku swama swimpfulana naswona a ku ri ni swimoyana, kutani hi ye emahlweni ni xikolo xa vuphayona. Hambiswiritano, moya wu ye wu hunga hi matimba, hiloko holo yi sungula ku tsekatseka. Ku nga ri khale, lwangu ri songana ri ya wela lee! A hi lava ku huma kambe hi vone leswaku hala handle a hi ta weriwa hi khombo hikuva a ku haha swilo swo tala.” Hambileswi muako wu sunguleke ku pandzeka, hinkwavo a va vavisekanga. Va nkhense Yehovha va tlhela va nkhensa ni xiringanyeto lexi nga eka magazini wa Xalamuka! xo nghena ehansi ka tafula kumbe desika loko u langutane ni swiyimo swo tano. Makwerhu de Vera u te: “Hi tumbele ehansi ka matafula. Loko xidzedze xi hundzile, a hi funengetiwe hi marhavi lawa a ma wile swin’we ni mazenge, kambe hinkwavo lava a va ri endlwini ehansi ka matafula a va nga vavisekanga.”

Lembe rin’wana ni rin’wana, swikolo swi fambisiwa hi tindzimi ta nkombo. Ku fikela hi lembe ra ntirho ra 2002, ku khomiwe titlilasi ta 2 787 naswona maphayona lama veke kona exikolweni a ma ri 46 650. Hakunene lowu a ku ri mpfuno lowunene wa maphayona leswaku ma antswisa vuswikoti bya wona ni ku tshembela eka Yehovha hi ku helela loko ma ri karhi ma hambeta ma ‘voninga kukota mavoningo emisaveni’!—Filp. 2:15.

Matshalatshala Yo Sungula Eka Vugandlisi

Ntirho hinkwawo wa le nsin’wini ni wa le mavandlheni a wu ta tika ngopfu loko a ku nga ri na tibuku leti pfunaka swinene ku twisisa Bibele. Eka malembe yo tala, minkandziyiso ya le nsin’wini ya le Philippine a yi endliwa eBrooklyn. Hambiswiritano, eku sunguleni ka va-1970 fektri yi akiwe emiakweni ya rhavi ra Doroba ra Quezon. Ku tisiwe muchini wo gandlisa lowu fanaka ni lowu a wu ri kona eBrooklyn. Leswi swi endle leswaku timagazini hinkwato ti kandziyisiwa kwalaho erhavini.

Ku nga si hela malembe ya khume, swi ve erivaleni leswaku tifeme a ta ha wu endli muchini lowu, se a ku endliwa muchini lowu tirhaka hi ndlela yin’wana. Yindlu-nkulu ya misava hinkwayo yi vule leswaku hi ku famba ka nkarhi na hina hi ta hetelela hi tirhisa muchini lowu.

Hi 1980 rhavi ri xave muchini lowu thayipaka hi tindzimi to tala. Rhavi ra Afrika Dzonga na rona ri kume muchini lowu fanaka naswona ri titwise leswi a swi twiwa hi rhavi ra le Philippine. Muchini lowu, lowu tirhaka hi khompyuta wu tirhisiwe swin’we ni muchini lowutsongo wo gandlisa lowu xaviweke xikan’we na wona.

Muchini lowu wu va pfunilenyana vamakwerhu leswaku va dyondza maendlelo lama tirhisiwaka eka muchini lowutsongo wo gandlisa. David Namoca, loyi se a a ri ni ntokoto wo tirhisa muchini wo gandlisa lowu vuriwaka Linotype, u dyondze ku tirhisa muchini wo thayipa tindzimi to tala. Vamakwerhu van’wana va dyondze ku kandziyisa marito ehenhla ka mazenge lama nga ta hoxiwa emuchinini ni ku gandlisa hi muchini lowa ha ku xaviwaka. Xisweswo, eku heleni ka 1980, rhavi se a ri tirhisa muchini lowu lowutsongo loko ri kandziyisa minkandziyiso yo karhi ya Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo ni timagazini hi tindzimi leti ku nga kandziyisiwiki nhlayo yo tala eka tona.

Leswi a ku ta cinceriwa eka muchini lowu, vamakwerhu lava tirhaka ku hundzuluxela ni lava tirhaka ku lunghiselela minkandziyiso leswaku yi ya kandziyisiwa, va pfunekile hikuva va sungule ku tirha hi tikhompyuta. Hakatsongo-tsongo, vamakwerhu va ve ni ntokoto va tlhela va tiyiseka hi leswi va swi endlaka. Hi ku famba ka nkarhi va swi kotile ku endla ntirho wa xiyimo xa le henhla ni ku gandlisa minkandziyiso yo tala, hi ku tirhisa maendlelo wolawo. Entiyisweni, hi 1982 vamakwerhu a va tiyimisele swinene lerova va tirhise muchini lowu, lowu kandziyisaka hi muvala wun’we, ku kandziyisa Kingdom News No. 31, leyi nga ni mivala ya mune. Phepha a ri rhendzeleka ka tsevu—a ri rhendzeleka ka mune ri ri karhi ri kandziyisiwa hi mihlovo ya mune kutani ri rhendzeleka kambirhi ri kandziyisiwa hi mihlovo mimbirhi. Ntirho lowu a ku nga ri matlangwana, naswona ndlela leyi xiphephana lexi a xi languteka ha yona a yi nga koki mahlo; kambe un’wana ni un’wana a a tsakele ku vona xiphephana lexi xa Kingdom News xa mivala ya mune lexi kandziyisiweke hi muchini wa hina.

Lunghiselelo rero ri pfune leswaku ku sunguriwa ntirho, kambe, xana a ku ta endliwa njhani leswaku muchini lowu thayipaka tindzimi to tala ni lowun’wana lowutsongo wo gandlisa, leyi tirhaka hi khompyuta yi tirhisiwa hilaha ku heleleke? Nhlengeletano ya Yehovha a yi ri ni makungu man’wana naswona rhavi ra le Philippine a ri ta vuyeriwa ku nga ri khale hikwalaho ka wona.

Nhlengeletano Ya Yehovha Yi Humesa Progreme Ya MEPS

Huvo leyi Fumaka yi nyike mpfumelelo wa leswaku ku tirhisiwa muchini wo thayipa tindzimi to tala lowu tirhisaka khompyuta, lowu a wu ta hetisisa swilaveko swo hlawuleka swo kandziyisa mahungu lamanene hi tindzimi to tala. Brooklyn yi endle leswi vuriwaka Endlelo ra Elektroniki ro Thayipa Tindzimi to Tala (Multilanguage Electronic Phototypesetting System [MEPS]). Hambileswi muchini lowukulu wo gandlisa wu endleke leswaku ku tirhisiwa tikhompyuta swin’we ni muchini lowutsongo wo gandlisa hi mpimo wo karhi, endlelo ra MEPS a ri ta endla leswaku rhavi ra le Philippine ri ya emahlweni ri tirhisa tikhompyuta, ri fambisana ni marhavi man’wana emisaveni hinkwayo.

Mimpatswa mimbirhi yo huma ePhilippine yi rhambiwe eWallkill, le New York. Vamakwerhu lava va dyondzisiwe ku lunghisa swiphiqo swa MEPS eka khompyuta ni ku tirhisa tiprogreme ta MEPS loko va lunghiselela ntirho leswaku wu ya gandlisiwa. Mpatswa wun’wana, ku nga Florizel Nuico ni nsati wakwe, va hete nkarhi va ri eBrooklyn, laha Makwerhu Nuico a a dyondza ku tirhisa michini yo gandlisa leyi vuriwaka M.A.N. Hakunene rhavi ra le Philippine a ri fanele ri kuma muchini wolowo leswaku ri ta kota ku tirhisa khompyuta loko ri lunghiselela ntirho lowu yaka eku gandlisiweni ri tlhela ri wu tirhisa loko ri gandlisa.

Muchini wo gandlisa lowu vuriwaka M.A.N. wu fike ePhilippine hi 1983. Lionel Dingle la humaka erhavini ra le Australia hi yena a va pfuneke ku wu simeka. Makwerhu Nuico u sungule ku letela vamakwerhu va kwalaho leswi a swi dyondzeke eBrooklyn. Eku heleni ka 1983 ku kandziyisiwe timagazini to sungula hi muchini lowu. Kambe, tanihi leswi endlelo leri a ri nga si tirha hi ku hetiseka, ku hele nkarhinyana ku ri karhi ku gandlisiwa timagazini hi muchini lowu tirhisaka nsimbi yo hisa, nkarhi wun’wana ku tirhisiwa muchini lowutsongo wo gandlisa.

Kambe ku hela ka fambiselo leri a ku nga ha ri kule. Khompyuta yo sungula leyi tirhisaka progreme ya MEPS yi fike eku heleni ka 1983, naswona vamakwerhu vambirhi lava va leteriweke eWallkill va sungule ku letela van’wana ku tirhisa swilo leswi tirhaka hi MEPS ni ku swi khoma kahle. Hi nkarhinyana wutsongo a ku humesiwa swilo swo tala. Vanhu vo tala lava tirhaka eBethele va leteriwe ku tirhisa endlelo leri loko va hundzuluxela, loko va nghenisa ntirho, loko va hlela marito hi tikholomu ni loko va thayipa swin’we ni loko va lunghisa tikhompyuta. EPhilippine ku letela swa tika hikwalaho ka leswi ku nga ni tindzimi to tala. Xihondzo xo Rindza xi hundzuluxeriwa hi tindzimi ta nkombo, handle ka Xinghezi. Endlelo ra MEPS a ri wu fanela kahle ntirho lowu.

A ku ri ni nhluvuko lowu xiyekaka eka ndlela leyi tibuku a ti humesiwa ha yona. Malunghana ni lava a va kandziyisa, Cesar Castellano, loyi a tirhaka efektri u ri: “Vamakwerhu vo tala i varimi. Van’wana a va na byona vutshila bya thekiniki. Swa tsakisa ku vona ndlela leyi Yehovha, hi ku tirhisa moya wa yena, a susumetelaka vamakwerhu leswaku va kota ku endla swilo swo tala ku katsa ni ntirho wo kandziyisa.” Vamakwerhu va dyondze ku kandziyisa naswona vahuweleri ensin’wini va kume tibuku leti a ti sasekile swinene. Kambe ku ve ni vuyelo lebyikulu—bya moya—lebyi veke kona hikwalaho ka nhluvuko lowu wa thekinoloji eka ndlela leyi yo kandziyisa.

Swakudya Swa Moya Hi Nkarhi Wun’we

Loko timagazini ta le Philippine ta ha kandziyisiwa eBrooklyn, tindzimi ta le Philippine a ti sala ti kandziyisiwa endzhaku ka tin’hweti ta tsevu kumbe ku tlula loko se Xinghezi xi kandziyisiwile. Hambileswi timagazini a ti hundzuluxeriwa kwalaho, a swi teka nkarhi wo leha ku rhumela ntirho lowu se wu hundzuluxeriweke leswaku wu ya kandziyisiwa kutani wu vuyisiwa se wu ri timagazini leti kandziyisiweke. Loko ku ta sungula ku kandziyisiwa ka timagazini le Philippine hi va-1970, nkarhi wu hlayisiwile, kambe leswi a swi ri endzeni ka timagazini a swa ha salele endzhaku eka leswa Xinghezi hi tin’hweti ta tsevu. Vamakwerhu vo tala va le Philippine a va ku, ‘Xana a swi nga ta tsakisa leswaku timagazini ta hina ti huma nkarhi wun’we ni ta Xinghezi?’ Swi teke malembe leswaku sweswo swi hetiseka.

Hambiswiritano, leswi endlelo ra MEPS se a ri sungule ku tirhisiwa naswona ntirho wo kandziyisa se a wu antswisiwile, pakani leyi a yi languteriwe hi mahlo-ngati yi fikeleriwile. Huvo leyi Fumaka yi xiye leswaku ku dyondza mhaka leyi fanaka hi nkarhi wun’we a swi ta endla leswaku vanhu va Yehovha hinkwavo va va ni vun’we. Ku endliwe matshalatshala leswaku pakani leyi yi fikeleriwa kutani hi January 1986, Xihondzo xo Rindza xi hume xikan’we ni xa Xinghezi hi tindzimi ta mune ta kwalaho: Xicebuano, Xihiligaynon, Xiiloko ni Xitagalog. Ku nga ri khale tindzimi tin’wana ti landzerile. Kutani, swi hlamarise swinene emintsombanweni ya 1988 ku kuma buku leyi nge Nhlavutelo—Ku Chaputa Ka Yona Loku Hlamarisaka Ku Tshinele! hi tindzimi tinharhu ta kwalaho hi nkarhi wun’we ni Xinghezi! Vamakwerhu a va tsake swinene—ku nga ri hikwalaho ka leswi a va ri ni tibuku ta xiyimo xa le henhla ntsena, leti a va ta ti fambisela vanhu lava tsakelaka kambe ni hi leswi a va ta vuyeriwa eka swakudya swa moya hi nkarhi wun’we ni vamakwavo emisaveni hinkwayo.

Nhluvuko lowu wa tibuku ta hina wu fike hi nkarhi lowu a ku ri ni mpfilumpfilu etindhawini tin’wana ta swihlala leswi. Tibuku leti a ti ta kandziyisa xilaveko lexi yaka emahlweni xa leswaku vanhu hinkwavo va endla Yehovha a va khokholo ra vona.

Ku Jamelana Ka Masocha Ni Mintlawa Ya Vaxandzuki

Mintirho ya mintlawa ya vaxandzuki yi tinyike matimba etindhawini to tala ta swihlala hi va-1980. Yin’wana a yi fambisana ni mintlawa ya Makhomunisi. Mavuthu ya hulumendhe a ma swi toloverile ku jamelana ni mavuthu ya vaxandzuki. Hakanyingi hasahasa leyi a yi ringa ku tshembela ka vamakwerhu eka Yehovha.

Endhawini yin’wana laha ku nga ni vandlha leri nga ni vahuweleri va 62, vamakwerhu va te loko va pfuka mixo wun’wana va kuma leswaku vaxandzuki ni masocha a va jamelanile. Makaya ya vamakwerhu a ma sele exikarhi. Nkulu un’wana u ye eka mavuthu ya vaxandzuki kutani un’wana a ya eka mavuthu ya hulumendhe. Va va komberile leswaku va nga lweli kwalaho hikwalaho ka leswi a ku ta khumbeka vaaka-tiko vo tala. Xikombelo xa vona xi honisiwile. Leswi vamakwerhu a va nga ta kota ku baleka, va hlengeletane eHolweni ya Mfumo. Nkulu u sungule ku khongela xikhongelo xo leha naswona a vulavula hi rito ra le henhla a kala a twiwa hi mavuthu ya hulumendhe lawa a ma ri hala handle. Loko vamakwerhu va pfula mahlo, va kume leswaku mavuthu hamambirhi se a ma fambile ma ya kun’wana; nyimpi a ya ha lwiwanga. Vamakwerhu lava a va khorwisekile leswaku Yehovha u va sirhelerile.

Dionisio Carpentero a a ri ni malembe ya 16 a ri mulanguteri la famba-fambaka, a ri karhi a famba ni nsati wa yena. Wa ha swi tsundzuka kahle leswi humeleleke eka lembe ro sungula a ri mulanguteri wa xifundzha, exifundzheni xa Negros Oriental, edzonga-xikarhi ka Philippine. U ri: “A hi ri eVandlheni ra Linantuyan. A hi tsakile hikuva hi Ravunharhu a ku ri ni vahuweleri va 40 lava fambeke na hina ensin’wini. Kambe a hi nga swi xiyi leswaku mavuthu ya vaxandzuki a ma langute hinkwaswo leswi a hi swi endla. A ma tumbele ekusuhi ni Holo ya Mfumo. Mune wa wona ma ye laha hi tshamaka kona hi 4:00 nindzhenga ma ya vutisa ha hina. Nkulu loyi a a ri kwalaho u vule leswaku ndzi mulanguteri wa xifundzha naswona ndzi endzela mavandlha ya vona eka tin’hweti tin’wana ni tin’wana ta tsevu.”

Vavanuna lava a va swi tshembanga sweswo. Ku ri na sweswo, va ehleketelele Dionisio leswaku i socha kutani va sindzisa leswaku nkulu loyi a n’wi humesa leswaku va ta n’wi dlaya. Nkulu loyi u vule leswaku va fanele va rhanga va dlaya yena. Hiloko va famba.

Dionisio u ya emahlweni: “Timbyana ti vukule vusiku hinkwabyo, leswi kombisaka leswaku vaxandzuki a va ri kona. Hi khongele ka mune vusiku byebyo hi kombela Yehovha leswaku a hi kongomisa. Hiloko ku na mpfula leyikulu hambileswi a ku nga ri nguva ya mpfula. Vavanuna lava a va lava ku hi dlaya va fambile.”

Endzhaku ka nhlangano hi Sonto, Dionisio u byele vakulu leswaku yena ni nsati wakwe va ta hundzela eka vandlha leri landzelaka. Hambiswiritano, loko va ta famba a va fanele va hundza laha vaxandzuki va tumbelaka kona. Dionisio u ri: “Un’wana wa vaxandzuki a a hlometele hi fasitere. Hi n’wi byerile leswaku ha famba. Nilokoswiritano, hi 8:00 nivusiku vaxandzuki va ye eHolweni ya Mfumo va ta hi lava. Nkulu u va byele leswaku se hi fambile nileswaku hi hundze hi laha a va tumbele kona. Lexi hlamarisaka a va hi vonanga. Ntokoto lowu wu hi dyondzise ku tshemba Yehovha ni ku langutana ni miringo hi xivindzi.” Dionisio ni nsati wa yena va ha ya emahlweni ni ntirho lowu va tsakile.

Hasahasa yoleyo minkarhi yin’wana a yi endla swi tika ku chumayela. Ku va etindhawini to tano hi nkarhi lowu hoxeke a swi ta vula ku tikuma u ri laha nyimpi yi hisaka kona. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana, ntlawa wun’wana a wu byela vamakwerhu hi hasahasa leyi a yi ta va kona. Loko sweswo swi humelela, vamakwerhu a va hlawula ndhawu leyi rhuleke swinene kutani va chumayela eka yona kukondza nyimpi yi hundza. Nilokoswiritano, ntirho wo chumayela hi Mfumo wu ya emahlweni naswona vamakwerhu va dyondze ku titshega hi Yehovha.

Ku Ringiwa Hi Swa Tipolitiki

Yesu u vule leswi malunghana ni valandzeri va yena: “[A hi] xiphemu xa misava, tanihi leswi na mina ndzi nga riki xiphemu xa misava.” (Yoh. 17:14) Ku fana ni le matikweni man’wana, Timbhoni ta Yehovha ta le Philippine a ti hlanganyeli eka tipolitiki ta misava ni le tinyimpini. A ti ‘khomi banga’; ku ri na sweswo, ti lahle matlhari ya tona kutani ti landzela tindlela ta ku rhula hilaha Yehovha a ti dyondziseke hakona. (Mat. 26:52; Esa. 2:4) Swa tiveka eswihlaleni hinkwaswo swa Philippine leswaku a ti hlanganyeli eka swa tipolitiki naswona vanhu va swi xiya leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti na khombo. Hambiswiritano, ku ve ni minkarhi leyi malandza ya Yehovha ma bohekeke ku swi kombisa kahle leswaku ma yime kwihi. Leswi swi ma sirhelerile.

Wilfredo Arellano loyi a nga mulanguteri la famba-fambaka u ni ntokoto lowukulu wo tirha etindhawini to hambana-hambana, tin’wana a ti rhulile kasi tin’wana a ti ri ni khombo. Hi 1988 u endzele vandlha ra le dzonga-xikarhi le Philippine. Vamakwerhu va kwalaho va sindzisiwe hi vaxandzuki leswaku va hlanganyela na vona eku xandzukeleni ka hulumendhe. Kambe vamakwerhu va yime va tiyile eku tiyimiseleni ka vona.

Wilfredo u hlamusela leswi humeleleke: “Loko ndzi ri kwalaho, mavuthu ya hulumendhe a ma tinyike matimba ensin’wini ya vandlha rero. A ma lava ku hlela vaaki hi ku ya hi mintlawa leswaku va ta lwisana ni vaxandzuki. Enhlanganweni lowu a ku ri ni vayimeri va hulumendhe, vamakwerhu va nyikiwe nkarhi wa ku hlamusela leswaku ha yini va nga joyini mavuthu ya vaxandzuki kumbe ya hulumendhe. Hambileswi vaaki van’wana a va lwisana ni xiyimo xa hina, vavulavuleri va hulumendhe va xixime xiyimo xa hina.”

Wilfredo u hlamusela leswi humeleleke endzhaku ka sweswo: “Makwerhu un’wana loko a tlhelela epurasini rakwe loko a huma enhlanganweni, u hlangane ni ntlawa wa vavanuna lava hlomeke swinene va khome vabohiwa vambirhi lava a va va pfale mahlo. U vutisiwile leswaku a a ri kona enhlanganweni wa hulumendhe, hiloko a vula leswaku a a ri kona. Masocha lawa ma lave ku tiva loko a joyine vuthu ro karhi, kutani a ma hlamusela xiyimo xa yena xa ku nga hlanganyeli eka swa tipolitiki, lexi endleke leswaku a nga joyini vuthu ro karhi. Xisweswo ma n’wi pfumelerile leswaku a hundza a tiyela ekaya. Endzhaku ka timinete ti nga ri tingani, u twe xibamu xi balesela kambirhi kutani a swi tiva leswaku vabohiwa lava a va pfariwe mahlo va dlayiwile.”

Hi va-1970 ni le ku sunguleni ka va-1980 nawu wa le Philippine wu lave leswaku vaaka-tiko hinkwavo va vhota. Lava alaka va yisiwe ekhotsweni. Leswi swi nyike vanhu va Yehovha nkarhi wo kombisa ku tshembeka ka vona eka Xikwembu. Ku fana ni vamakwerhu lava nga Vakreste emisaveni hinkwayo, malandza ya Yehovha ePhilippine ma tshame ma nga hlanganyeli eka swa tipolitiki, hi ndlela yoleyo a ma va nga “xiphemu xa misava.”—Yoh. 17:16.

Endzhaku ka loko hulumendhe yi cincile hi 1986, vumbiwa bya tiko byi cinciwile, a swi nga ha bohi ku vhota. Leswi swi endle leswaku xiyimo xi antswa eka vamakwerhu. Hambiswiritano, a ku ri ni miringo yin’wana leyi vo tala va langutaneke na yona, ngopfu-ngopfu eka lava va ha nghenaka xikolo.

