ANDISÏ NO SÉSI JÁNHASKUARHENI JAKI
¿Andichisï no seguru irekani jaki?
“Iásï anapu kʼuiripuechaksï jatsikuarhisti teknolojia ambe, sánderu informasioni ambe ka sánderu tumina ambe, ambe ma enga no méni úkuarhini japka [...]. Peru jamberiksï iásï anapuecha jindeti engaksï orheta úni jaka eska no sési jánhaskuarheaka parhakpinirhu”. (Informe Global de Riesgos 2018 del Foro Económico Mundial).
¿ANDIKSÏSÏ KʼUIRIPUECHA ENGAKSÏ JÁNHASKATIKA UANDANHIANI JAKI AMBE ÚKUARHIA SÁNDERU ORHEPANI IMECHA JINGONI KA ÍSTU ECHERI JINGONI? JU JE EXENI MÁRU UANDANHIATECHANI ENGACHI NITAMANCHAANI JAKA.
NO SÉSI ÚRICHA INTERNETIRHU. Australia anapu periodiku ma uandasïndi: “Interneti, lugari máesti nani engaksï tsitijka jarhani imecha engaksï sapiichani ísku ambe ma úkuajka, engaksï chérpini jámajka, kʼuiripuecha engaksï karhatajka ambe ma nomasi paraksï ikiatpini oksï no sési útspini ka imecha engaksï programechani xereajka. Imecha engaksï máteru nemeri informasioni úrajka para sïpani ambe ma, jindesti ambe ma enga sánhani arhini jaka no sési úkuarhini interu parhakpini [...]. Interneti úsïndi eskaksï kʼuiripuecha xarhataaka na engaksï xáni no sési jámajka ka no sési úrini”.
MÁRUKSÏ SÁNDERU POBRIXATI KA MÁTERUECHAKSÏ SÁNDERU RIKUENI. Informi ma enga apenasi uéraka grupueri ma enga úkata jaka para pobrichani jarhuataani, uandasïndi eskaksï 8 kʼuiripuecha engaksï sánderu rikueka, májku kʼériksï, xáni jatsikuarhiska eska terojkani jamberi kʼuiripuecha engaksï sánderu pobrika Parhakpinirhu. Informi uandasïndi eska tumina no sési úranhaxaka jimboka ima namunitu kʼuiripuecha engaksï sánderu rikueka sánhani arhixatiksï sánderu rikueni ka pobricha sánderu pobrini. Máru kʼuiripuechaksï chésïndi enga i ambe úkuarhini jaka jimboka úaka uarhiperakua ambe jarhani.
UARHIPERAKUA KA NO SÉSI KÁMBERAKUA. Informi ma 2018 anapu de Agencia de las Naciones Unidas para los Refugiados uandaspti: “Iásïksï sánderu uáninhastia engaksï máteru nanisï nirajka irekani”. Jukari 68 miioni kʼuiripuechaksï jurajkuastia imecheri kʼumanchikuechani, uarhiperakuecha jimbo ka no sési kámberakua. Informi seguirisïndi uandani: “Mándani tsimani segundu jimbo, ma kʼuiripu jatsisïndi para sïpakuarhini”.
KʼUIRIPUECHAKSÏ NO SÉSI ÚKUXATI ECHERINI. Informi ma 2018 anapu, uandasïndi eska “mámaru jásï plantecha ka animalichaksï sóntku niáraxaka kʼamakurhini, [...] ka enga tarhiata nóteru ambakikia ka mari no sési jájkunhani jarhani, jindesti ambe ma enga sánderu no sési úkuni jaka kʼuiripuni”. Ka máteru ambe, máru paisicharhu animali sapirhaticha engaksï karajka (insectos) kʼamakurhixatiksï. Ka engaksï no jauaka i jarhati animalicha, plantechaksï no úati frutu jukani, imecha engaksï inbestigasioni ambe újka, uandasïndiksï eska jamberi iámindu ambe enga Echerirhu andarajka, kʼamakurhiaka.
¿Úachi mójtakuni ambe ma paraka i parhakpini sánderu segurueuaka? Máru kʼuiripuechaksï uandasïndi eska ambe enga uétarhijka jindeska jorhentperakua ambe. Enga ísïka, ¿na jásï jorhentperakua? Máteru pájinecha jimbochi mókuntani jauaka ini ambe.