Te Salasalaga ki se Malo ‵Lei

“A fesokotakiga ‵pili i va o atufenua o te lalolagi e māfua mai i ei a fakalavelave kolā ko sē ‵kafi ne atufenua takitasi o faka‵lei aka i a latou eiloa. Ko te fakatau fesoasoani fua o atufenua i te lalolagi kātoa e mafai ei o manuia a te fakafesagai atu ki mea fakama‵taku mo fakalavelave kolā e fe‵paki nei mo tino katoa.”​—Ghulam Umar, se tagata poto i mea fakapolitiki, i Pakistan.

KO ‵FONU te lalolagi i aso nei i fakalavelave kolā e faigata ke malamalama i ei. Faitalia te lasi o te maumea o te lalolagi, e tokouke e kausaki eiloa mo te fi‵ta ke maua a mea e tausi ei te ola. Kāti ko te ‵toe kautama ‵poto eiloa tenei ona ko poto ‵fou e maua i komupiuta, kae koi tokouke ‵ki a tino e faigata o maua ne olotou galuega tumau. E ui eiloa ko lasi atu nei te saolotoga e maua ne tino i lō aso mua, e ola te fia miliona o tino i te ma‵taku mo te manavase. Kāti e ola tatou i se koga telā e uke a avanoaga ‵gali e fakaosooso mai ki a tatou, kae ona ko te faivalevale mo te sē fakamaoni i feitu katoa o te olaga ko ‵tuka masei ei a tino e tokouke.

Ona ko te ‵lasi o fakalavelave e fe‵paki mo tino, ko sē mafai ei ne se fenua, io me ne fenua, o fai se faka‵leiga ki ei. Tela la, ko oti ne fakaiku aka ne tino e tokouke me e ‵tau o ‵kau fakatasi a fenua katoa mai lalo i se malo e tasi ko te mea ke mafai o maua se filemu mo te tokagamalie. Ko leva ne fakaasi mai ne Albert Einstein te manatu tenā. I te 1946, ne fai mai a ia: “E talitonu katoatoa au me i te tokoukega o tino i te lalolagi e fia ola eiloa i se olaga filemu mo te tokagamalie . . . E mafai fua o taunu te manakoga o tino ke maua te filemu mai te fakatuakaga o se malo e tasi mō te lalolagi kātoa.”

I te lima sefulu tausaga mai tua ifo i ei, e seki fakataunu eiloa te manakoga tāua tenei. I te fakasolomaiga o fakalavelave o te 21 senitenali, ne fai mai se fakamatalaga i te nusipepa ko te Le Monde i Paris, Falani: “E tāua ‵ki ke ati aka se fakavae i feitu tau fakamasinoga, fakatelega mo se tulafono fakavae mō se malo mō te lalolagi kātoa, telā e toka o oso fakavave atu ki kinauga e pelā mo te tamatega o itukāiga o tino. Se manatu telā e ‵tau o talia me mai te taimi tenei o fano ki mua ka fai te Lalolagi mo fai se fenua fua e tasi.” Ko oi la e isi sena malosi ke aumai ne ia se vaegā mea penei ke mafai ei o maua ne tino katoa se olaga filemu i aso mai mua?

E Mata, ko Malo ‵Soko?

Ko oti ne fakamoe‵moe a tino e tokouke ki Malo ‵Soko ke maua mai i ei te filemu. E mata a Malo ‵Soko ko te malo telā ka aumai ne ia te filemu mo te tokagamalie ki te lalolagi? E mautinoa eiloa, me uke a folafolaga ‵gali fakapolitiki ko oti ne fai e uiga ki ei. E pelā mo te “Millennium Declaration” o te 2000, ne fai ei ne te United Nations General Assembly te fakaikuga tenei: “E taumafai malosi matou o fakasaoloto a ‵tou tino mai taua, faitalia me ne taua i loto i te Fenua io me i Fenua, kolā ne tamate i ei a tino e silia atu i te 5 miliona i te sefulu tausaga ko ‵teka.” Ona ko folafolaga penā, ko oti ne maua ne Malo ‵Soko a pati tavae mo pati fakamālō mai fakapotopotoga kese‵kese e uke, kae ne maua foki ne ia te fakailoga ko te Nobel Peace Prize i te 2001. I te avatuga o tavaega ki Malo ‵Soko, ne fai mai te Norwegian Nobel Committee me “i te auala fua e tasi ki te mauaga o te filemu mo te fakatau fesoasoani i te lalolagi kātoa ko Malo ‵Soko.”

E ui eiloa a mea katoa konei, e mata, ko oti ne fai a Malo ‵Soko, telā ne fakatu i te 1945, e pelā me se malo telā e aumai ne ia te filemu tutumau ki te lalolagi? Ikai, me ona ko te kaima‵nako o tino mo faifaiga fakalotofenua o fenua kolā e ‵kau ki ei ko fakasēaogā ei ne latou ana taumafaiga e uke. Ne fakaasi mai ne te etita o se nusipepa a lagonaga o tino e tokouke, me i Malo ‵Soko ko fai fua mo fai “se fua telā e fua aka ki ei a te kilokiloga a tino o te lalolagi e uiga ki ei” kae ko “uke ‵ki a mataupu ko oti ne fai‵pati sāle ki ei i te fia tausaga kae e se uke a mea ne fakataunu mai i ei.” Ko te fesili la: E mata, e mafai o ‵kau fakatasi a fenua katoa o te lalolagi i se aso e tasi mai mua nei?

E fakaasi mai i te Tusi Tapu me ko pili o fakataunu a te mea tenā. Ka tupu la pefea te mea tenei? Kae ko te malo fea ka fakataunu ne ia te mea tenā? Ke maua a tali ki ei, fakamolemole ke na faitau ki te suā mataupu.

[Ata i te itulau e 3]

Ne ‵lago atu a Einstein ki te manakoga ke isi se malo i te lalolagi kātoa

[Te Fakamatalaga]

Einstein: U.S. National Archives photo