‘Ku Nga Ha Dyondzi Nyimpi’

Irene Garcia u kulele exifundzheni xa le xikarhi xa Luzon, lexi vuriwaka Pampanga. U langutane ni xiphiqo lexi xi nga ndzingo eka vantshwa vo tala ni sweswi. Eswikolweni swa le henhla swichudeni swi leteriwa ku va masocha. Hambiswiritano, swichudeni leswi nga Timbhoni ta Yehovha swi tiendlele xiboho xa leswaku a swi nge ngheneli eka nongonoko wo dyondzisa nyimpi. Eku sunguleni, Irene u khongele eka Yehovha leswaku a n’wi pfuna. Kutani, hikwalaho ko tsundzuka vantshwa vanharhu vo tshembeka va Vaheveru va le nkarhini wa muprofeta Daniyele, u ye eka mukongomisi wa ndzetelo wa nyimpi a kombela leswaku a nga leteriwi. (Dan. ndz. 3) Hambileswi mukongomisi a a nga xi twisisi kahle xiyimo xa yena, u nkhense nhlamuselo ya yena. Hambiswiritano, u n’wi lume ndleve leswaku u ta kuma vuyelo bya le hansi loko a nga hlanganyeli. Irene u hlamurile: “Swi lulamile. Ndzi ta ringeta ku tirha hi matimba eka tidyondzo ta mina letin’wana.” U nyikiwe ntirho wun’wana leswaku a wu endla ematshan’weni yo leteriwa nyimpi. U te: “Leswi swi endle leswaku vana lavan’wana va Timbhoni va nga ha vi na xiphiqo loko va kombela ku nga hlanganyeli eka ndzetelo wolowo, nilokoswiritano ndzi ve exikarhi ka swichudeni swa khume leswi paseleke ehenhla.”

A hi valawuri hinkwavo lava letelaka vuthu lava pfumeleke loko van’wana va kombela ku nga hlanganyeli eka ndzetelo wolowo. Valawuri van’wana a va tikisela swichudeni swin’wana loko swi fanele swi thwasa. Hambiswiritano, ku namarhela misinya ya milawu ya Yehovha swi dyondzise magidi ya vantshwa dyondzo ya nkoka: Ku seketela Mfumo wa Yehovha hi xivindzi ni ku nga hlanganyeli etimhakeni ta misava swi endla leswaku Yehovha a ku sirhelela a tlhela a ku katekisa.—Swiv. 29:25.

Nhlayo Ya Mintsombano Ya Engeteleka

Sweswi a hi kambisiseni minhlangano ya moya ya vanhu va Yehovha. Leswi i swiendlakalo leswi tsakisaka minkarhi hinkwayo. Tanihi leswi Timbhoni a ti nga talanga etikweni loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi nga si sungula, a ku nga si tshama ku khomiwa minhlangano leyikulu kukondza ku va endzhaku ka nyimpi. Nilokoswiritano, ku endliwe matshalatshala yo khutaza vamakwerhu hi ndlela leyi. Entiyisweni, Buku Ya Lembe Ya 1941 (ya Xinghezi) yi vike hi ntsombano lowu a wu khomeriwe le Manila hi March 1940.

U ta tsundzuka leswaku Joseph dos Santos a a khomiwe hi Majapani. U hetelele a ntshunxiwe hi mavuthu ya le Amerika eku sunguleni ka 1945. A a swi navela hi mbilu hinkwayo leswaku vamakwavo va tshama va hlayisekile emoyeni, lava vo tala va vona a va ha ri vantshwa enhlengeletanweni. Ku endliwe malunghiselelo yo va pfuna ku dyondza ndlela yo dyondzisa van’wana ntiyiso wa Matsalwa hi ndlela leyi humelelaka, hi ku tirhisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele. Rin’wana ra malunghiselelo lawa ku ve nhlengeletano leyi khomeriweke etikweni le Lingayen, ePangasinan loko lembe ra 1945 ri ya eku heleni. A ku te vanhu va kwalomu ka 4 000, leswi kombiseke leswaku vanhu a va tsakela swinene enkarhini wolowo. Xolexo a xi ri xiendlakalo lexi tsakisaka, hikuva nyimpi se a yi herile!

Ku sukela kwalaho ku ya emahlweni, nhlayo ya vanhu lava a va va kona entsombanweni yi andze hakatsongo-tsongo loko nhlayo ya vahuweleri yi ri karhi yi kula. Endzhaku ka malembe ya 17, nhlayo yoleyo ya 4 000 yi engeteleke yi ya fika eka 39 652. Kutani, mintsombano a yi nga ha khomeriwi endhawini yin’we ntsena, kambe a yi khomeriwa etindhawini ta nkombo. Endzhaku ka malembe man’wana ya 15 (hi 1977), nhlayo ya lava va veke kona entsombanweni wa muganga yi tlule 100 000. Hi nkarhi wolowo a ku khomiwa mintsombano ya 20 etikweni hinkwaro. Endzhaku ka malembe ya nhungu, nhlayo ya lava a va va kona a yi tlula 200 000, naswona hi 1997 lava veke kona emintsombanweni ya muganga a va tlula 300 000. Hi lembe ra 2002, swi kotekile ku khoma mintsombano ya 63, ku nga yo tala swinene eka leyi yi nga tshama yi khomiwa. Ku famba eswihlaleni leswi swi nga ha tika naswona minkarhi yin’wana swi nga ha durha. Ku khoma mintsombano yo tala swi endla leswaku swi va olovela vamakwerhu ku ya eka yona. Hikwalaho, vo tala va vuyeriwa eka minkhuvo leyi ya moya.

Yehovha U Katekisa Matshalatshala Yo Va Kona

A swi nga olovi ku ya etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni. Hi 1947, vamakwerhu lava tshamaka exiyengeni lexi nga le n’walungwini wa tiko va bohelele mintsandza yimbirhi kutani va tsemakanya Nambu wa Abra ha yona loko va ya enhlengeletanweni ya xifundzha le ribuweni ra Vigan. Loko va fika laha nambu wu helelaka kona, va ntshunxe mintsandza yoleyo kutani va yi xavisa leswaku va ta kota ku xava mathikithi ya bazi, leri a va ta muka ha rona etintshaveni loko nhlengeletano yi herile. Va fambe ni masaka lamakulu ya rhayisi, tinyandza ta tihunyi, masangu, vana vo tala naswona va ye va n’wayitela loko nhlengeletano yi ri karhi yi ya emahlweni. Leswi a va te ni rhayisi, tihunyi ni masangu, swilaveko swa vona hinkwaswo swa nyama swi khathaleriwile.

Hi 1983 ntlawa wo huma eVandlheni ra le Caburan edzongeni wa xifundzha xa Philippine le Davao del Sur, wu fambe masiku manharhu wu tsemakanya ndhawu ya le tintshaveni leswaku wu ta fika laha xikepe xi khandziyiwaka kona. Kutani wu hete siku hinkwaro wu famba hi xikepe wu ya edorobeni leri ntsombano wu khomeriweke kona. Wu kume leswaku ntsako lowu veke kona hi ku hlangana ni van’wana eNtsombanweni wa Muganga wa “Vun’we Bya Mfumo” a wu ma fanela matshalatshala lawa wu ma endleke ni mali leyi wu yi hakeleke.

Hi 1989, ndyangu wun’wana lowu nga ni vana vambirhi, lava un’wana a nga ni malembe mambirhi lowun’wana a nga na mune, va fambe tikhilomitara ta kwalomu ka 70 va suka edorobeni ra El Nido ePalawan leswaku va ya enhlengeletanweni ya xifundzha. Va hete masiku mambirhi va ri karhi va famba ekhwatini leri a ri ri ni swindledyana swi nga ri swingani. Loko va ri karhi va famba, a va fanele va tisusa swivungu leswi loko swi ku namarhela swi sungulaka ku tswonga ngati emirini wa wena. Lexi nyanyiseke swilo, mpfula yi hete masiku mambirhi yi ri karhi yi na yi nga xi. A ku ri ni swinambyana ni milambu yo tala leswi a swi fanele swi tsemakanyiwa kambe a ku nga ri na mabuloho. Hambileswi ndyangu lowu wu langutaneke ni swiyimo leswi swo tika, wu fike wu hlayisekile. Hakunene va fike va tiphina hi vunakulobye ni vamakwerhu!

Etindhawini tin’wana, ku pfumaleka ka mali ku endla leswaku mindyangu swi yi tikela ku kuma mali leyi ringaneke yo ya emintsombanweni. Ramon Rodriguez u langutane ni xiphiqo xexo hi 1984. U tshama ni ndyangu wa yena le Xihlaleni xa Polillo, eribuweni ra le vuxeni bya Luzon. Ramon i muphasi wa tinhlampfi. Loko ku sele vhiki rin’we leswaku ku yiwa entsombanweni, ndyangu wa yena wa vanhu va nkombo a wo va na mali ya ku hakelela munhu un’we ntsena. Va khongele eka Yehovha hi mhaka leyi, endzhaku ka swona Ramon ni n’wana wa yena wa malembe ya 12 hi vukhale va ye va ya phasa tinhlampfi. Va tlute elwandle kutani va lahlela tinkoka ta vona kambe va nga phasi nchumu. Endzhakunyana, n’wana wa yena u sindzise leswaku va ya ringeta ku phasa ekusuhi ni le kaya. Hiloko va fika va ringeta nakambe. Ramon u ri: “A hi nga swi langutelanga, kambe loko hi humesa tinkoka a ti tele hi tinhlampfi leti tateke byatso.” Va phase tinhlampfi leti a ti tlula 500 wa tikhilogiramu! Loko va xavise tinhlampfi leti, va kume mali yo tala ku tlula leyi ndyangu hinkwawo wa ka Rodriguez a wu yi lava leswaku wu ya entsombanweni ha yona.

Hi vusiku lebyi landzelaka, vamakwerhu van’wana lava a va lava ku ya entsombanweni va lahlele tinkoka ta vona endhawini yoleyo hiloko va phasa tinhlampfi to ringana 100 wa tikhilogiramu. Ramon wa engetela: “Vaphasi va tinhlampfi lava nga riki Timbhoni lava lahleleke tinkoka ta vona endhawini yoleyo swin’we na hina va hlamarile hikuva vona a va phasanga ni nhlampfi ni yin’we. Va te: ‘Xikwembu xa vona xi va katekisile hikuva va ya entsombanweni.’” Hi ku phindha-phindha, mindyangu ya Timbhoni ta le Philippine yi dyondze leswaku ku rhangisa swilo swa moya evuton’wini ni ku endla swilo hi ku pfumelelana ni swikhongelo swa yona swi tisa ntsako naswona swi endla leswaku yi katekisiwa hi Yehovha.

Mintsombano Leyi Nga Rivalekiki

Vanhu va Yehovha emisaveni hinkwayo a va yi rivali mintsombano leyi hundzeke. Swi tano ni hi vamakwerhu va le Philippine. Hambileswi minongonoko hinkwayo ya le ntsombanweni yi tlangeriwaka swinene, yin’wana yi va ya nkoka swinene naswona a yi rivaleki. Minkarhi yin’wana ku va ku ri mintsombano ya matiko hinkwawo kumbe mintsombano leyi varhumiwa va endzelaka matiko ya rikwavo kutani va fika va hlamusela mintokoto ya vona entsombanweni.

Hilaha swi vuriweke hakona eku sunguleni, ku ni vamakwerhu vo hlayanyana lava humaka ePhilippine, lava nga varhumiwa ematikweni man’wana ya le Asiya ni le swihlaleni swa lwandle. Ko tala, Timbhoni emisaveni hinkwayo ti nyikele hi mali ku pfuna varhumiwa leswaku va endzela matiko ya rikwavo ni ku ya emintsombanweni ya kona. Ni varhumiwa va le Philippine va vuyeriwile eka lunghiselelo leri ra rirhandzu. Hi 1983, 1988, 1993 na hi 1998, vo tala va pfuniwile leswaku va vuya ePhilippine va ta tiphina hi mintsombano swin’we ni mindyangu ya ka vona ni vanghana. Swiviko swa 1988 swi kombisa leswaku varhumiwa va 54 lava tirhaka ematikweni ya 12 a va vuyile va ta emintsombanweni ya le Philippine. Hi nkarhi wolowo, varhumiwa lava va 54 a va ri ni malembe ya 24 hi xiringaniso entirhweni wa nkarhi hinkwawo. Un’wana ni un’wana u tiphinile hi tinhlamuselo ta vona ni hi mintokoto ya vona leyi va yi hlamuseleke enongonokweni.

Van’wana va tsundzuka mintsombano hikwalaho ka swiendlakalo swo karhi swin’we ni ku tiyimisela ka vamakwerhu ku ya emahlweni ku nga khathariseki swiphiqo swo karhi. Hi xikombiso, emahlweninyana ka Ntsombano wa Muganga wa “Ku Rhula Ka Xikwembu” hi 1986 le Surigao, eMindanao, xidzedze xi hlasele doroba leri xi tsutsuma hi rivilo ra 150 wa tikhilomitara hi awara. Lwangu ra xitediyamu a ri onhakile swinene. Gezi hinkwaro edorobeni a ri tsemekile naswona ri kale ri vuya endzhaku ka ntsombano. Mati a ma fanele ma ya kiwa endhawini leyi nga tikhilomitara ta tsevu ku suka kwalaho. Sweswo a swi endlanga leswaku Timbhoni ti tshika nhlengeletano ya tona. Vamakwerhu va teke xiphemu lexi a xi sele xa pulatifomo kutani va ya xi tlhoma endhawini yo endlela eka yona vutiolori ekusuhi ni xitediyamu. Va lombe janareta leswaku ku ta va ni mavoni, mpfumawulo nileswaku xigwitsirisi lexi a xi tamele swakudya xi kota ku tirha. Hambileswi a ku languteriwe leswaku ku ta ta vanhu va 5 000, lava veke kona entsombanweni a va ri 9 932! Swi le rivaleni leswaku Vakreste lava a va tanga hileswi a va pfumala xo xi endla.

Mintsombano ya matiko hinkwawo hi yona a yi nga rivaleki. Huvo leyi Fumaka yi hlele leswaku ku khomiwa mintsombano ya matiko hinkwawo le Manila hi 1991 na hi 1993. Vapfhumba va tisiyele vito lerinene edorobeni. Vamakwerhu va le Philippine, va sale va khutazekile swinene tanihi leswi vo tala va vona va nga swi kotiki ku endzela ematikweni man’wana hikwalaho ka vusweti! (Rhom. 1:12) Vapfhumba va tsakisiwe hi malwandla lamakulu lawa va kombisiweke wona hi vamakwavo va le Philippine. Mpatswa wun’wana lowu humaka le United States wu tsarile: “Ha nkhensa swinene leswi mi hi amukeleke hi malwandla. Mi hi amukele hinkwerhu hi mandla mambirhi na hi rirhandzu!”

Hi 1993, ku tirhisiwe switediyamu swinharhu le Manila naswona nkarhi wun’wana ni wun’wana loko xirho xa Huvo leyi Fumaka xi nyikela nkulumo, tindhawu letinharhu a ti hlanganisiwa hi riqingho. Lava teke entsombanweni a va tsake ngopfu loko ku humesiwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xitagalog! Makwerhu un’wana wa xisati laha riki muntshwa u te: “A ndzi tsake ngopfu. A ndzi wu langutele hi mahlo-ngati nkarhi lowu hi nga ta va ni Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa hi Xitagalog. Kunene a hi hlamarile loko hi byi kuma!”

Hi 1998 swilo swi cincile. A ku ri ro sungula ku sukela hi 1958, vanhu lava humaka eswihlaleni swa Philippine va rhambiwa ku ya entsombanweni wa le tikweni rin’wana. Xisweswo, vapfhumba va 107 va ye entsombanweni eRibuweni ra le Vupela-dyambu bya United States. Hi September, van’wana va 35 va ve ni lunghelo ro ya entsombanweni wa matiko hinkwawo le Korea. Mintsombano yo tano yi pfune swinene eku dyondziseni, eku hlanganiseni ka vanhu va Yehovha ni le ku pfuneni ka vanhu hinkwavo leswaku va endla Yehovha a va khokholo ra vona.

Sweswi a hi vulavuleni hi ntirho wa le nsin’wini. Xana ntirho lowu wu endliwe njhani etikweni leri nga ni tindzimi to tala swonghasi?

Ku Chumayela Mahungu Lamanene Hi Tindzimi To Tala

Hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni, swa olova leswaku vanhu va dyondza ntiyiso hi ririmi ra rikwavo. Leswi i ntlhontlho le Philippine hileswi ku vulavuriwaka tindzimi to tala. Nilokoswiritano, Timbhoni ta Yehovha ti tikarhatele ku fikelela swilaveko swa vanhu hi ku va chumayela hi ririmi ra rikwavo ni ku endla leswaku tibuku ta Bibele ti kumeka hi tindzimi to hambana-hambana.

Hakanyingi, ntlawa lowu vulavulaka ririmi ro karhi wu nga ha chumayeriwa hi lava se va vulavulaka ririmi rero. Minkarhi yin’wana loko ririmi ro karhi ri tiviwa hi Timbhoni ti nga ri tingani, vahuweleri lava hisekaka ni maphayona va ringete ku ri dyondza. Hi ndlela leyi, va tekelele muapostola Pawulo loyi a veke “swilo hinkwaswo eka vanhu va mixaka hinkwayo.”—1 Kor. 9:22.

Hambileswi Philippine ku nga tiko ra vumune leri nga ni vanhu vo tala lava tirhisaka Xinghezi tanihi ririmi ra ximfumo, a va talanga vanhu lava va xi tivaka. A hi hinkwavo va kotaka ku hlaya Xinghezi kahle, kutani ku ni xilaveko xa tibuku hi tindzimi to hlayanyana ta le Philippine. Emalembeni yo tala, Timbhoni ta Yehovha ti hundzuluxele tibuku ta Bibele ta kwalomu ka 17 hi tindzimi leti. Tindzimi tin’wana to fani ni Xitausug, ku nga ririmi ra vanhu va Mamoslem edzongeni kumbe Xiibanag lexi vulavuriwaka hi ntlawa wa rixaka ritsongo leri nga evugima-musi bya n’walungu wa tiko, to va na broxara yin’we ntsena kumbe timbirhi. Hi xitalo, vanhu va ti twisisa naswona va ti rhandza tindzimi leti ta nkombo leti dumeke. Xihondzo xo Rindza xi hundzuluxeriwa ni ku kandziyisiwa hi tindzimi leti. Xisweswo, swakudya swa moya swi nyikeriwa swinene hi tindzimi leti eTiholweni ta Mfumo kumbe etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni.

Emalembeni ya sweswinyana, hulumendhe yi khutaze leswaku ku tirhisiwa ririmi ra Xipilipino leri entiyisweni ri fanaka ni Xitagalog. Vuyelo bya kona byi vonake endzhaku ka loko ku hundze xitukulwana. Ririmi ra Xipilipino ri sungule ku tirhisiwa ngopfu loko ku vulavuriwa niloko ku kandziyisiwa, kasi a ku vanga ni ku cinca kumbe ku hunguteka eku tirhisiweni ka tindzimi letin’wana. Sweswo swi vonake eka nhlayo ya ku kandziyisiwa ka Xihondzo xo Rindza. Hi 1980, eka nkandziyiso ha wun’we wa Xitagalog ku kandziyisiwe timagazini ta 29 667. Hi lembe ra 2000, nhlayo leyi yi phindheke ka mune, yi fika eka 125 100 eka nkandziyiso ha wun’we. Hi wona nkarhi wolowo, ku ve ni ku hunguteka kutsongo eka minkandziyiso ya Xinghezi ivi ku va ni ku andzanyana eka tindzimi tin’wana leti tirhisiwaka ePhilippine.

Ndyangu Wa Bethele Wu Seketela Ntirho eNsin’wini

Vatirheli va nkarhi hinkwawo va kwalomu ka 380 va tirha erhavini ra Timbhoni ta Yehovha eDorobeni ra Quezon, leri nga xiphemu xa doroba leri nga ni vanhu va mindhavuko yo hambana-hambana, leri kumekaka eTindhawini ta Doroba ra Manila. Ku ni va 69 lava tirhaka ku hundzuluxela minkandziyiso hi tindzimi ta kwalaho. Van’wana eka vona va ha ku heta Matsalwa ya Xiheveru ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa, hi tindzimi tinharhu: ku nga Xicebuano, Xiiloko ni Xitagalog. Ku sukela loko Matsalwa ya Xigriki ya Bibele leyi ma humesiwile hi 1993, vamakwerhu a va ku langutele hi mahlo-ngati ku humesiwa ka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa, lebyi heleleke. Mawaku ndlela leyi a va tsake ha yona loko byi humesiwa hi Xitagalog, entsombanweni wa muganga eku heleni ka lembe ra 2000! Hi ku hatlisa ku humesiwe bya Xicebuano ni bya Xiiloko. Sweswi vanhu va madzana ya magidi ensin’wini va nga vuyeriwa hi vuhundzuluxeri lebyi bya Matsalwa yo Kwetsima, lebyi nga biki mariri, lebyi pakanisaka ni lebyi kongomeke.

Swirho swa ndyangu wa Bethele ya le Philippine swi huma eka mindhavuko yo hambana-hambana naswona swi vulavula tindzimi ta 28 ni tindzimi-mpambukwa. Xisweswo, va tele lava fanelekaka ku hundzuluxela minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni. Hambiswiritano, eBethele a ku endliwi ntirho wa ku hundzuluxela ntsena.

Vatirhi va ku tirhandzela va le Bethele va endla mintirho yo hambana-hambana, leyi seketelaka ntirho wa nkoka swinene wa ku chumayela ensin’wini. Vamakwerhu van’wana va kandziyisa timagazini ni minkandziyiso yin’wana. Kasi van’wana va yi tleketla va yi yisa etindhawini to hambana-hambana eLuzon. Vo tala va endla mintirho yin’wana eKaya ra Bethele yo fana ni ku sweka, ku basisa, ku lunghisa swilo ni swin’wana. Van’wana va averiwe ku tirha eka Ndzawulo ya Ntirho, laha va amukelaka va tlhela va rhumela mapapila ensin’wini hi tindzimi to tala, leswaku va pfuna mavandlha, valanguteri lava famba-fambaka ni vatirheli va nkarhi hinkwawo. Swi le rivaleni leswaku ma tele mapapila lama amukeriwaka ma huma emavandlheni ya kwalomu ka 3 500 eswihlaleni leswi!

Ku sukela loko rhavi ri simekiwa hi 1934 ku fikela exikarhi ka va-1970, mintirho leyi endliwaka erhavini a yi ri ehansi ka nkongomiso wa nandza kumbe mulanguteri wa rhavi. Endzhaku ka loko Joseph dos Santos a tlhelele eHawaii, Earl Stewart, murhumiwa la humaka eCanada u endle ntirho lowu ku ringana malembe ya 13. Vamakwerhu van’wana vambirhi va wu endlile swa xinkarhana endzhaku ka yena. Hiloko hi 1966, Denton Hopkinson, loyi a fikeke hi 1954, a hlawuriwa ku va mulanguteri wa rhavi. U hete malembe ya khume a ri karhi a endla ntirho wolowo hi ku hiseka ku fikela loko nhlengeletano ya Yehovha yi vona swi fanerile leswaku ku simekiwa lunghiselelo lerintshwa ra ku ungamela marhavi emisaveni hinkwayo.

Hi ku pfumelelana ni nkongomiso lowu nyikiweke marhavi emisaveni hinkwayo, hi February 1976 rhavi a ri nga ha ta ungameriwa hi munhu un’we ntsena, kambe a ri ta ungameriwa hi Komiti ya Rhavi. Ntlawa lowu wa vavanuna lava fanelekaka a wu ta tirha ehansi ka nkongomiso wa Huvo leyi Fumaka naswona a wu ta endla swiboho leswi khumbaka ntirho wa nsimu ni lowu endliwaka erhavini. Eku sunguleni, Komiti ya Rhavi ya le Philippine a yi vumbiwa hi swirho swa ntlhanu. Hi ku famba ka nkarhi, swi vonake ku ri vutlhari ku engetela nhlayo ya vamakwerhu lava davukeke ePhilippine, tanihi leswi eka swirho swo sungula swa komiti leyi a ku tele varhumiwa lava humaka ematikweni mambe. Kutani hi ku famba ka nkarhi swirho swa komiti swi andzile swi va nkombo.

