Ko Sio Fakatamilo A Te ‵Lei Ne Te Masei

ITE lalolagi i aso nei, kāti ne nāi tino fua e maua ne latou te loto fia fesoasoani. Kae, e isi ne tino e ma‵nako o “fesoasoani malosi”​—⁠ke fai a mea ‵lei mō nisi tino. I tausaga takitasi, e tokouke a tino e tuku atu ne latou te fia piliona o tupe mō mea kolā e mafau‵fau latou me ne mea aogā. E pelā mo Peletania, ko oti ne oko atu te aofaki o meaalofa penā ki te ‵toe aofaki lasi ko te $13 piliona (U.S.), i te 2002. Talu mai te 1999, ko oti ne tuku atu ne se tokosefulu tino kaima‵lie penā a tupe e silia atu i te $38 piliona (U.S.) ke fesoasoani atu ei ki tino fakaa‵lofa.

E aofia i nisi galuega ‵lei e fai ne tino fesoasoani konei ko te ‵togiga o togafiti fakatokita mō kāiga kolā e se uke olotou tupe, te akoakoga o tama‵liki kolā e taki tokotasi fua olotou mātua, te ‵togiga o fāgata i fenua ma‵tiva, te tukuatuga ki tama‵liki olotou tusi muamua, te tukuatuga o manu kolā e fanafanau ki tino tausi manu i fenua ma‵tiva, mo te avatuga o fesoasoani aogā ki tino kolā e pokotia i fakalavelave ‵tupu fakafuasei.

E fakaasi mai i mea konā me e mafai eiloa ne tino o fai a mea ‵lei mō nisi tino. Kae se mea fakafanoanoa me e isi foki ne tino e fai ne latou a mea tafasili i te matagā.

Te Gasoloakaga o Amioga Ma‵sei

Talu mai te otiga o te Taua i te Lua a te Lalolagi, toeitiiti ko katoa te 50 o tala mautinoa e uiga ki te tamatega o matakāiga mo tino e tokouke ona ko manakoga fakapolitiki. “A mea katoa konei,” ko pati i te mekesini ko te American Political Science Review, “ne ‵mate atu i ei a tino e toko 12 ki te 22 miliona kolā e se aofia i se kautau, se aofaki telā e silia atu i te aofaki o tino kolā ne ‵mate i taua i loto i atufenua mo taua i vā o atufenua talu mai te 1945.”

I te vaega fakaoti o te 20 senitenali, e nofo pelā ki se 2.2 miliona o tino ne tamate i Cambodia ona ko mea tau politiki. Ne iku atu te takalialia i vā o matakāiga i Rwanda ki te tamatega o se aofaki e silia atu i te toko 800,000 tāgata, fāfine mo tama‵liki. A te fakatau tamatega o tino i Bosnia ona ko mea tau lotu mo mea fakapolitiki ne iku atu i ei ki te ‵mate o tino e silia atu i te toko 200,000.

Mai te fakasino atu ki faifaiga matagā fakamuli nei, ne fai mai te failautusi aoao o Malo ‵Soko i te 2004: “E matea ne tatou i Iraq te tamatega fakamasei o tino valevale i ei, kae ave fakapagota kae tamate i toe auala matagā a tino fesoasoani, tino puke tala mo nisi tino aka. I vaitaimi foki eiloa konā, e matea atu ei ne tatou a faifaiga fakamasiasi tino e fai ki pagota mai Iraq. E lavea atu ne tatou i Darfur te tokouke o tino i ei ko ave mālō keatea mai te lotou fenua kae lepe olotou fale, a ko te pukemālōga o fāfine e fai eiloa mo fai se aofaga e tasi e fakaaogā i ei. I te feitu ki mātū o Uganda, e lavea atu i ei a tama‵liki ko pakia‵kia masei kae e faimālōgina ke fai ne latou a toe amioga fakasauā matagā. Ko oti ne ave fakapagota a nisi tama‵liki i Beslan kae tamate i toe auala matagā.”

Ke oko foki loa ki fenua mau‵mea, e foliga mai me e gasolo aka faeloa o uke atu a amioga penā i ei. E pelā mo te lipoti i te Independent News, e fai mai i ei me i te 2004 i Peletania “e fakasefulutasi taimi te fanakaga o te aofaki o tino kolā ne fai fakamaseigina ona ko olotou telega, i te sefulu tausaga ko ‵teka.”

Kaia e fai i ei ne tino kolā e mafai o fai ne latou a toe mea ‵lei a mea matagā penei? E mata, e mafai o saoloto katoatoa tatou mai mea matagā? E pelā mo te mea e fakaasi mai i te suā mataupu, e tuku mai i te Tusi Tapu a tali fakamalie loto ki fesili faiga‵ta konei.