Mpfuno wa lunghiselelo leri ra ku va ni Komiti ya Rhavi wu hatle wu humela erivaleni. Denton Hopkinson, loyi sweswi a nga muungameri wa Komiti ya Rhavi u ri: “Loko munhu a swi anakanyisisa kahle, wa swi vona leswaku a ku ri xiboho xa vutlhari ni lexi endliweke hi nkarhi lowu faneleke. Munhu un’we a a nga ta swi kota ku langutana ni ntirho wo tala swonghasi ni ndlela leyi nhlengeletano yi kuleke ha yona. Sweswi ntirho wu aviwe hi ndlela leyi faneleke.”

Swivuriso 15:22 yi ri: “Laha ku nga ni vatsundzuxi vo tala swilo swa humelela.” Munhu u kuma vutlhari byo tala lebyi pfunaka hi ku kanerisana ni van’wana. Komiti ya Rhavi ya le Philippine ya wu tirhisa nsinya lowu wa nawu. Ku sukela loko Makwerhu Hopkinson a hlawuriwe ku va muungameri wa rhavi, nhlayo ya vatirhi va le Bethele yi andzisiwe ka khume naswona swi ve tano ni hi ntirho. Sweswi Komiti ya Rhavi yi vumbiwa hi malandza ya Yehovha ya ntlhanu, lama n’wi tirheleke nkarhi wo leha. Hi xiringaniso, ha un’we u ni malembe yo tlula 50 a ri evutirhelini bya nkarhi hinkwayo. Hakunene loko ntokoto wa vona wu hlanganile wu pfunile, tanihi leswi ntirho eswihlaleni hinkwaswo wu yeke emahlweni hi ndlela leyi hlamarisaka, ehansi ka nkongomiso wa voko ra Yehovha. Swirho swa Komiti ya Rhavi ni ndyangu hinkwawo wa Bethele, va swi teka ku ri lunghelo lerikulu ku seketela ntirho lowu.

Ku Tisa Ntiyiso Eka “Vanhu Va Mixaka Hinkwayo”

Hakunene ku endla ntirho wa ku chumayela ku pfumelelana ni ku rhandza ka Xikwembu ka leswaku “vanhu va mixaka hinkwayo va ponisiwa naswona va fikelela vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.” (1 Tim. 2:4) I vanhu va ‘muxaka’ muni lava pfuniweke hi vachumayeri lava hisekaka eswihlaleni swa Philippine?

Marlon a a ri munhu loyi a ti tshama ti n’wi khele matluka. Emugangeni wa ka vona a a tiviwa hi mahanyelo yo tala yo biha: ku nga ku dzaha, vundzendzele, ku tirhisa swidzidzirisi ni ku va ni vanghana vo biha. Loko Timbhoni ti fika, mana wa Marlon u tsakele rungula ra Mfumo. Maphayona a ma famba emapatwini lama nga ni ritshuri ni ndzhope leswaku ma ta dyondza na yena. Eku sunguleni, Marlon a a nga ri na mhaka ni dyondzo yoleyo kambe hakanyingi a a nga tshamiseki loko dyondzo yi ri karhi yi ya emahlweni. Hambiswiritano, vamakwerhu lava a va dyondzela mana wakwe va kombise ku n’wi tsakela. Hi ku famba ka nkarhi, a nga sungulanga ku dyondza ntsena kambe u tseme ni misisi ya yena leyi a yi lehe yi fika exisutini, leswaku a ta sungula ku ya eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo. U hatle a endla nhluvuko naswona vanhu va hlamarisiwe hi ku cinca lokukulu loku a ku endleke emahanyelweni yakwe. Sweswi Marlon i mutirheli la nga phayona ra nkarhi hinkwawo, u byela van’wana ntiyiso. I yini lexi n’wi susumeteleke leswaku a amukela ntiyiso? U vule leswaku ku nga heli mbilu ka maphayona loko ma ri karhi ma ta dyondza ni mana wakwe ku n’wi tiyisekisile leswaku ma tamele ntiyiso.

Van’wana va nga ha vonaka va ri vanhu lava nga taka va nga wu amukeli ntiyiso. Nilokoswiritano, vachumayeri va mahungu lamanene a va avanyisi munhu kambe va n’wi nyika nkarhi wo yingisela. Exihlaleni lexitsongo xa Marinduque, phayona ro hlawuleka ri chumayele endlwini yin’wana. Loko ri hetile, ri vutisile loko ka ha ri ni vanhu lava tshamaka kwalaho. N’wini wa muti u vule leswaku ku ni un’wana loyi a tshamaka exithezini xa le henhla, kambe a ku: “U nga tihluphi hi ku ya eka yena; u rhandza madzolonga naswona u ni ximbilwa-mbilwana.” Hambiswiritano, phayona ri vone swi fanerile leswaku wanuna yoloye a titwela hi ta yena rungula ra Mfumo. Loko phayona ri fika ri yima enyangweni, ri vone onge wanuna loyi a a ri rindzile. Ri ri karhi ri n’wayitela, ri n’wi byele leswaku ri nga tsakela ku dyondza na yena Bibele. Ri hlamarile hikuva wanuna loyi vito ra yena a nga Carlos, u vonake a swi tsakela sweswo. Hiloko yena ni nsati wakwe va sungula ku dyondzeriwa Bibele.

Loko phayona ri ta ra vumbirhi, Carlos u ri byele leswaku yena ni nsati wakwe va ni swiphiqo leswikulu naswona va kale va lava ku tidlaya. Hi nkarhi lowu phayona a ri vulavula ni n’wini wa muti exithezini xa le hansi, Carlos a a veke ndleve eka fuloro, u va twile loko va ri karhi va vulavula naswona u swi twile loko n’wini wa muti a byela phayona leswaku ri nga yi exithezini xa le henhla. Loko a twa sweswo, u endle xikhongelo a kombela leswaku onge phayona rero ri nga honisa leswi vuriweke hi n’wini wa muti, ri ta exithezini xa le henhla hikuva swi nga endleka ku ri yona nhlamulo ya xikombelo xa vona xo kuma ku rhula ka mianakanyo. Hakunene dyondzo ya vona ya Bibele yi va tisele ku rhula ka mianakanyo. Va khuvuriwe hi nkarhi wun’we naswona sweswi nsati wa Carlos i mutirheli la nga phayona ra nkarhi hinkwawo.

Wanuna un’wana loyi vito ra yena ku nga Victor, a a ri ni vutivi hi tidyondzo ta Vubudha ni ta Vukhatoliki. U sungule ku tivutisa leswaku ha yini ku ri ni tikereke to tala swonghasi emisaveni. Hiloko a sungula ku lavisisa ntiyiso. Endzhaku ka loko a kambisise Vumoslem, Vuhindu, Vushinto, Vuconfucias, dyondzo ya hundzuluko ni tifilosofi tin’wana, u kume leswaku a yi kona ni yin’we eka tona leyi n’wi enerisaka. Loko a ri karhi a kambisisa, u kume leswaku i Bibele ntsena leyi tameleke vuprofeta lebyi pakanisaka. Xisweswo, u ye emahlweni a kambisisa Bibele. Hi ku kambisisa Matsalwa, yena na Maribel, xigangu xakwe va fikelele makumu ya leswaku Vunharhu-un’we, ndzilo wa tihele ni pagatori i tidyondzo ta mavunwa. Kambe a ka ha kayivela swin’wana.

Endzhaku ka nkarhi loko yena na Maribel se va tekanile, Victor u vulavule ni Mbhoni yin’wana kutani a swi xiya leswaku i swa nkoka ku tirhisa vito ra Xikwembu. Endzhaku ka loko Victor a vone leswaku mhaka leyi yi tano eBibeleni, hi ku hatlisa u sungule ku tirhisa vito leri nge Yehovha eswikhongelweni swa yena. Ku nga ri khale u sungule ku va kona eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo naswona u hatle a endla nhluvuko wa moya. Yena na Maribel va khuvuriwe hi May 1989, naswona sweswi Victor i mulanguteri la famba-fambaka, la khutazaka mavandlha.

Maphayona ma pfune vanhu eswiyin’weni swo hambana-hambana. Primitiva Lacasandile, la nga phayona ro hlawuleka edzongeni wa Luzon, u sungule ku dyondza Bibele ni mpatswa wo karhi emugangeni wun’wana. A wu ri ni vana vambirhi. A wu ri swisiwana. Siku rin’wana loko Primitiva a fika leswaku va ta dyondza Bibele, u tsemeke nhlana loko a vona n’wana wa vona wa mativula a hoxiwe esakeni, a hayekiwile endlwini naswona a ri karhi a rila. Primitiva u ri: “Mana wa kona a a khome mukwana a lava ku dlaya n’wana loyi. Hiloko ndzi n’wi yimisa kutani ndzi vutisa leswaku ha yini a lava ku n’wi dlaya. U hlamusele leswaku hileswi va dyaka rikoko ra xilondza.” Primitiva u va chavelele hi Bibele, kutani sweswo swi ponise n’wana wa vona. Va ye emahlweni va dyondza Bibele kutani va sungula ku va kona eminhlanganweni, hambileswi a va fanele va famba tikhilomitara ta nhungu ku ya fika laha minhlangano yi khomeriwaka kona. Mpatswa lowu wu endle nhluvuko kutani wu khuvuriwa, sweswi nuna wa kona i nkulu evandlheni. Primitiva u ri: “N’wana luya a poneke ri ahlamile i phayona ra nkarhi hinkwawo. Hakunene ntirho lowu Yehovha a wu nyikeke malandza yakwe wu ponisa vutomi sweswi naswona wu ta byi ponisa ni le nkarhini lowu taka.”

Ku Tirha Laha Ku Nga Ni Xilaveko Lexikulu

Ka ha ri ni tindhawu to tala laha vahuweleri va Mfumo va nga tatiki ni xandla. Maphayona ni vahuweleri va tinyiketele ku ya tirha etindhawini leti. Pascual na Maria vaka Tatoy a va ri maphayona ya nkarhi hinkwawo. Va fambe na Angelito Balboa, la nga phayona ro hlawuleka, va ya pfuneta ku tirha nsimu ya le Xihlaleni xa Coron, lexi nga eswihlaleni swa le vupela-dyambu bya Philippine. Leswaku va kuma swo tihanyisa ha swona, Pascual a a famba ni makwerhu un’wana va ya phasa tinhlampfi kasi Maria a a endla swikhomisa-nyoka hi rhayisi leyi tshepukaka ivi a swi xavisa.

Loko mulanguteri wa xifundzha a va endzerile, u va byele leswaku ku ni xilaveko exihlaleni xin’wana, lexi vuriwaka Culion. Xihlala lexi a xi ri ni ndhawu ya vanhu va nhlokonho, naswona a ku ri ni vahuweleri va mune ntsena. U kombele vaka Tatoy leswaku va ya kona. Pascual na Maria va pfumerile, naswona Yehovha u katekise matshalatshala ya vona. Eka vahuweleri va mune va le Culion ku hume mavandlha mambirhi.

Exikarhi ka va-1970, vanhu vo tala lava hanyaka emabyatsweni va hume eVietnam va nga lelanga. Vo tala va vona va tikume va ri eswihlaleni swa Philippine. Va hete malembe ya kwalomu ka 20 va tshama etikampeni ta vahlapfa. Kampa leyikulu a yi ri eXihlaleni xa Palawan. Vamakwerhu van’wana va le Philippine va rhandze ku ya chumayela ntiyiso eka vanhu lava. Makwerhu un’wana la vulavulaka ririmi ra le Vietnam u te hi le United States a ta pfuna. Van’wana va amukele ntiyiso ekampeni yoleyo. Van’wana va tive hi Yehovha ni hi Timbhoni ta yena va nga si rhurhela etindhawini tin’wana.

Maphayona yo hlawuleka ma tirha etindhawini to tala leti nga toxe eswihlaleni swa Philippine. Hakanyingi loko ma ya etindhawini ta le kule, ma famba ni vahuweleri ni maphayona man’wana. Norma Balmaceda u hi vikela hi ta ku chumayela exifundzheni lexi nga ni tintshava xa Ifugao. U ri: “Hakanyingi hi suka hi Musumbhunuku, hi famba ni minkwama leyi teleke tibuku, swiambalo ni swakudya—leswi hi nga ta swi tirhisa ku fikela hi Mugqivela nimixo. Nindzhenga ha muka leswaku hi ya khoma minhlangano ya hina ya vandlha.”

Mavandlha man’wana ma endla matsima yo chumayela, ngopfu-ngopfu loko ku ri ni maxelo lamanene. Vahuweleri va nga heta masiku kumbe vhiki va ri karhi va chumayela etindhawini ta le makaya. Nicanor Evangelista, loyi sweswi a tirhaka eBethele u tsundzuka leswi a swi endleka loko a ha ri ensin’wini ya le tindhawini teto. U ri: “Etindhawini ta le makaya ePhilippine, swi tolovelekile leswaku loko vanhu va tsakela va ku: ‘U nga xwa na hina vusiku bya namuntlha. U nga ha sweka ni swakudya.’ Leswi maphayona a ma etlela kwalaho, minkarhi yin’wana a kukondza ku va vusiku ma ha dyondza Bibele ni vanhu lava tsakelaka.”

Vaaeta Va Dyondza Ntiyiso

Hikwalaho ko tiyimisela ku chumayela vanhu va mixaka hinkwayo, malandza ya Yehovha ma endzele Vaaeta, kumbe Vanegrito, tanihi leswi va vitaniwaka hi ndlela yoleyo minkarhi yin’wana. Ku vuriwa leswaku Vaaeta hi vona vaaki vo sungula va le swihlaleni swa Philippine. A va talanga naswona a hi minkarhi hinkwayo swi olovaka ku va kuma. Xivangelo hileswi vo tala va vona va tshamaka va ri karhi va tsendzeleka ni makhwati ya le tintshaveni, va hlota swiharhi ni ku lava mihandzu ya le nhoveni ni matsavu. Va lave ku fana ni Vamanghimana va le Afrika, lava nga fikiki ni le ka tisentimitara ta 150 hi ku leha, naswona va ni ntima lowo dzwihala ni misisi yo horhana. Van’wana va tshama emadorobeni kasi van’wana va ake tindlu tinene ekusuhi ni laha vanhu va akeke kona. Vo tala a va tshama ekusuhi ni Ntshava ya Pinatubo, kambe va sukile loko ku va ni ku buluka lokukulu ka vholkheno.

Ntlawa wun’wana wa Vaaeta wu tshama eXihlaleni xa Panay, eswihlaleni swa le xikarhi swa Philippine. Lodibico Eno ni ndyangu wakwe i Vaaeta lava humaka endhawini yoleyo. Lodibico u fularhele swilo swo tala loko a sungula ku tirhisa misinya ya milawu ya Bibele. U ri: “Eku sunguleni a ndzi hanya vutomi byo biha swinene: a ndzi cakunha betel nut, ndzi dzaha fole, ndzi nwa naswona a ndzi gembula. Nakambe a ndzi ri munhu wa madzolonga swinene. Vutomi bya ndyangu wa mina a byi nga tsakisi. Loko a ndzi nga swi tshikanga swilo sweswo swo biha, kumbexana ingi se ndzi file. Sweswi ndzi munhu la baseke emirini. Meno ya mina se ma base paa, kasi eku sunguleni a ma cince ni muhlovo. Ndzi nkulu evandlheni. Yehovha Xikwembu hi yena a ndzi nyikeke mikateko leyi hinkwayo.” Ku fana ni ndyangu lowu wa Vaaeta, vanhu lava humaka etinyimbeni letitsongo va kume ntshunxeko hikwalaho ko landzela ndlela ya Yehovha.—Yoh. 8:32.

Ku Yisa Ntshunxeko eMakhotsweni

Vanhu van’wana lava pfuniweke hi lava va nga ekhotsweni. Ku sukela hi va-1950, Timbhoni ta Yehovha ti endle malunghiselelo yo hlawuleka leswaku ti endzela lava nga emakhotsweni. Vabohiwa vo tala va pfuniwile leswaku va amukela ndlela ya ntiyiso.

Loko Sofronio Haincadto a ha ri muntshwa, a a ri un’wana wa lava a va pfukela hulumendhe. U khomiwile kutani a gweviwa malembe ya tsevu ekhotsweni. Loko a ri eKhotsweni ra New Bilibid le Luzon, u vone mukhotsiwa loyi a a nga hlanganyeli etimhakeni ta vukhongeri leti a ti pfumeleriwe vabohiwa. U kume leswaku wanuna loyi se i Mbhoni ya Yehovha. Sweswo swi endle leswaku siku ni siku va bula hi Bibele. Sofronio u ri: “Ndzi khorwisekile leswaku leswi a ndzi lwela swona a swi nga ta xi antswisa xiyimo etikweni.” U dyondze leswaku i Mfumo wa Xikwembu ntsena lowu nga ta tisa ku cinca loku vanhu va ku lavaka. Hi ku pfuniwa hi vamakwerhu va le vandlheni ra le kusuhi, Sofronio u endle nhluvuko hi tlhelo ra moya, naswona u khuvuleriwe exihlobyeni xa le khotsweni lexi a xi tirhisiwa ku cheleta swimilana.

Loko Sofronio a hete xigwevo xakwe, u ve phayona ra nkarhi hinkwawo naswona endzhaku u ve phayona ro hlawuleka. Loko a ha ri evutirhelini bya nkarhi hinkwawo, u kote ku pfuna vanhu va kwalomu ka 15 leswaku va amukela ndlela ya ntiyiso. Endzhaku ka loko a catile, u ve ni vana va tsevu. Vanharhu eka vona va tiphina hi ntirho wa nkarhi hinkwawo naswona un’wana eka vona i mulanguteri wa xifundzha. Hi 1995, majaha ya yena mambirhi ma ye eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli. Ntiyiso wu tise ntshunxeko wa xiviri eka Sofronio, eka ndyangu wakwe ni le ka van’wana lava a va pfuneke.

Maphayona yo hlawuleka a ma chumayela vabohiwa va khotso ra Iwahig leri nga ePalawan, entiyisweni ma pfumeleriwe ku aka Holo ya Mfumo leyitsongo kona kwale khotsweni. Mubohiwa un’wana loyi a a pfaleriwe hikwalaho ko hisa nhundzu, ku tekela vanhu swilo swa vona ni ku dlaya vanhu vo hlayanyana, u sungule ku dyondzeriwa. Loko a pfuniwile leswaku a tirhisa leswi a swi dyondzeke ebukwini leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni, vutomi bya yena byi cincile hakunene!

Loko a hete malembe yo tlula 23 a ri ekhotsweni, u tivisiwe leswaku u ta ntshunxiwa ku nga ri khale. U vule leswaku a a swi langutele hi mahlo-ngati ku va ni ndyangu wa ka vona endzhaku ka nkarhi wo leha swonghasi. Hambiswiritano, ndyangu wa ka vona wu khomiwe hi tingana swinene ni ku chava lerova wu n’wi tsalele papila wu ku: “Hi kombela leswaku u nga vuyi.” A wu nga ku tivi ku cinca lokukulu loku Rito ra Xikwembu ri ku endleke evuton’wini bya yena. Wu hlamarile swinene loko wu vona Mukreste wo rhula a vuya endhawini leyi a kuleleke eka yona!

Khotso lerikulu ra vavasati etikweni hinkwaro ri le Mandaluyong, eTindhawini ta Doroba ra Manila. Ku hele malembe yo tala swi nga olovi leswaku Timbhoni ta Yehovha ti nghena ekhotsweni leri. Hambiswiritano, leswi swi cincile endzhaku ka loko wansati loyi ana se a a dyondza Bibele a rhurhiseriwe ekhotsweni leri. Valawuri va vule leswaku u fanele a nghena eka yin’wana ya tikereke leti nga kona kwalaho, kambe u ale hi ku phikelela, a vula leswaku u lava ku gandzela ni Timbhoni ta Yehovha ntsena. Valawuri va pfumerile naswona va pfumelele Timbhoni leswaku ti nghena vhiki rin’wana ni rin’wana ekhotsweni leri. Ku sukela hi nkarhi wolowo se ku khuvuriwe vavasati vo hlayanyana, naswona nkarhi na nkarhi vandlha ra le kusuhi ri fambisa Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza ni minhlangano yin’wana, leswaku vabohiwa lava tsakelaka va vuyeriwa.

Rungula ra ntiyiso ri tise ntshunxeko wo hlawuleka eka van’wana va vabohiwa lava. Phela, na vona vutomi bya vona i bya risima eka Yehovha naswona vanhu va yena va swi tsakela ku hoxa xandla eku pfuneni ka vanhu vo tano.

Malandza Lama Tirheke Nkarhi Wo Leha Ma Ya eMahlweni

Xivuriso xa Bibele xi ri: “Misisi ya mpunga i harhi ya ku saseka loko yi kumeka endleleni ya ku lulama.” (Swiv. 16:31) Ina, swa tsakisa ku vona lava ku hundzeke malembe yo tala ntsako wa Yehovha wu ri khokholo ra vona!

Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi nga si tlhekeka, a va nga talanga vagandzeri va Xikwembu eswihlaleni swa Philippine. A va tati ni xandla lava a va chumayela hi nkarhi wolowo. Hikwalaho swa khutaza ku twa hi ta Leodegario Barlaan. U ve evutirhelini bya nkarhi hinkwawo ku sukela hi 1938. Hi nkarhi wa nyimpi, yena ni vatirhi-kulobye va xanisiwe hi Majapani, kambe va ye emahlweni va chumayela. Endzhaku ka nyimpi, yena ni nsati wakwe, Natividad, a va wu tshikanga ntirho wa nkarhi hinkwawo naswona eku heteleleni va komberiwe ku famba va ri karhi va endzela mavandlha. Endzhakunyana, va ve maphayona yo hlawuleka lama pfumeleriweke ku tirha tiawara leti ma nga ti kotaka, exifundzheni xa Pangasinan. Natividad u fe hi lembe ra 2000, kambe Leodegario u ye emahlweni ni xiavelo xakwe. Un’wana ni un’wana wa khutazeka hi ku tiyimisela ka yena entirhweni lowu a wu endleke minkarhi hinkwayo—ku nga ku chumayela.

Ntirho wo chumayela wu kule hi xihatla endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Vo tala lava dyondzeke ntiyiso hi nkarhi wolowo va ha ri entiyisweni nisweswi. Hi xikombiso, hi nkarhi wa nyimpi, Pacifico Pantas u hlaye minkandziyiso ya Bibele ya vaakelani va yena lava a va ri Timbhoni. U ri: “Ndzi sungule ku ya eminhlanganweni. Kutani ndzi tsarise ku va phayona leri tolovelekeke [leri namuntlha ku nga ra nkarhi hinkwawo], kambe a ndzi nga si khuvuriwa. Va ndzi kombele leswaku ndzi khuvuriwa, kutani ndzi endle tano.” Sweswo swi endleke hi 1946. Ntirho wa vuphayona wu endle leswaku Pacifico a ya eswihlaleni swo hlayanyana swa kwalaho. U tlhele a kuma ni malunghelo man’wana. U ri: “Ndzi rhambiwe ku va kona eka ntlawa wa vu-16 wa xikolo xa Gilead naswona ndzi kote ku va kona eka nhlengeletano ya matiko hinkwawo eDorobeni ra New York, hi 1950. Endzhaku ko thwasa ndzi ve mulanguteri wa xifundzha exifundzeni xa Minnesota ni xa North Dakota, eU.S.A., hiloko ndzi tlhelela eswihlaleni swa Philippine leswaku ndzi ya va mulanguteri wa muganga eka xiphemu xa tiko lexi nga le dzongeni wa Nambu wa Pasig, ku nga ku suka eManila ku ya fika eMindanao.”

Emalembeni lama landzeleke, Makwerhu Pantas u tirhe swiavelo swo hambana-hambana eBethele naswona u ve mulanguteri la famba-fambaka. Hiloko Pacifico a cata hi 1963. Yena ni nsati wakwe va ve ni vana, hikwalaho swi bohe leswaku va kuma ndhawu yo tshama leswaku va kurisa vana va vona. Va hambete va tirhela Yehovha loko va ri karhi va kurisa vana naswona hi vunharhu bya vona va kule va ri vadzunisi va Yehovha. Sweswi hi vunharhu bya vona i vakulu naswona un’we u thwasile eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli. Kasi un’wana u tirha eBethele. Hambileswi Makwerhu Pantas a dyuhaleke, wa ha ri xikhutazo lexikulu evandlheni.

Tiholo Leti Fanelekaka Ku Gandzela Yehovha Eka Tona

Vanhu va Yehovha eswihlaleni swa Philippine va ha ku sungula ku gandzela va ri eTiholweni ta Mfumo. Ku hundze malembe yo tala hinkwavo ka vona va hlengeletana emakaya ya vamakwerhu. Phela, ni Vakreste va lembe-xidzana ro sungula a va khomela minhlangano etindlwini. (Rhom. 16:5) Hambiswiritano, loko mavandlha ma ri karhi ma kula eminkarhini ya manguva lawa, ku ve ni xilaveko xa leswaku ku va ni tindhawu leti nga ta rhurhela vanhu vo tala.

David Ledbetter u te: “Vo tala a va koka exilogweni hikwalaho ko pfumala mali. Hambi ku ri eTindhawini ta le Dorobeni ra Manila, ku nga rona doroba-nkulu, a hi ri ni Holo yin’we ntsena ya Mfumo leyi akiweke exitandini lexi a xi ri xa vandlha. Etindhawini letin’wana hinkwato laha a ku ri ni Holo ya Mfumo vandlha a ri akile kambe ku nga ri exitandini xa rona.” Vamakwerhu a va hola mali yitsongo lerova vandlha a ri nga ta swi kota ku xava xitandi.

Hikwalaho vamakwerhu a va tirhisa ndhawu yin’wana ni yin’wana leyi va yi kumaka. Ndhawu yin’wana ni yin’wana leyi a va ri na yona a va nyikela ha yona hi ku tirhandzela. Hi xikombiso, Denton Hopkinson u tsundzuka Santos Capistrano, makwerhu wa le Manila loyi a va nyikeke mpfumelelo wo tirhisa xithezi xa vumbirhi xa yindlu ya yena tanihi Holo ya Mfumo ku ringana malembe ya 40. Makwerhu Hopkinson u ri: “Endzhaku ka loko nsati wa Makwerhu Capistrano a file, vana vakwe a va tshama exithezini xa le hansi. Holo ya Mfumo a yi ri exithezini xa le henhla, naswona a a ri ni ndhawu yitsongo leyi a yi ri kamara ra yena, etlhelo lerin’wana a ku ri ni khixi. Holo ya Mfumo a yi teke ndhawu leyikulu ya xithezi xa le henhla. A wu ta anakanya leswaku sweswo swi n’wi tikisela vutomi, kambe yena a a nga ri na mhaka na swona. Wolowo i moya lowu vamakwerhu a va ri na wona.”

Eku heteleleni swi kotekile ku aka Tiholo ta Mfumo eswitandini leswi welaka evitweni ra vandlha. Mali ya kwalaho yi sungule ku va ni ntikelo, naswona hi va-1980, vanhu a va kuma miholo yo vonakanyana kutani a swi koteka ku lomba mali. Hikwalaho, mavandlha yo hlayanyana ma kote ku lomba mali.

Kutani Huvo leyi Fumaka yi simeke lunghiselelo lerinene leri pfuneke ngopfu. Le United States ni le Canada ku tivisiwe hi ku simekiwa ka Nkwama wo Aka Tiholo ta Mfumo, naswona ku nga ri khale, swihlala swa Philippine swi vuyeriwile hi mali leyi nyikeriweke leswaku ku akiwa Tiholo ta Mfumo. Lunghiselelo leri ri sekeriwe eka nsinya wa nawu wa leswaku ku va ni “ku ringanisela,” hi ndlela yoleyo swi kotekile ku endla malunghiselelo ya ku lombisa mali. (2 Kor. 8:14, 15) Eku sunguleni swilo a swi famba hi ku nonoka, kambe endzhaku ko twa hi ku humelela ka lunghiselelo leri etindhawini tin’wana, vamakwerhu vo tala va kume matimba ya ku lwela ku va ni Holo ya Mfumo.

Lunghiselelo leri ri tise ku ncica lokukulu hakunene! Malunghana ni ku lombisa timali ta ku aka Tiholo ta Mfumo, rhavi ra vika: “Hi xiringanyeto, ku akiwe Tiholo ta Mfumo to tlula 1 200. Lunghiselelo leri ri ve ni vuyelo lebyinene eswihlaleni leswin’wana.” Hambileswi eku sunguleni mali yo tala a yi huma ematikweni ya le handle, vamakwerhu va le Philippine va hetelele va swi kotile ku seketela tsima ra le swihlaleni swa rikwavo. Mayelana ni mhaka leyi, rhavi ra vika: “Se ku hundze malembe yo hlayanyana, mali hinkwayo yo hakela ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo yi huma eka leyi hakeriweke, leyi a yi lomberiwe ku aka ni le ka minyikelo ya vamakwerhu va le swihlaleni swa Philippine. Leswi swi kombisa leswaku hambi ku ri ematikweni lama khomeke xo tika hi tlhelo ra ikhonomi, ku nga va ni vuyelo lebyinene loko mali yi hlengeletiwa.”

Sweswi mavandlha yo tala ma ni Tiholo ta Mfumo. Ku ni mavandlha ya kwalomu ka 3 500 eswihlaleni leswi, naswona ka ha ri ni lama lavaka tindhawu ta wona to hlanganyela eka tona. Hambiswiritano, kwalomu ka 500 wa mavandlha lawa, ma ni vahuweleri lava nga le hansi ka 15 naswona hambiloko mo lomba mali yo aka Holo ya Mfumo, a ma nge swi koti ku yi hakela. Hikokwalaho, ku nga ri khale mavandlha ma khutaziwe leswaku ma hlangana hi xikongomelo xa leswaku ma ta kota ku va ni Tiholo ta Mfumo.

Ku Lulamisa Mavonelo Hi Minkarhi Yo Khoma Minhlangano

Mavandlha man’wana, ku nga khathariseki leswaku ma na Holo ya Mfumo kumbe a ma na yona, ma le kule. Vamakwerhu va boheka ku famba tiawara timbirhi, ta mune kumbe ku tlula, endleleni leyi nga fambekiki, leswaku va ya laha va hlanganyelaka kona. Hikwalaho, ku ni tindhawu leti swi nga kotekiki leswaku va ya eminhlanganweni kambirhi hi vhiki. Xisweswo, yo tala ya mavandlha lawa ma khoma minhlangano ya wona hinkwayo hi siku rin’we handle ka Dyondzo ya Buku ya Vandlha. Vamakwerhu va ta va lunghekile ku ta khoma minhlangano ya mune. Va longa ni swakudya. Hi ndlela yoleyo, va wu famba kan’we hi vhiki mpfhuka lowu wo leha naswona hi masiku laman’wana va endla mintirho yin’wana yo fana ni ku ya ensin’wini etindhawini leti va tshamaka eka tona.

Hi va-1980, endlelo leri ri sungule ku tirha ni le mavandlheni lama nga riki kule, ni lama nga le tindhawini ta le madorobeni. Kumbexana swiphiqo swa timali swi endle leswaku van’wana va ehleketa hi tindlela to hlayisa mali. Loko va hunguta masiku yo ya eminhlanganweni, sweswo a swi endla leswaku va nga fambi ngopfu hi ndlela yoleyo a va kota ku hlayisa mali. Vamakwerhu van’wana va sungule ku karhateka hi leswaku va nga wu tirhisa njhani nkarhi wolowo hi ndlela leyi nga ta va vuyerisa, kumbexana va tirhisa nkarhi wolowo ni masiku laman’wana eka swilo swa vona vini, swo fana ni dyondzo kumbe ntirho wa ku tihanyisa.

Mavandlha lama engetelekeke ma sungule ku khoma minhlangano ya wona ya mune hi siku rin’we, kasi man’wana ma yi khome hi vuntlhanu bya yona hi siku rin’we! Hambiswiritano, leswi swi endle leswaku mavandlha ya le swihlaleni swa Philippine ma ya ma ri karhi ma hambana swinene ni leswi endliwaka hi vanhu va Yehovha emisaveni hinkwayo, lava va khomaka minhlangano hi masiku manharhu lama hambaneke evhikini. Vamakwerhu va lahlekeriwe hi ku ringanisela emhakeni leyi. Loko mufamberi wa marhavi a va endzela hi 1991, va n’wi vikele mhaka leyi. Hiloko na yena a yi vikela Huvo leyi Fumaka. Yona yi hlamule hi ku vula yi ku: “Hi vona endlelo leri ri nga ri rinene handle ka loko ku ri ni swiyimo leswi bohaka leswaku ku endliwa tano.” Rungula leri ri hundziseriwe eka vamakwerhu, ku rhange ku tivisiwa lava tshamaka emadorobeni kutani ku landzela lava tshamaka etindhawini ta le makaya.

Ku vuriwe leswaku handle ko fambisana ni lunghiselelo ro khoma minhlangano leri simekiweke emisaveni hinkwayo, mavandlha ma ta vuyeriwa swinene emoyeni loko mo khoma minhlangano hi masiku yo hambana-hambana, ku ri ni ku ringeta ku dyondza rungula rero hinkwaro hi tiawara tinharhu ni hafu ku ya eka tiawara ta mune. Vana ni lava va ha ku sungulaka ku hlanganyela a swi va tikela ku fambisana ni xiyimiso lexi. Vakulu a va ta kota ku lunghiselela tinkulumo leti akaka swinene loko va lunghiselela nhlangano wun’we kumbe yimbirhi ku tlula loko va lunghiselela yo tala.

Xana mavandlha ma angule njhani eka ndzayo leyi? Yo tala ma yi amukerile, hi ku hatlisa ma endle malunghiselelo ya leswaku ku va ni minhlangano ya le xikarhi ka vhiki. Sweswi, handle ka mavandlha ya le kule, yo tala ma tiphina hi nongonoko lowu ringaniseriweke kahle wa moya vhiki rin’wana ni rin’wana.

Tiholo Ta Tinhlengeletano

Ku hundze malembe yo tala swifundzha swi khomela tinhlengeletano eswitediyamu swa swikolo, etindhawini ta vutiolori, etindhawini to tsutsumela eka tona kumbe etindhawini tin’wana ta mani na mani. Ku nga khathariseki swiphiqo leswi va hlanganeke na swona, vamakwerhu a va tiphina hi minkarhi leyi ya vunakulobye lebyi tsakisaka.

Ku fana ni ku kuma tindhawu to aka Tiholo ta Mfumo, a ku nga ri matlangwana ku kuma tindhawu to aka Tiholo ta Tinhlengeletano. Swiphiqo swa ikhonomi swi tinyike matimba ni le mhakeni leyi. Hambiswiritano, swifundzha swo tala a swi hisekela ku kuma tindhawu ta swona to khomela minhlangano eka tona. Hikwalaho ka sweswo, ku akiwe Tiholo ta Tinhlengeletano to hlayanyana ta xiyimo lexinene. Hi ntolovelo ti kota ku tirhisiwa hi xifundzha xin’we kumbe swimbirhi, ku nga ri swo tala ku fana ni le matikweni man’wana yo tala. Minkarhi yo tala, a ku nyikeriwa hi xitandi kumbe xi xavisiwa hi mali ya le hansi, ngopfu-ngopfu etindhawini ta le makaya. Kutani vamakwerhu a va hlengeleta minyikelo ya vona ivi va aka muako lowu tolovelekeke—hakanyingi a va aka lwangu ntsena leswaku vanhu va ta kuma ndzhuti, va samendhela ehansi, va endla xiteji lexi tlakukeke ni tindhawu to tshama eka tona.

Le Tindhawini ta Doroba ra Manila, hambi ku ri sweswo a swi nga koteki hikwalaho ka ku durha ka switandi ku katsa ni ku aka muako lowu pfumelelanaka ni milawu ya doroba. Mavandlha ya le ndhawini yoleyo ma humese munyikelo hi xikongomelo lexi, kambe mali ya kona a yi nga ta swi kota hambi ku ri ku xava xitandi xinene. Hi va-1970, va-1980, ngopfu-ngopfu hi va-1990 tinhlengeletano eTindhawini ta Doroba ra Manila a ta ha khomeriwa eswikolweni, eswitediyamu ni le ka tindhawu tin’wana to fana na tona.

Hi ku famba ka nkarhi, nhlayo ya mavandlha ni ya swifundzha eTindhawini ta Doroba ra Manila yi hambete yi kula, kutani swi va erivaleni leswaku ku laveka Holo ya Tinhlengeletano. Ku sungule ku laviwa ndhawu yo faneleka. Ku rhumeriwe mapapila emavandlheni lama tivisaka hi lunghelo ro seketela ntirho lowu hi timali. Hi 1992, ku kumiwe xitandi xa kwalomu ka tihekitara ta tsevu, ekusuhi ni xifundzha xa Lagro, lexi kumekaka eku heteleleni ka n’walungu wa Tindhawu ta Doroba ra Manila.

Mavandlha ya le Tindhawini ta Doroba ra Manila ma seketele ntirho lowu hi ku rhumela minyikelo ni vatirhi va ku tirhandzela. Vatirhi va ku tirhandzela lava humaka ematikweni mambe yo hlayanyana va tile va ta hoxa xandla entirhweni lowu. Un’wana wa vona, ku nga Ross Pratt la humaka eNew Zealand, u ri: “Hi March 1997, Brooklyn yi hi nyike mpfumelelo wa leswaku hi sungula. A ku ri ni ntirho wo tala wa ku susa misava, naswona 29 000 wa tikhubiki-mitara ta misava a ti fanele ti susiwa leswaku ku lunghiseleriwa ndhawu leyi ku nga ta akiwa eka yona. A ku ri ni vatirhi va nkarhi hinkwawo va 50 ku ya ka 60. Holo ya Tinhlengeletano yi hetiwe hi November 1998.” Hiloko yi nyiketeriwa. Tanihi leswi holo a yi endleriwe ku rhurhela vanhu va 12 000, hambi ku ri mintsombano ya miganga yi nga khomeriwa eka yona. Leswi Holo leyi ya Tinhlengeletano yi nga na lwangu ntsena swi endla leswaku vayingiseri va beriwa hi moya lowu timulaka loko va ri karhi va yingisele nongonoko. Sweswi swifundzha swa 16 leswi nga le Tindhawini ta Doroba ra Manila ni le kusuhi na rona swi hamba swi tiphina hi minongonoko ya swilo swa moya eholweni leyi.

Ku Engetela Ndhawu Ya Rhavi

Loko nhlayo ya mavandlha ni swifundzha yi ya yi andza ensin’wini, ku engeteleke ni ntirho erhavini. Hi 1980 a ku ri ni kwalomu ka vahuweleri va 60 000. Ku nga si hela malembe ya khume, swihlala swa Philippine swi wele eka matiko lama nga ni vahuweleri lava tlulaka 100 000. Hi nkarhi lowu fanaka, ndyangu wa Bethele wu kurile ku suka eka swirho swa 102 ku ya eka swa 150. Hambiswiritano, ni le ku sunguleni ka va-1980, ndhawu a yi ya yi kayivela erhavini. A ku laveka ndhawu leyi engetelekeke yo tshama eka yona.

Huvo leyi Fumaka yi lerise leswaku ku laviwa ndhawu leyi engetelekeke. Felix Fajardo u hi byela leswi humeleleke: “Hi fambe hi yindlu ni yindlu hi vutisa loko ku nga ri na ndhawu leyi xavisiwaka ekusuhi ni le Bethele. Vanhu va le Philippine lava a va ri ni tindhawu ni Machayina va vule leswaku a va ti xavisi tindhawu ta vona. Un’wana loyi a a ri ni ndhawu u hi byele hi ku kongoma a ku: ‘Hina Machayina a hi xavisi nchumu. Xa hina i ku xava. Swa ku xavisa ni ku swi lorha a hi swi lorhi.’” Kutani hi nkarhi wolowo a swi tikomba ku ri hava ndhawu leyi hi nga yi kumaka ekusuhi ni laha rhavi ri nga kona.

Hi sungule ku lava ni le tindhawini tin’wana. Loko swi laveka, rhavi a ri ta rhurhisiwa edorobeni. Ku kumeke tindhawu to hlayanyana eswifundzheni swa le kusuhi. Huvo leyi Fumaka yi rhandze ndhawu leyikulu leyi nga ekusuhi ni le San Pedro, eLaguna, leyi makwerhu un’wana a a yi xavisa hi nxavo wa le hansi. Hi nyikiwe mpfumelelo wo yi xava. Hi ye emahlweni ni makungu ya ku aka tihofisi, Kaya ra Bethele ni fektri endhawini yoleyo. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, swi tikombe onge a ku nga ri ku rhandza ka Yehovha leswaku hi rhurhela endhawini yoleyo. A ku nga ri na tinqingho, patu ra kona a ri onhakile naswona ndhawu ya kona a yi nga sirhelelekanga. Swi ve erivaleni leswaku ndhawu yoleyo a yi nga faneleki ku va ku nga akiwa rhavi eka yona. Hiloko yi hundzuriwa purasi leri ku nga ta rimiwa swakudya swa ndyangu wa Bethele eka yona. Kambe sweswo swi siye xiphiqo xa ku laveka ka ndhawu leyi engetelekeke ya rhavi xi nga tlhantlhiwanga.

Hiloko swilo swi hundzuka hi ndlela leyi vonakeke yi ri nkongomiso wa Yehovha. Felix u ya emahlweni a ku: “Hi nga swi langutelanga, muakelani la nga ekusuhi swinene na hina u te: ‘Hi xavisa ndhawu ya hina—ku nga 1 000 wa swikwere-mitara. Hi lava leswaku yi xaviwa hi n’wina.’ Kutani Huvo leyi Fumaka yi hi byele leswaku hi yi xava. Hi anakanye leswaku swi ringene, kambe loko hi yisa tipulani ta muako wa hina eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo, hi byeriwe leswi: ‘Kumbexana mi nga lava ndhawu leyi engetelekeke. Ku laveka ndhawu leyikulunyana eka leyi.’

“Endzhakunyana ka sweswo, dokodela un’wana ni gqweta va tile kutani va ku: ‘Hi lava ku mi xavisela ndhawu ya hina.’ Na yona a yi ri 1 000 wa swikwere-mitara. Endzhaku ka sweswo, wansati loyi a a ri ni hekitara yin’we na yena a a lava ku yi xavisa. U yi xavise hi nxavo wa le hansi swinene. A hi ehleketa leswaku sweswi se hi kume ndhawu leyi ringaneke. Kambe eyindlu-nkulu va te: ‘Lavani leyi engetelekeke.’”

Hiloko hi kuma mpfuno lowu a hi nga wu rindzelanga. Dokodela ni gqweta lava hi xaviseleke ndhawu ya vona va ye eka vaakelani lavan’wana va va kombela leswaku va xavisa switandi swa vona. Ha un’we-un’we u xavisele rhavi xitandi xa yena. Loko se ku sele katsongo leswaku hi swi xave hinkwaswo switandi leswi, hi tlhele hi rhumela tipulani tin’wana eyindlu-nkulu. Nhlamulo yi tlhele yi vuya yi ku: “Ka ha laveka ndhawu leyi engetelekeke.” Vamakwerhu va tivutisile: ‘Xana se hi ta yi lava kwihi sweswi? Hi ringetele hinkwato tindhawu leti nga laha kusuhi.’

Hi nkarhi wolowo, ku fike riqingho ri huma eka n’wamabindzu luya a tshameke a ku, “Hina Machayina a hi xavisi nchumu.” Sweswi se a a xavisa ndhawu ya yena! Felix wa hlamusela: “Mina na Makwerhu Leach hi kume leswaku a ku ri hava munhu loyi a a yi lava. Xisweswo hi yi kume hi nxavo wa le hansi swinene. Swa vonaka leswaku i Yehovha loyi a a kongomisa mhaka leyi.” Ku engeteriwe hekitara yin’we, kutani eku heteleleni eyindlu-nkulu va te: “Se mi ni ndhawu leyi eneleke leswaku mi sungula ku aka.”

Loko nkarhi wu ri karhi wu famba ni swiyimo swi cinca, swi ve erivaleni leswaku purasi leri nga eSan Pedro a ri nga ha laveki. Swakudya swo tala swa ndyangu wa Bethele a swi nga xaviwa swi tele hi nxavo wa le hansi ku tlula ku swi rima epurasini. Hiloko ku endliwa xiboho xa leswaku ri xavisiwa. Hi 1991 purasi a ri se ri xavisiwile. Mali leyi kumiweke yi tirhisiwe ku hakela ku akiwa ka muako lowuntshwa wa rhavi.

Ku Aka Miako Leyintshwa Ya Rhavi

Ndhawu leyintshwa ya rhavi a yi yi tlula kanharhu ndhawu yo sungula leyi xaviweke hi 1947, leyi a yo va hekitara yin’we ntsena. Hofisi ya Vunjhiniyara ya Xifundzha ya rhavi ra le Japani ra Timbhoni ta Yehovha yi endle tipulani kutani ntirho wo lunghiselela ku aka wu sungurile exikarhi ka 1988. Yin’wana ya miako ya khale leyi akiweke hi mapulanga a yi fanele yi hirimuxiwa. Miako leyintshwa a yi ta katsa ndhawu yo tshama eka yona ya swithezi swa 11 ni fektri leyikulu ya swithezi swimbirhi. A ku fanele ku akiwa Holo ya Mfumo ejarateni rero.

Handle ka mathwasana ya le Gilead lama a ma averiwe ku ta pfuna, vamakwerhu va kwalomu ka 300 lava humaka ematikweni ya kwalomu ka ntlhanu va tile va ta pfuna eka ntirho lowu tanihi vatirhi va ku tirhandzela va nkarhi hinkwawo ni va nkarhinyana, lava humaka ematikweni mambe. Vaakelani va le kusuhi va hlamarile loko va vona vanhu lava humaka ematikweni man’wana va tile ku ta pfuna. Va hlamale ngopfu loko va twa leswaku vo tala va vona va te hi mali ya vona vini! Vamakwerhu va kwalaho va engetele eka moya wa vun’we bya misava hinkwayo.

Hilaha swi veke hakona loko ku ri karhi ku laviwa ndhawu, nkongomiso wa Yehovha wu voniwile niloko ntirho wo aka wu ri karhi wu ya emahlweni. Hi xikombiso, ko va khamphani yin’we ntsena eswihlaleni swa Philippine, leyi endleka muxaka wa mazenge lama lavekaka leswaku ku ta fuleriwa ha wona. Hambiswiritano, oda ya rhavi a yi ri ya vu-301 eka nxanxamelo wa tioda leti a ta ha rindzile eka khampani leyi! Vamakwerhu va kombele ku vulavula ni xandla xa mininjhere wa khampani hi ku kongoma, kutani va n’wi hlamusela muxaka wa ntirho wa hina wa ku tirhandzela. Huvo ya vakongomisi va khampani yi hlanganile, kutani yi amukela xikombelo xa vamakwerhu, naswona yi endle leswaku oda ya vona yi va yo sungula enxaxamelweni wa tioda. Hi ku hatlisa endzhaku ka loko mazenge wolawo ma tisiwile, vatirhi va khampani yoleyo va terekile.

Vamakwerhu vo tala lava hlanganyeleke entirhweni wo aka rhavi va kombise moya lowunene. Kwalomu ka 600 wa vatirhi va ku tirhandzela lava humaka emavandlheni ya le kusuhi va tile vhiki ni vhiki leswaku va ta pfuna. Entiyisweni, ntirho wa kwalomu ka 30 wa tiphesente a wu endliwa hi vatirhi lava va ku tirhandzela.

A ku akiwa hi ndlela ya xiyimo xa le henhla swinene. Tanihi leswi swihlala swa Philippine swi kumekaka laha misava yi talaka ku tsekatseka kona, vamakwerhu lava a va kongomisa ntirho wa vunjhiniyara va tiyisekile leswaku muako lowu wa swithezi swa 11 wu akiwa wu tiya leswaku wu kota ku tiyiselela ku tsekatseka lokukulu. Muako lowu wa xiyimo xa le henhla wu hambanile swinene ni miako yin’wana ya khale, leyi wun’wana wa yona wu akiweke hi va-1920! Leya khale swinene yi fayiwile leswaku ku ta akiwa leyintshwa.

Eku heteleleni, hi April 13, 1991, rhavi ri nyiketeriwile. John Barr wa Huvo leyi Fumaka u nyikele nkulumo yo nyiketela leyi a yingisiwe hi vanhu va 1 718. Eka xiendlakalo lexi, ku rhambiwe vamakwerhu lava tirheleke Yehovha ku tlula 40 wa malembe swin’we ni van’wana lava humaka ematikweni ya khume. Hi siku leri landzeleke, vanhu vo ringana 78 501 va vuyeriwile eka nongonoko lowu akaka emoyeni lowu yingisiweke hi ku hlanganisiwa hi riqingho etindhawini ta tsevu eswihlaleni leswi.

Vamakwerhu Va Le Philippine Va Pfuneta Ku Aka eMatikweni Man’wana

Loko rhavi ri ri karhi ri akiwa, vamakwerhu lava humaka ematikweni mambe va dyondzise vamakwerhu va le Philippine vutshila lebyi va nga na byona. Hubertus Hoefnagels, loyi a leteleke van’wana, u ri: “Vamakwerhu vo tala va kwalaho va hiseka ngopfu naswona va swi kotile ku tirhisa leswi va swi dyondzeke.” Hikwalaho ka sweswo, loko ntirho wo aka ePhilippine wu herile, van’wana va vamakwerhu lava leteriweke, va swi kotile ku ya pfuna ematikweni man’wana loko ku akiwa marhavi, ngopfu-ngopfu eDzonga-vuxa bya Asiya.

Un’wana wa vona i Joel Moral, wa le Xifundzeni xa Quezon. Loko a ta ro sungula emuakweni wa rhavi ra le Manila, a a tibyele leswaku u ta tirha vhiki rin’we ntsena. Hambiswiritano, mpfuno wa yena a wu laveka, hikwalaho u komberiwe ku engetela nkarhi wa yena. Hambileswi a a nga ri na vutivi byo ya kwihi hi ntirho wo aka, ku tirha erhavini swi n’wi pfunile leswaku a hatla a va ni vutshila hi ku dyondza eka vamakwerhu va le matikweni mambe.

Loko ntirho wo aka ePhilippine wu nga si hela ni ku hela ana se a ku ri ni xilaveko xa ku ya pfuna ku aka rhavi lerintshwa eThailand. Joel u ri: “A ndzi nga swi langutelanga, kambe ndzi komberiwile ku ya eThailand. Ntokoto wa mina wo aka ePhilippine wu ndzi pfunile swinene ku lunghekela ntirho lowu endliwaka ematikweni man’wana.” U tshame nkarhi lowu tlulaka lembe a ri karhi a pfuna entirhweni wo aka eThailand.

Joshua na Sara vaka Espiritu va tolovelane loko va ri karhi va aka rhavi ra le Philippine. Va tekanile endzhakunyana ka loko rhavi ri nyiketeriwile naswona va tivekele pakani ya ku tirha swin’we ematikweni mambe. Endzhaku ka tinh’weti ti nga ri tingani, va rhambiwile leswaku va hlanganyela entirhweni wo aka ematikweni man’wana. Ku sukela hi nkarhi wolowo, va tirhe ematikweni ya ntlhanu: manharhu eAsiya ni mambirhi eAfrika. Joshua u vula leswi hi ntokoto wa yena loko a ha ri ePhilippine: “Loko hi ri karhi hi tirha ni vamakwerhu va le matikweni man’wana, hi dyondze mintirho yo karhi. Sweswi hi ni vutivi lebyi hi nga byi dyondzisaka van’wana.” Loko va rhumeriwe ematikweni man’wana, va byele vamakwerhu va matiko wolawo va ku: “Siku rin’wana hi ta va hi nga ri kona. Enkarhini lowu taka hi n’wina mi nga ta yisa ntirho emahlweni.” Malunghana ni pakani ya yena loko a ya ematikweni man’wana, u ri: “A hi yeli ku ya tirha ntsena kambe hi ringeta hi matimba ku dyondzisa vamakwerhu.”

Ina, ku ya ematikweni yo hambana-hambana swi lava leswaku munhu a pfumelelana ni swiyimo. Jerry Ayura u rhumeriwe ematikweni yo hlayanyana, ku katsa na Thailand, Samoa Vupela-dyambu na Zimbabwe. U ri: “Ndzi dyondze leswaku Yehovha u tirhisa vanhu va mindhavuko yo hambana-hambana. Ha va rhandza hikuva Yehovha na yena wa va rhandza.” Mawaku ntsako lowu vamakwerhu lava va le Philippine va nga na wona hi leswi va kotaka ku hoxa xandla entirhweni wa Yehovha lowu endliwaka emisaveni hinkwayo!

Mpfilumpfilu A Wu Yimisanga Ntirho

Ku endla ntsako wa Yehovha khokholo ra wena swi katsa ku hambeta u tshembekile eka yena hambiloko ku ri eminkarhini yo nonon’hwa. Malandza ya Yehovha ya le Philippine ma langutane ni swiyimo swo hlayanyana leswi kombiseke ntiyiso wa mhaka leyi.

Mpfilumpfilu wu ye emahlweni hi va-1980 hambileswi ku hanya hi nawu wa vusocha swi herisiweke hi January 17, 1981. Hi February 1986 ku susiwe hulumendhe ya khale yi siviwa hi leyintshwa. Hambiswiritano, ku cinciwa ka hulumendhe ku tise ku rhula ka xinkarhana naswona mavandlha ya le tindhawini leti vanhu lava pfukelaka mfumo, lava vuriwaka “People’s Power” a va tshama kona, ma ye emahlweni ma khoma minhlangano ni ku chumayela handle ko kavanyetiwa. Loko vahuweleri va hundza laha mintshungu ya “People’s Power” yi hlanganeke kona, va vone vafundhisi ni tinani va ri exikarhi ka mintshungu yoleyo naswona va kucetela vanhu leswaku va ya emahlweni ni ku pfukela ka vona.

Hiloko hulumendhe leyintshwa yi hatla yi simeka milawu leyintshwa. Hambiswiritano, mpfilumpfilu a wu helanga. Emalembeni manharhu yo sungula ya hulumendhe leyintshwa, ku ve ni swiendlakalo swo hlayanyana swa ku pfukela hulumendhe naswona eka swin’wana ku dlayiwe vanhu. Eka xiendlakalo xin’wana loko rhavi ra ha akiwa, vatirhi lava humaka ematikweni mambe ni va kwalaho va hlamarisiwe hi ku vona masocha lama pfukelaka ma bulukisa kampa ya wona vini ya vusocha edorobeni. Swiendlakalo leswi a swi tekanga nkarhi wo leha kambe swi endle leswaku ku va ni xilaveko xa leswaku mavandlha man’wana ma khutaziwa ku ya eminhlanganweni leyi khomeriwaka eTiholweni ta Mfumo, laha ku sirhelelekeke.

Ku hundze malembe yo tala etindhawini tin’wana ta Mindanao ku ri ni mpfilumpfilu exikarhi ka masocha ya mfumo ni mavuthu lama pfukelaka. Vamakwerhu va kwalaho a va fanele va tirhisa vutlhari ni ku tshembela eka Yehovha loko va ri evutirhelini. Renato Dungog, loyi a thwaseke eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli naswona a nga mulanguteri wa xifundzha, a a fambela endhawini leyi a yi hlaseriwe hi madzolonga. Siku rin’wana, loko Renato a ha yimele byatso, socha ri n’wi vutise ri ku: “Xana u ya kwihi?”

Renato u hlamusele a ku: “Ndzi mutirheli la famba-fambaka la nga Mbhoni ya Yehovha. Ndzi endzela vamakwerhu kambirhi hi lembe leswaku ndzi va tiyisa ni ku chumayela na vona.”

Socha ri hlamule ri ku: “Xikwembu xi fanele xi ri na wena, handle ka swona a wu fanele se u file.” Kutani hambileswi mpfilumpfilu wu tinyikeke matimba, vamakwerhu va ya emahlweni ni ntirho wa vona, va tshembe Yehovha naswona va xiximiwa hikwalaho ka sweswo.

Ku Tlhelela eTihubyeni Hi Mhaka Ya Ku Losa Mujeko

Ku tshembeka ka vantshwa eka Xikwembu ku ringiwile na kona. Hi June 11, 1955, Muungameri Ramon Magsaysay u sayinile eka nawu wa Republic Act No. 1265, a sindzisa leswaku vana hinkwavo lava nghenaka swikolo swa mfumo ni leswi nga riki swa mfumo va fanele ku losa mujeko wa le Philippine. Vana va Timbhoni ta Yehovha va kongomisiwe hi mapfalo ya vona emhakeni leyi tanihi laha vana va Timbhoni va endlaka hakona emisaveni hinkwayo. (Eks. 20:4, 5) Hambileswi va wu xiximaka mujeko wa tiko, mapfalo ya vona a ma nga ta va pfumelela ku hlanganyela eka swiendlo swa vukhongeri leswi kombisaka ku tinyiketela eka nchumu wo karhi. Loko vana va ndyangu wa ka Gerona le Masbate va hlongoriwile exikolweni hikwalaho ko ala ku losa mujeko, sweswo swi endle leswaku mhaka ya kona yi yisiwa eka Huvo-nkulu ya le Philippine hi 1959. Hambiswiritano, huvo a yi ri xiximanga langutelo ra vukhongeri bya Timbhoni ta Yehovha. Yi vule leswaku mujeko “a hi xifaniso” naswona “a wu fambisani nikatsongo ni timhaka ta vukhongeri.” Hikwalaho huvo yi endle xiboho xa leswaku hi yona yi nga ta veka nawu wa leswi fambisanaka ni vukhongeri ni leswi nga fambisaniki na byona.

Nilokoswiritano, sweswo a swi ri cincanga vonelo ra Timbhoni hi leswi ti swi pfumelaka. Vamakwerhu va yime va tiyile eka misinya ya milawu ya Matsalwa. Xiboho lexi huvo yi xi endleke xi tise ku nonon’hwa ko karhi, kambe a ku nga bihanga hi ndlela leyi a ku languteriwe leswaku ku va hakona.

Mhaka ya ku losa mujeko a yi tlhelanga yi va xiphiqo ku fikela loko xiboho xa huvo xi simekiwe tanihi Nawu lowu Lawulaka hi 1987. Endzhaku ka sweswo, hi 1990, vana vo hlayanyana va Timbhoni ta Yehovha le xifundzheni xa Cebu, va hlongoriwile exikolweni. Mukamberi wa swikolo u sindzise leswaku nawu lowu wu tirhisiwa. Va ye va andza vana lava hlongoriwaka.

Vahaxi va mahungu va sungule ku haxa mhaka leyi ya ku hlongoriwa ka vana eswikolweni. Kutani komiti ya timfanelo ta vanhu yi sungule ku yi yimela hi milenge mhaka leyi ya vana lava tsoniwaka dyondzo. A swi vonaka onge mhaka leyi a yi nga ha tekiwi hi ndlela leyi fanaka ni leswi a yi tekiwa ha yona hi 1959. Xana se a ku ri nkarhi lowu Yehovha a wu vekeke leswaku mhaka leyi ku buriwa ha yona nakambe? Ernesto Morales loyi a a ri nkulu eCebu hi nkarhi wolowo u te: “Vahleri va mahungu, vakandziyisi va maphepha-hungu, vadyondzisi ni van’wana, hinkwavo va hi khutaze ku yisa mhaka leyi ehubyeni.” Ndzawulo ya Nawu ya le rhavini ni ya le yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ti tivisiwile hi mhaka leyi. Ku endliwe xiboho xa leswaku yi yisiwa ehubyeni.

Hambiswiritano, Huvo ya Milandzu ya Xifundzha, ku katsa ni Huvo ya Swikombelo, ti endle swiboho leswi nga dyisiki byi rhelela. A ti nga tiyimiselanga ku kaneta xiboho lexi Huvo-nkulu yi xi endleke hi 1959, eka mhaka leyi khumbaka vana vaka Gerona. Xiphiqo lexi a xi ta tlhantlhiwa ntsena hi ku tlherisela mhaka leyi eka Huvo-nkulu. Kambe, xana yona a yi tiyimiserile ku yingisa mhaka leyi? Huvo-nkulu yi vule leswaku yi tiyimiserile! Felino Ganal, loyi a nga gqweta leri nga Mbhoni, hi yena a tekeke goza ro sungula ro yisa mhaka leyi eka huvo-nkulu. Endzhakunyana ka masiku ma nga ri mangani, Huvo-nkulu yi lerise leswaku vana hinkwavo lava hlongoriweke va tlhelela eswikolweni loko mhaka leyi ya ha kambisisiwa.

Vahehli ni vahehliwa va hlamusele swivangelo swa vona. Endzhaku ka loko Huvo-nkulu yi kambisise mhaka leyi hi vukheta, yi cince xiboho lexi yi xi endleke hi 1959 kutani yi seketela leswaku vana va Timbhoni ta Yehovha va ni mfanelo ya ku ala ku losa mujeko, ku vula xihlambanyo xa vutshembeki ni ku yimbelela risimu ra rixaka. Loko huvo yi hlamusela xiboho lexi xa nkoka swinene yi te: “Mhaka ya leswaku munhu u ta sindzisiwa ku losa mujeko, . . . swi nga ri tano a xungetiwa hi ku . . . hlongoriwa exikolweni, a yi twisiseki emianakanyweni ya rixaka ra sweswi ra vanhu va la Philippine, leri dyondzisiweke Nawu wa Timfanelo ta Vanhu ri tlhela ri kuma ntokoto eka wona, lowu tiyisekisaka leswaku vanhu va ni mfanelo ya ku vulavula ni ku gandzela hi ku ntshunxeka ni ku tihlawulela vukhongeri.” Huvo yi tlhele yi vula leswaku ku hlongoriwa ka Timbhoni ta Yehovha eswikolweni swi “lwisana ni timfanelo ta tona . . . , ehansi ka Vumbiwa lebyi simekiweke hi 1987, byo kuma dyondzo mahala.” Manila Chronicle yi te: “Huvo-nkulu yi lulamisa ku pfumala vululami loku endliweke eka Timbhoni ta Yehovha emalembeni ya 35 lama hundzeke.”

Vahehli va endle xikombelo xa leswaku mhaka leyi yi tlhela yi tshameriwa ehansi, kambe hi December 29, 1995, Huvo-nkulu yi ale xikombelo xa vona. Kutani xiboho xexo a xi cinciwanga. Mawaku ku hlula loku vanhu va Yehovha va veke na kona!

Ntirho Wu Ya eMahlweni Hambileswi Ku Nga Ni Makhombo

Hilaha swi vuriweke hakona eku sunguleni ka rungula leri, hakanyingi swihlala swa Philippine swi hlaseriwa hi makhombo. A hi voneni man’wana ya makhombo lama khumbeke vamakwerhu.

Ku Tsekatseka Ka Misava: Tanihi leswi swihlala leswi swi yimeke ehenhla ka matshaku mambirhi lamakulu ya misava lama nga tiyangiki, swihlala leswi swi le khombyeni ra ku hlaseriwa hi ku tsekatseka ka misava. Mutivi un’wana u vula leswaku siku ni siku misava yi tsekatseka ka ntlhanu naswona yi ninginika ko tala yi nga twiwi hi vanhu. Hakanyingi loko misava yi tsekatseka a yi onhi nchumu kambe minkarhi yin’wana loko yi tsekatseke swi vonaka ya onha swinene.

Ku tsekatseka kun’wana ka misava loku onheke swinene ku endleke hi 4:26 nindzhenga, hi July 16, 1990, ekusuhi na Cabanatuan, doroba leri nga le xikarhi ka Luzon. Xifundzha xa Benguet xi onhiwile swinene hi ku tsekatseka koloko. Swikolo swo hlayanyana ni tihotela swi hohlokile kutani vanhu va fa.

Hi nkarhi wolowo, Julio Tabios, loyi a a ri mulanguteri wa muganga endhawini yoleyo, a a ri endleleni ni nghamu yakwe, va ya enhlengeletanweni ya xifundzha, exifundzheni xa tintshava xa Benguet. Makwerhu loyi a a ya eku xaviseni ka matsavu hi xibebe xakwe eBaguio, u va khandziyisile a famba na vona. Loko va ri karhi va gonya entshaveni, va fike laha a va fanele va yimela movha lowu va nga ta hlangana na wona leswaku wu rhanga wu hundza. Hi wona nkarhi wolowo, maribye ma sungule ku khunguluka entshaveni. Va swi vone xikan’we leswaku a ku ri ku tsekatseka lokukulu ka misava. Julio u ri: “Makwerhu loyi u swi kotile ku tlhentlhisela xibebe xakwe endhawini leyi pfulekeke, loko a ha ku suka, ku sale ku wela ribye lerikulu laha a hi yime kona. Mawaku ntsako lowu hi veke na wona hileswi hi poneke. Endzhakunyana ka nkarhi, ku ve ni ku tsekatseka ka vumbirhi kutani hi vone ribye lerikulu ekusuhi na hina ri ninginika onge ri le ku cineni.” Matlhelo hinkwawo ya tintshava a ma hirimukile.

Misava leyi hirimukeke yi pfale pato. A ku nga ri na ndlela yin’wana yo ya fika laha nhlengeletano yi nga ta khomeriwa kona kumbe kun’wana ni kun’wana, handle ko tsemakanya tintshava hi milenge. Munhu un’wana wa tintswalo u va rhurherile endlwini yakwe loko dyambu ri pela. Hi xamundzuku wa kona, va gonye ntshava yo leha leswaku va ya fika laha a va ya kona. Endleleni, va hlangane ni vamakwerhu vo hlayanyana lava a va ri karhi va pfunana ku langutana ni ku onhaka loku vangiweke hi ku tsekatseka ka misava. Endzhaku ka loko va gonye ntshava yoleyo yo leha leyi nga ni khombo, va fike eNaguey, laha nhlengeletano a yi ta khomeriwa kona. Julio u ri: “Vamakwerhu a va huma mihloti ya ntsako, hileswi a va heleriwe hi ntshembo leswaku hi ta fika! Hambileswi a hi nga tikoti hi ku karhala, hi titwe hi ri ni matimba loko hi vona vamakwerhu va hi amukela.” Vo tala va endle matshalatshala yo va kona, va kombisa leswaku va tlangela swilo swa moya hi mbilu hinkwayo, hambileswi a ku ri na ku tsekatseka ka misava.

Kumbexana wa ha tsundzuka leswaku a ka ha akiwa rhavi lerintshwa hi nkarhi wolowo. Hambileswi muako lowu nga ni makamara yo etlela eka wona a wu nga si hela, ku tsekatseka ka misava ka 1990 hi kona ku kombiseke hakunene leswaku muako lowu wu akiwe kahle. Ku ya hala ni hala ka wona ku chavise swirho swin’wana swa ndyangu wa Bethele, kambe wona wu endle leswi vanjhiniyara a va kunguhate leswaku wu swi endla, kutani endzhaku ka ku tsekatseka koloko loku a ku tsuvula ni misisi, wu sale wu yimile wu nga onhakanga nikatsongo.

Tindhambhi: Leswi swihlala leswi swi nga ni maxelo lama hisaka, ku va ni timpfula letikulu. Tindhawu tin’wana ti va ni tindhambhi. Leonardo Gameng, la heteke malembe ya 46 a ri evutirhelini bya nkarhi hinkwawo, u ri: “A hi fanele hi famba tikhilomitara tinharhu endzhopeni lowu a wu fika ematsolweni ya hina.” Juliana Angelo u ve phayona ro hlawuleka exifundzheni xa Pampanga lexi talaka ku va ni tindhambhi. U ri: “A hi famba hi swikwekwetsu leswitsongo leswaku hi kota ku ya chumayela rungula ra Mfumo eka vanhu lava tsakelaka. Makwerhu la xi tlutisaka a a fanele a pfula mahlo swinene leswaku a ta papalata mirhi hikuva a ku ri ni tinyoka leti tshamaka ti rhamerile leswaku ti ta tilahlela endzeni ka swikwekwetsu.” Corazon Gallardo, loyi a veke phayona ro hlawuleka ku sukela hi 1960 u hete malembe yo tala a tirha masimu ya le Pampanga. Minkarhi yin’wana a swi nga ri kona swikwekwetsu leswaku va ta khandziya, kutani u tsundzuka leswaku u boheke ku tsemakanya mati lawa a a nghene a fika hi le makatleni eka wona. Hambileswi a a langutane ni swiyimo sweswo swo tika, a a ri ni langutelo lerinene. U dyondze ku pfumelelana ni swiyimo ni ku titshega hi Yehovha, a ri karhi a swi tiva leswaku a nge pfuki a fularhele lava tshembekaka eka yena.

Ku sukela loko ndzhope wa vholkheno lowu pfanganeke ni mati, lowu humaka eNtshaveni ya Pinatubo wu tate tindhawu leti nga minkova, tindhambhi ta le Pampanga ti nyanyile hikuva mati ma tala kutani ma khulukela etindhawini tin’wana. Generoso Canlas, la nga mulanguteri wa xifundzha kwalaho, u vula leswaku hakanyingi a va boheka ku ambala tibutsu kumbe va nga ambali tintangu loko va ya ensin’wini. Hambiswiritano, vamakwerhu va ye emahlweni hambileswi a va pfa va kavanyeteka.

Loko mati ya ndhambhi ma tele ngopfu naswona ma khumbe ndhawu hinkwayo, Timbhoni ta Yehovha ta pfunana ti tlhela ti pfuna ni lava nga riki Timbhoni. Sweswo swi endlekile eDavao del Norte, edzongeni wa swihlala swa Philippine kutani vatirhela-mfumo va doroba va wu tlangele ngopfu mpfuno wolowo lerova va tsale papila ra ku nkhensa.

Tivholkheno: Ku ni tivholkheno to tala eswihlaleni swa Philippine, kambe leyi kokeke nyingiso wa misava hinkwayo i ya Ntshava ya Pinatubo. Loko vholkheno leyi yi buluka hi June 1991 ku ve ni papa lerikulu, leri chavisaka. Nhlikanhi wu hundzuke vusiku. Van’wana a va anakanya leswaku i ku sungula ka Armagedoni. Nkuma wa yona wu hangalake wu ya fika ni le vupela-dyambu le Cambodia. Hi ku tsopeta ka tihlo, Ntshava ya Pinatubo yi hlante ndzhope lowu ringanaka 6,65 wa magidi ya timiliyoni ta tikhubiki-mitara. Ndzhope wolowo wo tika wu vange leswaku malwangu hambi ku ri tindlu swi hohloka. Ndzhope wo tala lowu hlantiweke wu khuluke ku fana ni mati kutani wu khukhula tindlu wu tlhela wu funengeta tin’wana. Nkuma ni ndzhope swi onhe swi tlhela swi mbundzumuxa Tiholo ta Mfumo ni makaya ya vamakwerhu. Julius Aguilar, loyi hi nkarhi wolowo a a ri phayona ra nkarhi hinkwawo eTarlac, u ri: “Yindlu ya hina a yi funengetiwe hi nkuma.” Ndyangu wolowo wu boheke ku rhurha.

Pedro Oandasan a a ri mulanguteri wa xifundzha endhawini yoleyo. U ri: “Vamakwerhu a va tshikanga ku gandzela Yehovha ni ku n’wi tirhela. Minkarhi hinkwayo vanhu lava a va va kona eminhlanganweni a va tlula 100 wa tiphesente. Ku tlula kwalaho, ndzhope wolowo a wu endlanga leswaku vamakwerhu va lan’wa ntirho wa ku chumayela. Hi hambete hi chumayela vanhu lava poneke ni le tindhawini leti onhakeke.”

Makhombo yo tano ma pfula tindlela ta leswaku Vakreste va kombisa rirhandzu ra vona. Hi nkarhi wa ku buluka ka Ntshava ya Pinatubo niloko se yi hetile, vamakwerhu va pfunanile leswaku va baleka khombo rero. Hi ku hatlisa rhavi ri rhumele lori leyi a yi rhwele rhayisi kutani endzhaku ka loko yi chichiwile, lori yoleyo yi tirhisiwile leswaku yi rhurhisa vamakwerhu va suka laha khombo ri humeleleke kona. Loko vamakwerhu va le Manila va twa hi xilaveko lexi a xi ri kona, va rhumele mali ni swiambalo hi ku hatlisa. Edorobeni ra Betis, le Xifundzheni xa Pampanga, vamakwerhu lava ha riki vantshwa va te hi vunyingi leswaku va ta pfuna lava weriweke hi khombo. Un’wana eka lava va va pfuneke a ku ri wansati la tsakelaka, loyi nuna wa yena a a nga lavi ku twa nchumu hi ntiyiso. Loko vamakwerhu lava ha riki vantshwa va pfuxe yindlu ya vatekani lava, nuna wa kona u tsake ngopfu lerova sweswi hi vulavulaka i Mbhoni!

Swidzedze Leswikulu: Swidzedze leswikulu ni mabubutsa hi swona swi onhaka ngopfu eka makhombo hinkwawo lama vangiwaka hi maxelo. Hi xiringaniso, lembe ni lembe, ku va ni swidzedze leswikulu swa kwalomu ka 20, leswi hlaselaka eswihlaleni leswi. Swi hlasela hi tindlela to hambana-hambana, kambe hinkwaswo swi ta hi mimoya ya matimba ni timpfula letikulu. Hakanyingi swi ni matimba lama ringaneke ku onha miako. Ku tlula kwalaho swidzedze leswikulu swi dlaya swibyariwa kutani swi wisa bindzu ra varimi.

Makaya ya Timbhoni ma onhake ko tala naswona swibyariwa swa tona swi file. Lexi hlamarisaka hileswi hakanyingi vamakwerhu va nga heriki matimba kambe va yaka emahlweni ni vutomi bya siku ni siku. Eswihlaleni swin’wana ku tshama ku ri ni swidzedze lerova se swi hundzuke tshamelo-maxelo. Lexi tsakisaka, vamakwerhu va dyondze ku tiyiselela swiyimo leswi, naswona va langutana ni swiphiqo swa vutomi swa siku rero. (Mat. 6:34) Kambe, loko vamakwerhu va le swihlaleni va twa leswaku ku ni lava va lavaka mpfuno, hi ku tirhandzela a va rhumela swakudya kumbe mali yo va pfuna. Minkarhi yin’wana loko ku ve ni swidzedze leswikulu ngopfu, valanguteri lava famba-fambaka a va tivisa rhavi, kutani rona a ri tiyimiserile ku tisa mphalalo.

Ku Tleketla Minkandziyiso Ya Bibele

Leswi swihlala swa Philippine swi taleke, minkarhi hinkwayo a ku ri ntlhontlho leswaku minkandziyiso yi fika hi nkarhi emavandlheni naswona yi ri exiyin’weni lexinene. Ku tirhisiwe fambiselo ra poso malembe yo tala. Hambiswiritano, minkarhi yo tala minkandziyiso ya Xihondzo xo Rindza ni ya Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo a yi fika se ku ri nkarhi wa leswaku yi dyondziwa eminhlanganweni.

Jehu Amolo, loyi a a tirha erhavini eka Ndzawulo ya ku Rhumela Swilo, wa ha tsundzuka leswi endleke leswaku lunghiselelo rero ri cinciwa. U ri: “Handle ka leswaku swilo a swi nga fiki hi nkarhi, tihakelo ta poso ti tlakuke ngopfu hi 1997.” Phela, leswi a ku rhumeriwa kwalomu ka timagazini ta 360 000 endzhaku ka mavhiki man’wana ni man’wana mambirhi, a swi ta koxa mali yo tala swinene.

Ku endliwe xiringanyeto eka Huvo leyi Fumaka leswaku vamakwerhu ku va vona va tleketlaka minkandziyiso ya hina. Endzhaku ka loko xi dyeriwe marhambu ya nhloko, xi amukeriwile. Le Luzon, tilori ti suka erhavini hi ku kongoma ti tleketla minkandziyiso. Kambe, leswi swi nga kotekiki ku fikelela tindhawu tin’wana hikwalaho ka mati, rhavi ri rhumela timagazini ni minkandziyiso hi xikepe etindhawini to karhi leti hlawuriweke eswihlaleni, ri tirhisa khamphani yin’wana leyi tshembekaka. Ku suka etindhawini leti, vamakwerhu va rhwala minkandziyiso hi tilori va yi yisa lomu yi faneleke yi yisiwa kona. Loko vamakwerhu lava chayelaka va peleriwa hi dyambu, vamakwerhu va va rhurhela hi timbilu leti baseke emakaya ya vona, leswaku va kota ku wisa va nga si tsevukela hi siku leri tlhandlamaka.

Handle ka leswi lunghiselelo leri ri hlayisaka mali, vamakwerhu va tsakela ku yi kuma hi nkarhi minkandziyiso leyi va yi lavaka naswona yi ri exiyin’weni lexinene. Kasi xin’wana xa nkoka, hileswaku va titwa va ri ekusuhi swinene ni nhlengeletano hikuva va tshama va ri karhi va vonana ni vamakwerhu lava humaka erhavini. Van’wana va khutazeka ntsena hi ku vona ku hundza ka lori leyi tsariweke marito lama nge Watch Tower.

Hi ndlela yo karhi lunghiselelo leri ri hoxe xandla swinene eku nyikeleni ka vumbhoni. Hi xikombiso, siku rin’wana ku ve ni ndhambhi loko vamakwerhu va tise minkandziyiso eBicol, le dzongeni wa Luzon. Mapato a ma nga fambeki hileswi a ku ri ni mati yo tala. Hiloko swi endleka leswaku lori leyi rhwaleke minkandziyiso yi yima ekusuhi ni kaya ra makwerhu. Loko ndyangu wolowo wu yi vona, wu byele vachayeri wu ku: “Nghenani, mi dya na hina naswona mi tshama kukondza mati ma phya.”

Vachayeri lava nga riki Timbhoni a va nga ri na vuyo. Loko va vone leswi endlekeke, va vutise vachayeri va tilori ta le Bethele va ku: “Xana mi maxaka ya vanhu lava ke?”

Vamakwerhu va hlamule va ku: “I vamakwerhu va moya.”

Vachayeri lavan’wana va te: “Mbuya, kasi Timbhoni ti hanya hi ndlela leyi! Hambileswi mi vonanaka ro sungula, ma tshembana.”

Ehandle Ka Mindzilakana

Sweswi a hi kambisiseni katsongo leswi endlekaka ehandle ka mindzilakana ya swihlala leswi, hi vona ndlela leyi vanhu vo tala va le Philippine va hanyaka ha yona ematikweni lawa. Hi nkarhi lowu Mfumo wa Britain a wu ri ni matimba swinene, vanhu a va vula leswaku “dyambu a ri peli” laha wu fumaka kona. Sweswi van’wana va ri: “Dyambu a ri peli eka vanhu va le swihlaleni swa Philippine.” Hambileswi rixaka ra vanhu va le Philippine ri nga ritsongo, kambe vanhu va le Philippine va kumeka emisaveni hinkwayo. Madzana ya magidi ya vanhu va le Philippine va rhurhele ematikweni man’wana hikwalaho ko ya lava mintirho kumbe hi swivangelo swin’wana. Xana leswi swi va pfune njhani van’wana leswaku va dyondza ntiyiso wa Bibele? Lava ana se a va ri Timbhoni, va va pfune njhani van’wana?

Ricardo Malicsi, a a tirha eka ndzawulo ya ta vuhlayiseki erivaleni ra swihaha-mpfhuka. Leswi ntirho wa yena a wu lava leswaku a ya ematikweni yo tala, yena ni nsati wakwe va tirhise nkarhi wolowo ku hangalasa mahungu lamanene ematikweni lawa ku nga riki na vahuweleri vo tala eka wona. Entiyisweni, eka man’wana ya matiko lawa ntirho wa ku chumayela a wu yirisiwile. Loko va ri etindhawini to fana na Bangladesh, Iran, Tanzania na Uganda, va tiphinile hi ku pfuna vanhu vo hlayanyana leswaku va tiva Yehovha. Minkarhi yin’wana, va pfunete ku simeka mavandlha. Man’wana ya matiko lawa va tirheke va tlhela va chumayela eka wona i Laos, Myanmar na Somalia. Va hete malembe ya 28 va ri karhi va endla tano ku fikela loko Ricardo a tshika ntirho. Mawaku ntsako lowu va wu kumeke hi ku hoxa xandla eku chumayeleni ka mahungu lamanene emasin’wini ya le kule swinene!

Van’wana a va nga ri Timbhoni loko va suka eswihlaleni swa Philippine va ya tirha ematikweni mambe, kambe hi kona laha va fikeke va kuma ntiyiso. Rowena, loyi a a ri Mukhatoliki, u rhange a ya tirha eMiddle East. Loko a ri kwalaho, u sungule ku hlaya Bibele. Hi ku famba ka nkarhi, u kume ntirho eHong Kong, laha magidi ya vanhu va le Philippine a va hirhiwe ku tirha emakaya ya vanhu. U ri: “Madyambu man’wana ni man’wana a ndzi khongela eka Xikwembu leswaku xi ndzi rhumelela vanhu lavanene, lava nga ndzi kongomisaka eMfun’weni wa Xikwembu.” Xikhongelo xexo xi hlamuriwile loko varhumiwa vambirhi, ku nga John na Carlina vaka Porter, va endzela Rowena naswona va n’wi pfuna ku dyondza Bibele. Rowena u tsalele rhavi ra le Philippine, a ri byela hi ntokoto wa yena naswona a kombela leswaku ri rhumela munhu leswaku a ya hlamusela nuna wa yena rungula ra Bibele, loyi hi nkarhi wolowo a a ha ri ePhilippine.

Vanhu va le Philippine lava rhurheleke ematikweni man’wana sweswi se va engetele tinhlayo ta vaaki va le matikweni wolawo. Eku sunguleni ka va-1900, a ku ri ni xilaveko lexikulu xa vatirhi va le mapurasini eHawaii. Vanhu vo tala va le Philippine va thoriwile entirhweni wolowo. Van’wana lava veke vo sungula ku amukela ntiyiso eHawaii a ku ri vanhu va le Philippine. Namuntlha, ku ni mavandlha ya khume lama tirhisaka Xiiloko ni rin’we ra Xitagalog eHawaii.

Ku ni magidi ya vanhu va le Philippine lava tshamaka eUnited States. Exikarhi ka vona ku ni Timbhoni to tala. Vandlha ro sungula leri tirhisaka ririmi ra le Philippine ri simekiwe eStockton, le California hi 1976. Rhavi ra le United States ra vika: “Ntirho wu famba kahle ensin’wini leyi ku tshamaka vanhu va le Philippine naswona hi September 3, 1996, ku simekiwe xifundzha xo sungula lexi tirhisaka ririmi ra le Philippine.” Hi lembe ra ntirho ra 2002, a ku ri ni mavandlha ya 37 lama tirhisaka ririmi ra le Philippine, lama nga ni vahuweleri va kwalomu ka 2 500, lama kongomisiwaka hi rhavi ra le United States. Nakambe ku ni mavandlha kumbe mintlawa leyi tirhisaka Xitagalog eAlaska, eAustralia, eAustria, eCanada, eGuam, eItaly, eJarimani ni le Saipan.

Hambileswi vanhu lava va le Philippine va tshamaka ematikweni man’wana, swa ha lava leswaku vamakwerhu va le Philippine va va lunghiselela swakudya swa vona swa moya, tanihi leswi ntirho hinkwawo wa ku hundzuluxela minkandziyiso hi tindzimi ta le Philippine wu endliwaka erhavini leri nga eManila. Ku engetela kwalaho, matiko man’wana ku katsa Guam, Hawaii na United States ma khoma mintsombano hi Xiiloko kumbe hi Xitagalog. Rungula hinkwaro leri hundzuluxeriweke leri tirhisiwaka emintsombanweni leyi, ku katsa ni tikhasete ta drama, swi huma ePhilippine.

Ku Chumayela Vanhu Va Tindzimi Tin’wana

Eswihlaleni leswi hinkwaswo, vanhu lava vulavulaka tindzimi ta rikwavo se va chumayeriwe ko tala. Hambiswiritano, emalembeni ya sweswinyana, ku endliwe matshalatshala ya ku fikelela vanhu lava eku sunguleni a va nga chumayeriwanga hi rixaladza.—Rhom. 15:20, 21.

Emalembeni yo tala lama hundzeke, a ku ri ni mavandlha ma nga ri mangani lama tirhisaka Xinghezi ePhilippine. Hambileswi vanhu vo hlayanyana va le Philippine va tivaka ku vulavula Xinghezi, vo tala a va xi tivi kahle. Kambe, a ku ri ni xilaveko xa leswaku ku va ni minhlangano leyi khomiwaka hi Xinghezi etindhawini tin’wana. Eku heleni ka va-1960, vamakwerhu va xiye xiphiqo lexi ekusuhi ni le govelweni ra Vuthu ra le Moyeni eClark, le Pampanga. Vamakwerhu va xisati lava tekiweke hi masocha ya vuthu ra le United States, lama goveke endhawini yoleyo, a va nga swi koti ku vulavula ririmi ra kwalaho. Vamakwerhu va hlele leswaku ku va ni minhlangano leyi tirhisaka Xinghezi naswona sweswo swi va pfune malembe yo tala lava a va tshama endhawini yoleyo.

Ku ve ni xiphiqo lexi fanaka eTindhawini ta le Dorobeni ra Manila. A ku ri ni makwerhu wa xisati wa le Amerika loyi a a tshama kwalaho eku heleni ka va-1970 ni le ku sunguleni ka va-1980. Pacifico Pantas, la nga nkulu evandlheni leri tirhisaka Xitagalog, leri makwerhu loyi wa xisati a a hlanganyela eka rona, u ri: “A ndzi n’wi twela hikuva a a nga xwi eminhlanganweni kambe a a nga vuyeriwi ngopfu.” Ku nga ri khale, vanhu van’wana va le Amerika va sungule ku hlanganyela evandlheni rero. Ku ringanyetiwe leswaku ku tirhisiwa Xinghezi eka nkulumo ya rivala ni le ka Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza. Leswi swi hleriwile ni Makwerhu Pantas loyi a a rhangela ntirho. Eku heteleleni, ku engeteriwe minhlangano yin’wana naswona ku rhambiwe van’wana leswaku va ta pfuna. David na Josie vaka Ledbetter, lava a va tirha erhavini, va xi amukerile xirhambo lexi. Swilo swi fambe kahle malembe yo tala, naswona xintlawana xexo xi kurile xi va mavandlha mambirhi ya Xinghezi.

Ku va ni mavandlha ya Xinghezi swi pfune vanhu vo tala. Monica, la humaka eCalifornia, hi un’wana wa vona. U sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha kwalaho. Vatswari vakwe—lava hisekelaka Vukhatoliki—a va nga lavi no twa. Va endle xiboho xa ku rhumela Monica endhawini leyi Makhatoliki ma taleke kona eswihlaleni swa Philippine. Mana wakwe u fambe na Monica eManila naswona a n’wi siya ekaya ra kokwa wakwe la nga Mukhatoliki, a n’wi tekela pasa rakwe ro endza. Hambiloko Monica o kuma vandlha, a a nga ta ya emahlweni a dyondza tanihi leswi a a nga xi tivi Xitagalog, hikuva u kulele eUnited States. Hambiswiritano, makwerhu wa xisati loyi a a n’wi dyondzela loko a ha ri eCalifornia u bele Josie Ledbetter riqingho, a tiyisekisa leswaku un’wana a endzela Monica. Josie u vule leswaku sweswi se ku ni vandlha ra Xinghezi. Phela hi swona leswi Monica a a swi lava! Josie u ri: “Monica u khuvuriwile etin’hwetini ta tsevu leti a a ‘hlongoleriwe’ ePhilippine ha tona. Endzhaku ka mavhiki mambirhi Monica a khuvuriwile, mana wakwe u te: ‘Hi leri pasa ra wena ro endza. Vuya ekaya.’ Monica se a a ri Mbhoni.” A a tsake ngopfu hi vandlha lera Xinghezi!

Va tlhele va pfuneka hi ndlela yin’wana. Vamakwerhu va fike etindhawini tin’wana leti a ti nga si tshama ti tirhiwa. ETindhawini ta Doroba ra Manila ku ni laha ku tshamaka swikhumukani, naswona swo tala swi vulavula Xinghezi. Xisweswo, Xinghezi xi pfunile ku pfula masimu lawa.

Ku tlhele ku endliwa matshalatshala ya ku pfula nsimu ya Xichayina. Exikarhi ka va-1970, ku simekiwe ntlawa wa dyondzo ya buku ya Xichayina. A yi khomeriwa exitolo xa tintangu lexi a xi ri xa Cristina Go. Hambiswiritano, ntlawa lowu a wu ri wutsongo ngopfu naswona a wu lava mpfuno.

Elizabeth Leach, loyi a teke ePhilippine loko a tekana na Raymond Leach lowa murhumiwa, a a hete malembe ya 16 a ri karhi a chumayela eHong Kong. Ntokoto wa Elizabeth eka ririmi ra Xicanton ni ku pfuna vanhu va le Chayina leswaku va dyondza ntiyiso wu pfunile swinene. Hi nkarhi wolowo, Esther Atanacio (sweswi ku nga Esther So) a a ri un’wana wa maphayona mambirhi yo hlawuleka lawa a ma averiwe nsimu yoleyo. Esther u ri: “Loko hi sungula ku tirha ndhawu yoleyo, vanhu a va nga ti tivi Timbhoni ta Yehovha.” Nilokoswiritano, vanhu va le Chayina lava a va tshama eManila va sungule ku tiva vito leri nge Yehovha ni vanhu vakwe hakatsongo-tsongo.

Hambileswi maphayona lawa a ma tiva Xicanton, ma boheke ku dyondza ririmi-mpambukwa rin’wana, tanihi leswi ririmi-mpambukwa leri Machayina a ma ri tirhisa eManila a ku ri Xifuji. Ching Cheung Chua, jaha leri a ra ha ku tiva ntiyiso, u sungule ku hlanganyela ni ntlawa lowu. Leswi a a tiva Xifuji, u tirhisiwe ku toloka eminhlanganweni leyi a ku rhangiwa hi yona.

Ntlawa lowu wu endle nhluvuko hakatsongo-tsongo. Ku simekiwe vandlha leritsongo hi August 1984. Ka ha ri ni mintlhontlho yo tala, kambe lava va pfunetaka va swi tsakela ku chumayela ensin’wini leyi ku nga si tshamaka ku nyikeriwa vumbhoni bya rixaladza eka yona.

Hambi Ku Ri Lava Feke Tindleve Va Swi “Twile”

Loko nkarhi wu ri karhi wu famba, a swi vonaka leswaku Yehovha u rhandza leswaku ku yisiwa nyingiso eka ririmi ni nsimu yin’wana—ya lava feke tindleve. Hambi ku ri eku sunguleni ka va-1990, a ma nga ri kona malunghiselelo ya ku pfuna lava feke tindleve eswihlaleni swa Philippine leswaku va dyondza hi Yehovha. A va ri vatsongo ngopfu lava feke tindleve lava a va hlanganyela emavandlheni. Hi xikombiso, Manuel Runio, loyi mana wakwe a a ri Mbhoni, u pfuniwe ku dyondza ntiyiso wa Bibele hi makwerhu wa xisati loyi a a n’wi dyondzela hi ku tsala ephepheni. U khuvuriwile hi 1976. Exihlaleni xa Cebu, mahahla lama vuriwaka Lorna na Luz lawa hamambirhi a ma fe tindleve ma dyondzisiwe rungula ra Bibele hi malume wa kona loyi a a fe mahlo. Xana phayona leri feke mahlo ri nga va dyondzisa njhani vanhu lava feke tindleve? A ri tirhisa swifaniso ri pfuniwa hi munhu un’wana. Nakambe, muzala wa rona a a hundzuluxela leswi ri swi vulaka, yena a swi vula hi ririmi ra mavoko leri mahahla lawa ma ri twisisa tanihi leswi a ma nga si tshama ma ya exikolweni xa ririmi ra mavoko. Mahahla lawa ma khuvuriwile hi 1985. Hambiswiritano, swiyimo swo fana ni leswi a swi nga talanga.

Swiendlakalo swo hlayanyana swi endle leswaku nsimu leyi yi pfuleka. Loko Dean na Karen vaka Jacek, lava nga varhumiwa, va ri eku leteriweni eBethele ya le Brooklyn exikarhi ka 1993, vamakwerhu lava tirhaka eka Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri va vutisile leswaku ku endliwa yini ku pfuna vanhu lava feke tindleve eswihlaleni swa Philippine. Makwerhu wa xisati lontsongo wa le Philippine a a dyondza ririmi ra mavoko, hi xikongomelo xo vulavurisana ni munghana wakwe la feke tindleve la nga xirho xa ndyangu wun’wana wa Timbhoni. Nakambe, Liza Presnillo ni loyi a a phayona na yena eNavotas le Tindhawini ta Doroba ra Manila, va hlangane ni vanhu lava feke tindleve ensin’wini ya vona kambe a va nga swi koti ku vulavula na vona. Maphayona lawa a ma ehleketa ku dyondza ririmi ra mavoko leswaku ma ta swi kota ku chumayela rungula ra Mfumo eka lava feke tindleve.

Rhavi ri kume leswaku Ana Liza Acebedo, la nga phayona ra nkarhi hinkwawo eManila, a a tirha exikolweni xa lava feke tindleve naswona a a ri un’wana wa Timbhoni leti nga nyawuriki ePhilippine leti a ti ri tiva kahle ririmi ra mavoko. U vutisiwile: “Xana u nga swi tsakela ku dyondzisa vatirhi va le Bethele ririmi ra mavoko?”

U pfumerile! A a hamba a tivutisa leswaku swi ta kotekisa ku yini ku chumayela vanhu hinkwavo lava feke tindleve. Ku sunguriwe tlilasi leyi eka yona a ku ri ni vatirhi va le Bethele swin’we ni maphayona ya nkarhi hinkwawo ya kwalaho. Vamakwerhu va xisati va le Navotas ana se a va nghenele khoso ya ririmi ra mavoko, naswona va ye emahlweni va dyondza.

Ku sukela kwalaho swilo swi fambe hi ku hatlisa. Ku nga si hela tin’hweti ta tsevu, a ku tolokiwa hi ririmi ra mavoko emavandlheni manharhu ya le Tindhawini ta Doroba ra Manila. Hi 1994, ku hleriwe ro sungula leswaku ku tolokiwa etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni. Yin’wana ya tipakani to sungula a ku ri ku pfuna vana lava nga twiki etindleveni, lava vatswari va vona va nga Timbhoni. Vo hlayanyana eka vana volavo a va ri exikarhi ka vo sungula ku khuvuriwa. Manuel Runio, loyi a heteke malembe yo tala a nga xwi eminhlanganweni hambileswi a ku nga tolokiwi nchumu hi ririmi ra mavoko, u tsakele ku vuyeriwa hi malunghiselelo lawa lamantshwa.

Hi ku hatlisa, tindhawu tin’wana etikweni ti kombele mpfuno. Liza Presnillo u rhumeriwe eOlongapo ni loyi a phayona na yena ku ya va maphayona yo hlawuleka ya xinkarhana, leswaku va pfuna vanhu lava nga twiki etindleveni. Ku pfuniwe vanhu vo tala. Exikarhi ka lembe ra 2002, se a ku simekiwe mintlawa ya vanhu lava tirhisaka ririmi ra mavoko eswifundzheni swa 20 leswi nga le handle ka Manila. Nhluvuko lowukulu eka hinkwayo leyi nga tshama yi endliwa etikweni, a ku ri ku simekiwa ro sungula ka Vandlha ra Ririmi ra Mavoko ra le Tindhawini ta Doroba ra Manila, hi April 1999. Joel Acebes, un’wana wa vatirhi vo sungula va le Bethele lava dyondzisiweke ririmi ra mavoko naswona a nga nkulu evandlheni rero, u ri: “Ha tsaka ku va Yehovha a hi tirhisile entirhweni lowu wa nkoka swonghasi.” Ina, hambi ku ri lava nga twiki etindleveni va ri “twile” rungula ra Mfumo. Swa tsakisa hakunene ku vona nhluvuko lowu endliwaka ensin’wini leyi eku sunguleni a yi nga tirhiwi.

Ku Laveka Miako Leyikulu

Leswi hi va-1990 ku tirhiweke masimu lamantshwa naswona ya khale ma tirhiweke hi ku phindha-phindha, ku ve ni ku andza eka nhlayo ya vahuweleri ni ya vanhu lavantshwa lava sungulaka ku hlanganyela emavandlheni. Ku ve ni xilaveko xa timagazini leti engetelekeke naswona ku hundzuluxeriwe tibuku ni tibroxara leti engetelekeke hi tindzimi ta le Philippine ku tlula rini na rini. Sweswo swi endle leswaku yi andzisiwa swinene nhlayo ya vatirhi erhavini—lava nga ta kandziyisa, va hundzuluxela ni ku endla mintirho yin’wana leyi laviwaka hi vamakwerhu ni le mavandlheni. Muako lowuntshwa lowu hetiweke ku akiwa hi 1991 wu hatle wu tala. A wu akiwe leswaku wu rhurhela vanhu va 250. Hi 1999, ndyangu wa Bethele a wu ri ni swirho swa 350.

Ejarateni ra rhavi a ka ha ri ni ndhawu yo aka kutani Huvo leyi Fumaka yi pfumerile leswaku ku akiwa muako wun’wana wo tshama eka wona, lowu fanaka ni lowu hetiweke hi 1991. Ntirho wo aka wu sungule hi 1999 wu hela loko lembe ra 2001 ri hela. Muako lowu wu lave ku wu phindha kambirhi lowu nga kona, lowu ku tshamiwaka eka wona. Ku engeteriwe tihofisi leti a ti laviwa hi mahlo-ngati leswaku ku ta khathaleriwa swilaveko swa ku andza ka ntirho ensin’wini. Miako yin’wana leyi akiweke a yi katsa ndhawu leyikulu ya vuhlantswelo, kamara ro khomela Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli ni ku antswisiwa ka layiburari. Vamakwerhu va le tikweni ni lava humaka ematikweni mambe, lava tivaka mintirho yo karhi va hlanganyele entirhweni lowu swa xinkarhana ni ndyangu wa Bethele. Loko miako leyi leyintshwa yi herile, vatirhi lava va ku tirhandzela va sarile leswaku va ta lunghisa muako lowuya wa 1991. A hi matlangwana ku tirha emiakweni yo tano kambe ntirho wu endliwa hi xikongomelo xin’we—ku nga ku aka miako leyi nga ta seketela ku chumayeriwa ka mintiyiso leyi nyikaka vutomi, leyi humaka eBibeleni.

Xikolo Xa Ndzetelo Wa Vutirheli Xi Pfuna Laha Ku Nga Ni Xilaveko

Loko Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli xi simekiwa hi 1987 le United States, vamakwerhu vo tala va le swihlaleni swa Philippine va sungule ku tivutisa va ku, ‘Xana swi ta kala swi koteka leswaku na hina hi vuyeriwa hi ndzetelo wolowo?’ Xivutiso xexo xi hlamuriwe hi 1993. Ku tivisiwe leswaku xikolo xexo xi ta sungula haxawa wa kona ePhilippine. Xikolo xexo a xi ta nyika ndzetelo lowu engetelekeke eka vamakwerhu lava fanelekaka, lava nga ni ntokoto hi matirhelo ya nhlengeletano va ri vakulu ni malandza ya vutirheli. Vamakwerhu vo tala va tsarisile.

Valanguteri vambirhi lava famba-fambaka ni murhumiwa un’we va leteriwile leswaku va va vadyondzisi. Tlilasi yo sungula yi khomiwe hi January 1994. Lava va leteriweke va ye va faneleka ku antswa leswaku va pfuna vamakwavo emavandlheni. Vandlha rin’wana ri tsale leswi malunghana ni un’wana la thwaseke exikolweni xexo, la hlanganyelaka eka rona: “U nyikela tinkulumo ta yena hi ndlela leyi hambaneke ni leyi a a ti nyikela ha yona a nga si ya exikolweni.”

Swichudeni swo tala swi pfumele ku lahlekeriwa hi swilo leswi vonakaka leswaku swi ta vuyeriwa hi ndzetelo lowu wa moya. Ronald Moleño u dyondzele ku va mutshila eka tikhemikhali. U rhambiwe ku ya exikolweni lexi kambe hi nkarhi lowu fanaka, khamphani yo karhi a yi lava ku n’wi nyika ntirho lowu holelaka kahle, yindlu, ndzindza-khombo ni swin’wana. Ronald u anakanyisise hi mhaka leyi kutani a hlawula ku ya exikolweni lexi. U thwase eka ntlawa wa vu-18 kutani a ya emahlweni a ri phayona. Ronald wa ha ku rhambiwa ku nghenela ntirho wa vurhumiwa ePapua New Guinea.

Wilson Tepait a a fanele a endla xiboho loko a vuya eka tlilasi yo sungula ya xikolo lexi. A a tirha kahle tanihi mudyondzisi kambe sweswi a a rhambiwa ku ya va phayona ro hlawuleka laha ku nga ni xilaveko lexikulu. U ri: “A ndzi wu rhandza ntirho wa ku va mudyondzisi kambe a ndzi swi tiva leswaku ndzi fanele ku rhangisa swilaveko swa Mfumo evuton’wini bya mina.” U amukele lunghelo ra ku va phayona ro hlawuleka naswona u swi vonile leswaku Yehovha u wu katekisile ntirho wa yena ensin’wini. Sweswi Wilson i mulanguteri wa muganga edzongeni wa swihlala swa Philippine.

Swichudeni swo tala exikolweni lexi swi huma eswihlaleni swa Philippine. Hambiswiritano, Huvo leyi Fumaka yi endle malunghiselelo ya leswaku ku ta ni swichudeni leswi humaka ematikweni man’wana ya le Asiya. Matiko lawa ma katsa: Cambodia, Hong Kong, Indonesia, Malaysia, Nepal, Sri Lanka na Thailand. Swichudeni swin’wana swi huma ematikweni lama ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiweke eka wona. Swichudeni leswi swi akanile swinene hi ku va swin’we. Anibal Zamora lowa muleteri u ri: “Swichudeni leswi humaka ematikweni lama ntirho wu yirisiweke eka wona swi hlamusela ndlela leyi swi tshembeleke eka Yehovha ha yona ehansi ka swiyimo hinkwaswo. Leswi swi tiyise swichudeni leswi humaka eswihlaleni swa Philippine.” Hi hala tlhelo, swichudeni leswi humaka ematikweni man’wana swi dyondze ndlela leyi ha yona vamakwerhu va le Philippine lava nga swisiwana va tirhelaka Yehovha ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa.

Nidhu David, la nga xichudeni lexi humaka eSri Lanka, u te: “A ndzi nge ma rivali masiku lawa ndzi ma heteke ndzi ri exikolweni. Hi tin’hweti teto timbirhi a ndzi leteriwa hi Yehovha Xikwembu. A ti tsakisa swinene!”

Xikolo lexi xi khomeriwa kwala rhavini. Swichudeni a swi vuyeriwi hi dyondzo leyi lunghiseleriweke ntsena kambe swi tlhela swi yi vona hi ku kongoma ndlela leyi ntirho wu hleriwaka ha yona erhavini. Hi ku hlangana ka swona ni vamakwerhu lava hisekaka hi tlhelo ra moya va le Bethele, swi kuma swikombiso leswinene swa ripfumelo leswi swi nga swi tekelelaka. Nakambe, vamakwerhu lava humaka ematikweni lama nga riki na vahuweleri vo tala kumbe laha ntirho wu yirisiweke kona, va kota ku yi vona kahle ndlela leyi nhlengeletano yi tirhaka ha yona.

Ku ta fikela sweswi, ku thwase swichudeni swa 922 eka titlilasi ta 35. Eka mathwasana lama humaka eswihlaleni swa Philippine, ya 75 sweswi i valanguteri lava famba-fambaka naswona man’wana yo tala i valanguteri va swifundzha lava khomelaka eswifundzheni swa 193 eswihlaleni swo hambana-hambana. Ya tsevu ma averiwe ku tirha eBethele kasi ya khume i varhumiwa ePapua New Guinea ni le Micronesia. Yo tala i maphayona ya nkarhi hinkwawo eka rikwavo kumbe laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Hi malembe ya nhungu ntsena ku sukela loko xikolo xi sungurile, ku khuvuriwe vanhu lava tlulaka 65 000 eswihlaleni leswi. Hi xiringaniso mavandlha ma ni moya wa vuphayona naswona ma ya ma andza. Swi le rivaleni leswaku vamakwerhu va tirhise leswi va swi dyondzeke exikolweni kutani swi hoxa xandla eka nhluvuko lowu nga kona.

Ku Ya eMahlweni

Ku ni swilo swo tala leswinene leswi endliwaka eswihlaleni leswi. Vamakwerhu lava hisekaka, lava hlanganyelaka emavandlheni ya kwalomu ka 3 500 va karhi va chumayela mahungu lamanene ya hulumendhe leyinene ku tlula hinkwato, ku nga Mfumo wa Xikwembu.

Swiviko swa sweswinyana swa khutaza swinene. Eka tin’hweti to hetelela ta nkombo ta lembe ra ntirho ra 2002, a ku fikeleriwa nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri n’hweti yin’wana ni yin’wana. Hi n’hweti ya August, a ku ri ni vahuweleri va 142 124 lava chumayelaka rungula ra Mfumo eka van’wana. Vito ra Yehovha ni xikongomelo xa yena swi karhi swa tivisiwa eka vanhu eswihlaleni swo tala. Malandza ya Yehovha kwalaho ma endla leswi fanaka ni leswi vuriweke ka ha ri emahlweni eka Esaya 24:15: ‘Ma vangamisa vito ra Yehovha eswihlaleni swa lwandle.’

Exikarhi ka vachumayeri lava vo hiseka ku ni magidi ya maphayona ya nkarhi hinkwawo. Hi 1950, a ku ri ni maphayona ya 307 kambe eku heleni ka April 2002 a ma ri 21 793. Ku tlhandlekela eka nhlayo leyi a ku ri ni maphayona yo hlawuleka ya 386 ni maphayona ya nkarhinyana ya 15 458 hi n’hweti yoleyo, ntsengo hinkwawo a ku ri 37 637, kumbe 27 wa tiphesente eka nhlayo hinkwayo ya vahuweleri. Vo tala va kombise leswaku va lava ku joyina malandza ya Xikwembu lama nga evutirhelini bya nkarhi hinkwawo. Hi lembe ra ntirho ra 2002, ku hlawuriwe maphayona ya nkarhi hinkwawo ya 5 638.

Hinkwavo va veka mihandzu leyinene. Vanhu va magidi va ya emahlweni va amukela ntiyiso. Lava veke kona eXitsundzuxweni hi March 2002 a va ri 430 010. Ku fambisiwa tidyondzo ta Bibele ta kwalomu ka 100 000 hi n’hweti. Hi lembe ra ntirho ra 2002, ku khuvuriwe vadyondzisiwa lavantshwa va 6 892. Hi 1948, Mbhoni yin’we a yi fanele yi chumayela vanhu va 5 359 eswihlaleni sweswo. Namuntlha yi fanele yi chumayela vanhu va 549. Loko ntsena Yehovha a ha pfumelele leswaku ntirho wu ya emahlweni, hi ni ntshembo lowukulu wa leswaku vanhu van’wana va magidi va ta joyina vadzunisi va Yehovha eswihlaleni leswi swa lwandle.

Va Tiyimisele Ku Ya eMahlweni

Loko C. T. Russell a endza hi 1912, ku byariwe timbewu ti nga ri tingani eswihlaleni swa Philippine. Timbewu leti ti sungule ku mila ni ku kula. Ti veke mihandzu leyinene tanihi leswi van’wana va yimeke va tiya entiyisweni ‘hi nguva leyinene ni hi nguva ya ku karhateka.’ (2 Tim. 4:2) Ku ve ni ku andza lokukulu, ngopfu-ngopfu ku sukela hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ku ta fikela namuntlha, tanihi leswi sweswi ku nga ni makume ya magidi ya vanhu lava hisekelaka ku dzunisa Yehovha. Xisweswo va tirha hi ntsako eku vangamiseni ka vito ra Xikwembu swin’we ni van’wana va tsevu wa timiliyoni lava vumbaka vandlha ra misava hinkwayo ra vanhu va Yehovha.

Hilaha rungula leri ri kombiseke hakona, ntirho lowu a wu nga olovi minkarhi yin’wana. Hambileswi swihlala leswi swi sasekeke, vachumayeri va Mfumo a va langutana ni swiyimo swo tika loko va ringeta ku fikelela vaaki va swihlala leswi swo tala. Van’wana a va langutana ni swidzedze elwandle leswaku va fikelela swihlala leswi nga ekule. Vo tala va fambe hi milenge etintshaveni leti nga makhwati leswaku va ya kuma vanhu lava fanaka ni tinyimpfu. Hambileswi swihlala swa Philippine swi langutaneke ni makhombo yo tala—ku nga ku tsekatseka ka misava, tindhambhi, swidzedze leswikulu ni tivholkheno—sweswo a swi wu yimisanga ntirho wa Timbhoni ta Yehovha leti tshembekaka.

Ta fana ni Vaisrayele lava tlheleleke etikweni ra rikwavo leswaku va ya pfuxeta vugandzeri bya ntiyiso. A va langutane ni swiphiqo swo tala kambe ntsako wa Yehovha a wu ri khokholo ra vona. Ninamuntlha, Timbhoni ta Yehovha ti swi kombise kahle leswaku ti veke ntshembo wa tona hilaha ku heleleke eka Xikwembu. Ta swi tiva leswaku Yehovha u na tona naswona ta swi tshemba leswi vuriwaka eka Pisalema 121:7 leyi nge: “Yehovha u ta ku rindza emakhombyeni hinkwawo. U ta rindza moya-xiviri wa wena.” Hi ku pfuniwa hi Yehovha, ti lava ku pfuna vanhu vo tala hilaha ti nga kotaka hakona loko fambiselo leri ra swilo ri nga si herisiwa. Endzhaku ka sweswo, ti langutele ku dyondzisa vanhu va timiliyoni lava pfuxiweke emisaveni hinkwayo ku katsa ni le swihlaleni leswi swa 7 100. Kutani ku saseka ka swihlala leswi ku ta vonaka ivi ku tisa ku dzuneka eka Muvumbi wa swona.

Enkarhini lowu, Timbhoni ta Yehovha ti tiyimisele ku ya emahlweni ti ri karhi ti tshemba Yehovha leswaku a katekisa ntirho wa tona. Ti lwela ku hanya hi ku landza marito ya muprofeta wa Xikwembu lama nge: “A va nyike Yehovha ku vangama naswona a va twarise ku dzuneka ka yena va ri eswihlaleni.”—Esa. 42:12.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 232]

“Xikwembu xi fanele xi ri na wena, handle ka swona a wu fanele se u file”

[Bokisi leri nga eka tluka 153]

Ku Byariwa Ka Timbewu To Sungula Ta Ntiyiso

Charles T. Russell ni lava a a famba na vona va endzele swihlala swa Philippine hi 1912. Hambileswi a ku ri vona vayimeri vo sungula ku endza kwalaho lava humaka eyindlu-nkulu ya Brooklyn, rhekhodo yi kombisa leswaku a ku ri ni Swichudeni swin’wana swa Bibele swimbirhi leswi a na se a swi ri eswihlaleni swa Philippine naswona a swi pfuna van’wana ku dyondza ntiyiso wa Bibele. Louise Bell wa le United States u tsarile:

“Mina na nuna wa mina hi ye eswihlaleni swa Philippine hi 1908 kutani hi tirha tanihi vadyondzisi. A ku ri hina ntsena Maamerika edorobeni ra Sibalom. Hi ode swiphephana swo tala swinene swa Bibele eBrooklyn. Swi rhumeriwe hi xikepe swi suka eNew York swi ya eSan Francisco, kutani swi tsemakanya lwandle ra Pacific swi ya eManila, ku suka kwalaho swi rhwariwa hi swikepe swa le xihlaleni, swi tisiwa eSibalom.

“Hi hangalase swiphephana sweswo ni ku vulavula ni vanhu va kwalaho loko hi pfulekeriwa hi nkarhi wo endla tano. A hi nga tsali ehansi tiawara kumbe tibuku leti hi ti fambisaka. Hambileswi vanhu va kona a va ri Makhatoliki, vo tala va rhiye ndleve loko hi vulavula. A hi ri vadyondzisi lava dyondzeleke swa vutshunguri, kambe ngopfu-ngopfu a hi ri vachumayeri va mahungu lamanene.

“A hi famba hi milenge kumbe hi tihanci emapatwini lama nga fambekiki. Minkarhi yin’wana a hi etlela esangwini leri lukiweke hi tinhlanga hi tlhela hi dya nhlampfi ni rhayisi exibyeni xin’we.

“Loko Pastor Russell a endzele doroba ra Manila hi 1912, hi n’wi rhumele thelegiramu.”

Makwerhu wa xisati Bell a a ri kona eManila Grand Opera House loko Makwerhu Russell a nyikela nkulumo leyi nge “Lava Feke Va Kwihi?”

[Bokisi leri nga eka tluka 156]

Nkatsakanyo Wa Swihlala Swa Philippine

Tiko: Tiko leri ra swikwere-khilomitara swa kwalomu ka 300 000 ri ni swihlala swa kwalomu ka 7 100. Swihlala swi hlanganisa mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 1 850 ku suka en’walungu ku ya edzongeni ni tikhilomitara ta kwalomu ka 1 125 ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu. Swa hambana swinene hi vukulu bya swona—lexikulu xa kona xi hundzanyana tiko ra Portugal kasi lexa rikotse i xitsongo swinene lerova xa nyamalala loko lwandle ri vuya eku hloteni.

Vanhu va kona: Ku tale lava davukeke eMalay, hambileswi van’wana va vona va davukeke erixakeni ra Machayina, Mapaniya kumbe Maamerika.

Ririmi ra kona: Hambileswi ku nga ni tindzimi to tala eswihlaleni swa Philippine, tin’wana ta tindzimi leti tirhisiwaka swinene i Xibicol, Xicebuano, Xihiligaynon, Xiiloko, Xipangasina, Xisamar-Leyte na Xitagalog. Xinghezi na Xipilipino i tindzimi ta ximfumo etikweni leri. Xipilipino xi huma eka Xitagalog.

Swo tihanyisa ha swona: Ku ni swilo swo hambana-hambana swo tihanyisa ha swona emadorobeni, kambe etindhawini ta le makaya, vo tala i varimi ni vaphasi va tinhlampfi. Swakudya swa le masin’wini, ku katsa ni rhayisi, mova, tibanana, tikhokhonati na swihenge, swi byariwa ngopfu.

Swakudya: Rhayisi i swakudya leswi tolovelekeke. Nhlampfi ni swilo swin’wana swa le lwandle leswi dyiwaka swi tolovekile, swin’we ni matsavu ni mihandzu leyi milaka etindhawini to hisa.

Maxelo: Leri i tiko leri hisaka, leri nga ni maxelo lama nga cinciki eswihlaleni hinkwaswo. Hi ntolovelo ku na mpfula yo tala etikweni leri.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 161, 162]

Ku Vulavurisana Na Hilarion Amores

U velekiwe hi: 1920

U khuvuriwe hi: 1943

Matimu ya yena hi ku komisa: U dyondze ntiyiso hi nkarhi lowu Majapani a ma lwa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Enkarhini wolowo Timbhoni a ti nga talanga etikweni leri.

Ndzi khuvuriwe hi nkarhi lowu vamakwerhu a va swi kota ku chumayela hi yindlu ni yindlu, hambileswi a ku ri ni nyimpi. Hambiswiritano, a hi fanele hi va ni vuxiyaxiya hikuva vanhu a va kanakana ntirho lowu a hi wu endla. Eku heteleleni hi boheke ku balekela etindhawini ta le makaya, kambe hi 1945 hi tlhelele eManila.

Hi nkarhi wolowo ndzi ve ni lunghelo ro hundzuluxela Xihondzo xo Rindza hi Xitagalog. Leswi a swi lava hi tirha kukondza ku va awara ya mbirhi nimixo. A ku endliwa tikopi ta ntirho lowu hundzuluxeriweke kutani ti rhumeriwa eka mintlawa ya Timbhoni. A swi lava ku tinyikela, kambe a hi tsakile swinene hikuva vamakwerhu a va khathaleriwa hi tlhelo ra moya.

Hi mpfhuka ndzi kuma ntiyiso, ndzi swi vonile leswaku Yehovha u ni tintswalo. U khathalela vanhu va yena hakunene, hi tlhelo ra moya ni ra nyama. Ndzi tsundzuka mphalalo lowu hi rhumeriweke wona eswihlaleni swa Philippine endzhaku ka nyimpi. Mawaku ndlela leyi vo tala va pfuniweke ha yona hi maburuku, tintanghu ni swin’wana swo ambala! Maphayona yo tala lama pfuniweke ma wu tlangerile swinene lerova ma tirhe hi ku tinyiketela entirhweni wa wona wa nkarhi hinkwawo. Yehovha wa va khathalela vanhu va yena hakunene, u va nyika hinkwaswo leswi va swi pfumalaka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 173, 174]

Murhumiwa La Rhandzekaka

Neal Callaway

U velekiwe hi: 1926

U khuvuriwe hi: 1941

Matimu ya yena hi ku komisa: U velekiwe endyangwini wa Timbhoni, naswona u sungule vutirheli bya nkarhi hinkwawo loko a heta xikolo xa le henhla. U rhambiwe eka ntlawa wa vu-12 wa Xikolo xa Gilead; u averiwe ku ya tirha eswihlaleni swa Philippine, laha a veke mulanguteri la famba-fambaka.

Neal Callaway a a ri murhumiwa la hisekaka, loyi a a rhandziwa swinene hi vamakwerhu. Hikwalaho ko hisekela ntirho wa Mfumo nileswi a a rhandza vanhu, u tirhe eswiphen’wini hinkwaswo swa tiko. U hi hlamusela hi xiavelo xa yena entirhweni wo famba-famba.

“Minkarhi yin’wana a hi gonya swintshabyana ku ringana tiawara timbirhi loko hi ya ensin’wini, hi yimbelela tinsimu ta Mfumo loko hi ri karhi hi famba. Leswi a hi endla ntlawa wa vanhu va 15 ku ya ka 20, hi famba hi longolokile hi ri karhi hi yimbelela, swi ndzi tsakisile swinene ku va ndzi amukele xiavelo xa mina xa le tikweni rimbe.

“Ku yisa Rito ra Xikwembu eswimitanini swa le matiko-xikaya, ku vona vanhu lava titsongahataka va tshame ehansi va yingisa hinkwaswo leswi vuriwaka, kutani endzhaku ka riendzo leri landzelaka, ndzi va vona va ri eHolweni ya Mfumo—sweswo swi ndzi endle ndzi lava ku tirha hi matimba leswaku ndzi byela van’wana hi Mfumo wa Xikwembu.”

Neal u tekane na Nenita, makwerhu wa xisati wa le Mindoro, naswona va tirhe swin’we hi ku tshembeka kukondza nuna wa yena a fa hi 1985. Vamakwerhu va le swihlaleni swa Philippine a va heti ku vulavula ha yena. Un’wana u te: “Makwerhu Callaway a a ri wanuna lonene loyi a a tirhisana kahle ni vamakwerhu. A a kota ku pfumelelana ni swiyimo hambiloko swi tika.”a

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 177]

Ku Vulavurisana Na Inelda Salvador

U velekiwe hi: 1931

U khuvuriwe hi: 1949

Matimu ya yena hi ku komisa: Hi March 1967 u rhumeriwe ku ya va murhumiwa eThailand.

A ndzi pfilunganyekile loko ndzi twa leswaku ndzi ta rhumeriwa eThailand ku ya va murhumiwa. A ndzi tsakile, kambe hi tlhelo rin’wana a ndzi karhatekile, naswona a ndzi ri ni swivutiso swo tala emianakanyweni ya mina.

Ndzi fike laha hi March 30, 1967. Ririmi ra kona a ndzi nga ri tolovelanga. Ri lava leswaku u cinca-ncica rito ri ya ehenhla ni le hansi. A swi tika ku dyondza ririmi leri, kambe ndzi pfuniwile hi vamakwerhu va kwalaho ni lava humaka ematikweni mambe.

Ku sukela hi 1967 ku fikela hi 1987, a ndzi ri eSukhumwit. Endzhaku ndzi averiwe ku ya evandlheni lerintshwa. Sweswo swi vonake swi tika hikuva a ndzi fanele ndzi sukela vamakwerhu lava ndzi tirheke na vona ku ringana 20 wa malembe. Ndzi titwe hi ndlela yoleyo loko ndzi rhurhela eThon Buri. Kambe, sweswo a swo va emianakanyweni ntsena. Endzhaku ka malembe ya 12 ndzi ri eThon Buri, ndzi tlhelele eSukhumwit hi 1999. Varhumiwa van’wana va vule leswaku a swi fana ni loko ndzi tlhelela ekaya. Kambe eka mina, vandlha rin’wana ni rin’wana leri ndzi averiwaka eka rona ri nga va kaya ra mina.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 178]

Leswi Hi Nga Swi Rivaliki Hi Ku Dyondza Ririmi

Benito Na Elizabeth Vaka Gundayao

Matimu ya vona hi ku komisa: Benito ni nsati wa yena, Elizabeth, a va endzela mavandlha eswihlaleni swa Philippine. Hi 1980 va rhumeriwe eHong Kong va ya va varhumiwa. Kwalaho va pfune vanhu va 53 leswaku va dyondza ntiyiso.

Ku dyondza ririmi ra Xicanton a swi tika swinene eka hina lava a hi nga tivi nchumu hi ririmi ra Xichayina. Matshalatshala lamakulu ni ku phikelela swin’we ni ku titsongahata swa laveka hakunene.

Siku rin’wana, a ndzi lava ku vula leswaku, “Ndzi ya emakete.” Hi Xicanton, leswi ndzi swi vuleke a swi vula leswaku “Ndzi ya evulongweni bya tihuku.” Entirhweni wa nsimu nsati wa mina u vule hi ku nyanyuka a ku, “Ina, ndza n’wi tiva,” a vula makwerhu un’wana wa xisati loyi n’wini wa muti a tolovelaneke na yena. Kambe leswi nsati wa mina a swi vuleke a swi vula leswaku, “Ina, ndza n’wi dya.” Sweswo swi chavise n’wini wa muti swinene! A hi yi rivali mintokoto leyi hi yi kumeke hi ku tirha ensin’wini leyi ku vulavuriwaka Xichayina.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 181, 182]

Ku Vulavurisana Na Lydia Pamplona

U velekiwe hi: 1944

U khuvuriwe hi: 1954

Matimu ya yena hi ku komisa: Endzhaku ko va ni ntokoto tanihi phayona ro hlawuleka eswihlaleni swa Philippine, u komberiwe ku ya tirha ePapua New Guinea hi 1980. U pfune vanhu vo tlula 84 leswaku va dyondza ntiyiso.

Swi ndzi tsakise ngopfu ku kuma xiavelo lexi hikuva i khale ndzi ri karhi ndzi lava ku ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Nakambe a ndzi twa ndzi chava hikuva a ku ta va ro sungula leswaku ndzi hambana ni ndyangu wa ka hina. A ndzi nga tivi nchumu hi tiko ra Papua New Guinea, kambe leswi ndzi swi twekenyana hi tiko leri swi ndzi chavisile. Manana u ndzi khutazile a ku: “Yehovha Xikwembu u ta hi hlayisa kwihi ni kwihi lomu hi nga kona, ntsena loko hi endla ku rhandza ka yena.” Ndzi amukele xikombelo lexi hi ku tsala papila.

Loko ndzi fika, vamakwerhu va ndzi kombe musa lowukulu, naswona vanhu va kona a va ri ni xinghana. N’hweti yin’wana ni yin’wana ndzi fambise tibuku to tala na timagazini ku tlula leti ndzi tshameke ndzi ti fambisa eswihlaleni swa Philippine. Kambe ririmi ni ndhavuko wa kona a swi hambanile swinene ni swa mina. Ndzi tibyele ndzi ku: ‘Ndzi to tirha malembe ma nga ri mangani kutani ndzi tlhelela ekaya ndzi ya phayona na Manana.’

Endzhaku ko dyondza tindzimi timbirhi leti tirhisiwaka ngopfu ni ku tolovela yin’wana ya mikhuva ya kwalaho, ndzi sungule ku tolovelana ku antswa ni vanhu va kona. Eka malembe yo tlula 20 lawa ndzi ma heteke ndzi ri laha, ndzi ve ni lunghelo ro dyondzisa vanhu vo tala ntiyiso, kasi van’wana ndzi va dyondzise ku hlaya ni ku tsala leswaku va ta kota ku dyondza kahle ni ku endla ntiyiso wu va wa vona. Hinkwaswo leswi ku katsa ni mikateko yin’wana swi endla leswaku ndzi titwa ndzi ri ekaya loko ndzi ri laha Papua New Guinea. Loko Yehovha a swi rhandza, ndza swi tsakela ku tirhisiwa entirhweni wa yena ku fikela loko a vula leswaku ntirho wu hetisekile kumbe ku fikela loko masiku ya mina ma hela.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 191, 192]

Ku Vulavurisana Na Filemon Damaso

U velekiwe hi: 1932

U khuvuriwe hi: 1951

Matimu ya yena hi ku komisa: U sungule vutirheli bya nkarhi hinkwawo hi 1953. Hi ku famba ka nkarhi u tekile kutani a sungula ku endzela swifundzha. Loko vana va yena se va kurile, u ye emahlweni ni vutirheli bya nkarhi hinkwawo a ri phayona ro hlawuleka swin’we ni nsati wakwe. U endle swiavelo swo hambana-hambana eSwihlaleni swa Visayan ni swa Mindanao ku ta fikela ninamuntlha.

Swiyimo swo tika swi endle leswaku vutirheli bya nkarhi hinkwawo byi nga olovi hi va-1960. Ndlala a yi tinyike matimba hikwalaho ka ntungu wa makondlo lama hlaseleke masimu ya mavele ni ya rhayisi. A hi nga ha swi koti ku ya chumayela emadorobeni hileswi swiambalo swa hina a swi ri switlakati nileswi tintangu ta hina a ti hlakarile.

Kutani a hi ya emasin’wini, etintshaveni ni le tindhawini ta le kule—hakanyingi a hi famba hi nga ambalanga tintangu. Ku sele katsongo ndzi nga swi koti ku nyikela nkulumo ya mina enhlengeletanweni ya xifundzha hileswi a ndzi nga ri na swiambalo leswi fanelekaka. Kambe, hi musa, mulanguteri wa hina wa muganga, ku nga Makwerhu Bernardino, u ndzi lombe hembe kutani ndzi kota ku nyikela nkulumo ya mina. Nilokoswiritano, vusweti bya hina a byi nga ri nchumu loko byi pimanisiwa ni bya vanhu vo tala. Hikwalaho ka leswi a hi tiyimisele ku tiyisela, Yehovha u hi katekisile.

Hi 1982, hi sungule ku xanisiwa hileswi a hi nga hlawuli ndluwa hi siya hove etimhakeni ta tipolitiki. Le Mindanao, vanhu lava lwaka na hulumendhe a va tinyike matimba. Masocha ya hulumendhe ma ndzi teke ndzi ri “muleteri” wa nhlangano lowu lwaka ni hulumendhe, hileswi a ndzi dyondza Bibele ni varhangeri va wona. Hambiswiritano, ndhuna ya mfumo yi hlamuserile leswaku hinkwaswo leswi hi swi dyondzisaka swi huma eBibeleni, a swi fambisani nikatsongo ni tipolitiki.

Kasi hi hala tlhelo, vanhu lava lwaka ni hulumendhe a va ndzi xondzolota hikuva loko ndzi nga si ya eku chumayeleni, a ndzi rhanga hi ku burisana ni ndhuna ya ndhawu yoleyo ni mukongomisi wa vuthu ra masocha. Kambe a va hi endlanga nchumu hikuva un’wana wa varhangeri va nhlangano wolowo, loyi a hi dyondza na yena, u hi sirhelerile.

Ku hundze makume ya malembe Yehovha a ri karhi a hi pfuna leswaku hi kota ku langutana ni maxangu ni miringo. Hi nkhensa Yehovha hi tintswalo ni nsirhelelo wa yena!—Swiv. 18:10; 29:25.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 217, 218]

Ku Vulavurisana Na Pacifico Pantas

U velekiwe hi: 1926

U khuvuriwe hi: 1946

Matimu ya yena hi ku komisa: U thwase entlaweni wa vu-16 wa Gilead hi 1951. Sweswi i nkulu eDorobeni ra Quezon.

Hi nkarhi wa nyimpi ya vumbirhi ya misava, a hi akelane ni Timbhoni ta Yehovha le xifundzheni xa Laguna. Ti ndzi byele leswaku ndzi ntshunxekile ku hlaya buku yihi ni yihi leyi nga elayiburari ya tona. Tibuku ta kona a ti ri letinene: ku nga Creation, Vindication, Reconciliation, Religion, Enemies, Children ni tin’wana to tala. Loko Majapani ma hise doroba leri a hi tshama eka rona, hi hambane ni Timbhoni teto, kambe ndzi tlhele ndzi hlangana na tona endzhaku ka lembe le Manila. Ndzi sungule ku ya eminhlanganweni naswona loko ndzi khuvuriwile, ndzi tirhe ni ntlawa wa maphayona. A hi averiwe ku tirha exifundzheni hinkwaxo xa Tayabas, lexi endzhaku xi vitaniweke Quezon. Hi chumayele emadorobeni hi ku landzelelana ka wona naswona a hi etlela emabazini lama tiyimeleke, emakaya ya vanhu lava tsakelaka ni le tindhawini tin’wana.

Loko hi fika eMauban, ntlawa wa masocha lama pfukelaka mfumo ma hlasele doroba rero. Hina a hi etlele eholweni ya mani na mani edorobeni, eka xithezi xa vumbirhi. Hasahasa leyi a yi ri kona yi hi pfuxe evurhongweni. A swi vonaka onge maphorisa lawa a ma ri eka xithezi xa le hansi a ma siveleriwile. A hi ma twa loko ma veka swibamu swa wona ehansi.

Hiloko masocha ya vapfukeri ma tlhandlukela exithezini xa vumbirhi. Rin’wana ra wona ri hi tlhave hi rivoni leri tlunyaka kutani ri ku: “Hi n’wina vamani?” Hi endle onge hi etlele. Ri tlhele ri vutisa xivutiso lexi fanaka, ivi ri tlhandlekela hi ku: “Xana a mi tinhlorhi ta maphorisa ya laha Philippine?”

Hi hlamule hi ku: “A swi tano, muchaviseki.”

Hiloko ri ku: “Kambe mi ambale makhakhi.”

Hi hlamusele leswaku swiambalo leswi hi lo hlakateriwa naswona tintangu ta hina ti rhumeriwe ti ri mphalalo hi vamakwerhu va le Amerika.

Mulawuri wa kona u te: “Swi lulamile, ndzi ta teka tintangu.” Hiloko ndzi hluvula tintangu. U lave ni buruku ra mina. Ku nga ri khale, hinkwerhu a hi sale hi swirhangiso ntsena. Nkateko wa kona a hi ri ni swiambalo swin’wana leswi a hi swi veke endhawini yin’wana. Kahle-kahle hi tsakile loko va teke makhakhi lawa a hi ma ambarile. Handle ka swona vaaki hinkwavo va doroba a va ta anakanya leswaku hi tinhlorhi ta maphorisa!

Hi xave tintangu leti endliweke hi mapulanga, hi tlhelela eManila ivi hi tlulela eSwihlaleni swa Visayan leswaku hi ta ya emahlweni ni ntirho wo chumayela.

Makwerhu Pantas u ve mutirheli wa nkarhi hinkwawo a tlhela a va nandza la fambelaka vamakwerhu (loyi sweswi a vuriwaka mulanguteri wa xifundzha) loko a nga si ya eXikolweni xa Gilead. Loko a tlhelele eswihlaleni swa Philippine, u ve mulanguteri wa muganga a tlhela a tirha erhavini kutani endzhaku ka sweswo u ve ni ndyangu.

[Chati/Xifaniso lexi nga eka tluka 168, 169]

NXANXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA ESWIHLALENI SWA PHILIPPINE

1908: Swichudeni swimbirhi swa Bibele swo huma eUnited States swi sungule ku chumayela edorobeni ra Sibalom.

1910

1912: Charles T. Russell u nyikele nkulumo eManila Grand Opera House.

1934: Ku simekiwe rhavi. Ku humesiwe xibukwana lexi nge Escape to the Kingdom hi Xitagalog.

1940

1947: Ku fike mathwasana yo sungula ya Gilead.

1961: Ku sungule tidyondzo ta Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo.

1964: Maphayona ya le Philippine ma sungule ku rhambiwa leswaku ma nghenela ntirho wa vurhumiwa ematikweni ya le kusuhi.

1970

1978: Ku sungule tidyondzo ta Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona.

1991: Miako leyintshwa ya rhavi yi hetiwile yi tlhela yi nyiketeriwa. Ntshava ya Pinatubo yi bulukile.

1993: Ku humesiwe Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xitagalog.

2000

2000: Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa lebyi heleleke byi humesiwe hi Xitagalog.

2002: Ku ve ni vahuweleri va 142 124 lava hisekaka ePhilippine.

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

150 000

100 000

50 000

1940 1970 2000

[Chati leyi nga eka tluka 199]

(Hlaya nkandziyiso)

Chati Leyi Kombisaka Ku Andza Ka Lava Veke Kona eNtsombanweni (1948-99)

350 000

300 000

250 000

200 000

150 000

100 000

50 000

0

1948 1954 1960 1966 1972 1978 1984 1990 1996 1999

[Mimepe leyi nga eka tluka 157]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

PHILIPPINES

LUZON

Vigan

Baguio

Lingayen

Cabanatuan

Mt. Pinatubo

Olongapo

Quezon City

MANILA

MINDORO

VISAYAN ISLANDS

Masbate

CEBU

MINDANAO

Surigao

Davao

PALAWAN

El Nido

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 150]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 154]

Charles T. Russell na William Hall loko va endzele ePhilippine hi 1912

[Xifaniso lexi nga eka tluka 159]

Hi 1948, Joseph dos Santos, loyi a nga laha ni nsati wakwe, Rosario, u hambete a hisekela ku twarisa Mfumo hambileswi a pfaleriweke malembe manharhu a tlhela a khomiwa hi tihanyi hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava

[Xifaniso lexi nga eka tluka 163]

Vamakwerhu vo sungula lava sukeke ePhilippine va ya eXikolweni xa Gilead: Adolfo Dionisio, Salvador Liwag na Macario Baswel

[Xifaniso lexi nga eka tluka 164]

Va famba etintshaveni va ya eku chumayeleni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 183]

Maphayona ya magidi ma vuyeriwile eXikolweni xa Ntirho wa Vuphayona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 186]

Hi 1980 ku sungule ku tirhisiwa muchini wa khompyuta lowu thayipaka tindzimi to tala

[Xifaniso lexi nga eka tluka 189]

Ku endliwe leswaku mahungu lamanene ma kumeka hi tindzimi to tala ta le Philippine

[Xifaniso lexi nga eka tluka 199]

Ntsombano wa Matiko Hinkwawo wa “Dyondzo Ya Xikwembu” hi 1993

[Xifaniso lexi nga eka tluka 199]

Nkhuvulo eNtsombanweni wa Muganga wa “Vadzunisi Lava Tsakeke” hi 1995

[Xifaniso lexi nga eka tluka 200]

Varhumiwa lava davukeke ePhilippine, lava a va endzile hi nkarhi wa ntsombano

[Xifaniso lexi nga eka tluka 202]

“Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki” hi Xitagalog byi humesiwe emintsombanweni leyi khomiweke hi 1993

[Xifaniso lexi nga eka tluka 204]

Ku hundzuluxela Bibele hi ku pfuniwa hi tikhompyuta

[Xifaniso lexi nga eka tluka 205]

Phayona ri tsakele ku kuma “Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa” lebyi heleleke, hi ririmi ra rikwavo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 207]

Komiti ya Rhavi, ku suka eximatsini ku ya exineneni: (lava tshameke) Denton Hopkinson, Felix Salango; (lava yimeke) Felix Fajardo, David Ledbetter na Raymond Leach

[Xifaniso lexi nga eka tluka 211]

Vahlapfa vo tala va le Vietnam va dyondze ntiyiso loko va ri eswihlaleni swa Philippine

[Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Natividad na Leodegario vaka Barlaan va hete malembe yo tlula 60 ha un’we evutirhelini bya nkarhi hinkwawo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 222, 223]

Tiholo ta Mfumo leta ha ku akiwaka emalembeni ya sweswinyana

[Swifaniso leswi nga eka tluka 224]

Holo ya Tinhlengeletano ya le Tindhawini ta Doroba ra Manila (ehenhla) ni Tiholo tin’wana ta Tinhlengeletano leti nga le handle ka doroba ra Manila

[Swifaniso leswi nga eka tluka 228]

Eximatsini: John Barr u nyikela nkulumo ya ku nyiketela rhavi hi 1991

[Xifaniso lexi nga eka tluka 228]

Ehansi: Muako wa rhavi hi 1991

[Xifaniso lexi nga eka tluka 235]

Ku hlula ka Timbhoni ta Yehovha ku tivisiwile eka maphepha-hungu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 236]

Ku tsekatseka ka misava, tivholkheno ni tindhambhi swi vange swiphiqo, kambe vachumayeri lava hisekaka va hambeta va chumayela

[Xifaniso lexi nga eka tluka 246]

Maphayona lama hisekaka ma dyondze ririmi ra mavoko leswaku ma pfuna lava feke tindleve va vuyeriwa eka minongonoko ya swa moya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 246]

Swichudeni swi ri ni valeteri va swona etlilasini yo sungula ya Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona lexi a xi khomiwe hi ririmi ra mavoko eswihlaleni leswi, eku sunguleni ka lembe ra 2002

[Xifaniso lexi nga eka tluka 251]

Tlilasi ya vu-27 ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eswihlaleni swa le Philippine