Te Mataupu e 13

Ko Tele Mai te Tino o te Malo i te Solofanua

1, 2. (a) Ko oi ka ‵saga atu nei tatou ki ei, kae se a te mea telā ne puke ne ia i tena lima fakaatamai? (e) Kaia ne fai atu ei ki a Ioane ke se tagi? (i) Ko oi te “Leona” o Iuta, kae kaia e ‵tau ei o ‵tala ne ia a fakamailoga konā?

KE na ‵suke tatou ki te lima o mataupu i te tusi ko Fakaasiga. E fai‵tau tatou i ei e uiga ki te fakaasiga telā ne mafua mai i te Atua kae ne tuku atu foki ki te apositolo ko Ioane, kae e fetaui tonu te fakaasiga tenā mo te ‘okomaiga’ o te Malo o te Atua. E fakasino malosi atu te mea tenā ki te Aliki Sili ko Ieova, “ko Ia telā e sagasaga i te nofogaaliki.” I tena lima fakaatamai ne puke ei a ia ki pelugā tusi o tusitusiga, “kolā ne ‵pono faka‵mau ki fakamailoga e fitu.” Kae ne tagi malosi i ei te apositolo ko Ioane. Kaia? Me ne seki maua aka se tino i te lagi io me ko te lalolagi, telā e ‵tau o ‵tala aka ne ia te pelugā tusi tenā kae ke fakailoa mai foki ne ia a te fekau i loto i ei. Kae kiloke! E isi se tino e ‵tau o ‵tala ne ia! Ko ia loa ko “te Leona mai i te matakāiga sa Iuta,” ko te sui telā e ‵tau o maua ne ia te Malo o Tavita.​—Fakaasiga 5:​1-5.

² E ‵tau o ‵tala ne ia a mea konā me “ko oti ne manumalo” a ia. E pelā me se tagata ‵lei katoatoa i te lalolagi nei, ne fakaasi atu ne ia tena fakamaoni mautakitaki ki tena Tamana, ke oko eiloa ki tena mate logo‵mae i luga i te sataulo. Seki mafai ne “te pule o te lalolagi nei,” ko Satani, o fai ne ia te tino tenā ke se fakamaoni. Ne mafai o fai atu a Iesu, penei: “Ko oti ne manumalo au i te lalolagi nei.”​—Ioane 14:30; 16:33.

3. Kaia e ‵tau ei o fia‵fia tatou ki te fakataunuga o te Fakaasiga 5:​9, 10?

³ E isi aka foki a nisi tino kolā ko oti ne manumalo i te lalolagi nei, kae e manatu aka te “Leona” loto toa tenā, ko Keliso Iesu, me i a latou ko ana “taina” faka-te-agaga. (Mataio 25:40) Mai i te toe‵tuga ki te lagi, ka fakatasi atu ei latou konā ki a ia i tena pulega i te Malo i te 1,000 tausaga. Kae ka ‵kau atu foki latou ki a ia i te fakasoaga o mea aogā o tena taulaga togiola ki te fia piliona o tino i te lalolagi nei. Tela la, ko usu atu ei ne leo i te lagi se pese fou. Konei eiloa olotou pati e fai atu ki te Tino tenā, ko ia telā ne takitaki atu pelā me se mamoe amio ‵lei ke tamate:

“Ko koe e ‵tau o puke ki te pelugā tusi kae ‵tala aka ana fakamailoga, me ne tamate koe, kae mai i tou toto ne ‵togi ei ne koe a tino mō te Atua mai i matakāiga katoa, mo ‵gana katoa, mo tino mo atufenua katoa, kae ne fai ne koe a latou mo fai se malo mo faitaulaga ki te ‵tou Atua, kae ka pule latou pelā me ne tupu ki te lalolagi.” (Fakaasiga 5:​9, 10)

Ko tafaga la te gali o te fakamanuiaga tenā, me ka gasue‵sue te Tupu mo ana tupu lago‵lago kolā ko oti ne tofotofogina ke fesoasoani mai ki tino fakaa‵lofa konei! Kae e ‵tau o fai muamua te taua ke fai ei te mea tenā.

TE TINO TELĀ E SOPO I TE SOLOFANUA ‵KENA

4. (a) Se a te uiga o te “solofanua ‵kena,” te “kausana” a te tino telā e sopo i luga i ei, mo te mauaga ne ia o te “foualiki”? (e) Ko oi te tino telā e sopo i luga i te solofanua tenā, kae ne maua anafea ne ia te pulega pelā me se tupu?

⁴ I te taimi ne puke ei te “Tamā Mamoe” ki te pelugā tusi tenā kae ne ‵tala foki ne ia tena fakamailoga muamua, ne kalaga mai penei se leo mai te lagi: “Vau!” Kae ne a mea e matea ne tatou i ei? “Kiloke! te solofanua ‵kena”​—ko te fakailoga tenā o te taua amiotonu. E isi se “kausana” a te tino telā e sopo i luga i ei. E mafai o fakaseai ne ia ana fili mai i se koga ‵mao​—kae e sili atu te ‵mao i lō malaga a loketi a tāgata kolā e fakaeva atu mai te fenua e tasi ki te suā fenua. Ne tuku atu se “foualiki” ki a ia, kae e fakasino atu i ei ki te tausaga fakamuli nei ko te 1914, i te taimi ne avatu ei ne Ieova a te pulega fakatupu ki a ia ki luga i atufenua katoa. E sili atu te malosi o “te Aliki o aliki mo te Tupu o tupu” i lō tāgata ‵seva kolā e fai mo fai ne aliki io me ne tupu, kae ka manumalo a ia i luga i ana fili katoa i te amiotonu, fakatasi mo latou kolā “e kalagagina kae fakamaoni,” ko Kelisiano fakaekegina kolā ka fakatasi atu ki a ia i tena Malo faka-te-lagi.​—Fakaasiga 6:​1, 2; 17:14.

5. (a) Se a te manumaloga muamua telā ne fai ne te tino telā ne sopo i te solofanua tenā? (e) Ne a mea ne iku mai i ei ki tino, kae kaia e ‵tau ei o ‵sagatonu atu tatou ki pati i te Maleko 13:​32-37?

⁵ A te tino tenei e sopo i “te solofanua ‵kena” se toa mafi telā e manumalo. Tela la, se mea ‵tau ke ‵tuli keatea ne ia “te gata taumua” ko Satani mo ana agelu fakatemoni mai i te lagi, i te kamataga eiloa o tena teleatuga, i ne? Ne ‵pei ifo ne ia a latou ki te lalolagi nei! E se tioa eiloa o kaitaua malosi te Tiapolo. E pelā mo mea kolā ko oti ne matea atu ne tatou, ne fakaoko atu ne ia tena kaitaua ki tino, kae ko fai ne ia ke “fakaa‵lofa te lalolagi mo te tai.” E iloa ne te Tiapolo me “i tena taimi ko toetoe fua,” kae e faifai lēmū ne ia ana mea. E manako a ia ke fai ne ia a tatou ke mafau‵fau me i “aso fakaoti” konei ka tumau eiloa ki se taimi e ‵mao atu mai mua nei. Ke se to te moe a so se tino o tatou i se vaegā manatu penā!​—Fakaasiga 12:​9-12; Maleko 13:​32-37.

TE SOLOFANUA TELĀ E LANU PELĀ ME SE AFI

6. (a) E pelā mo muna i te Fakaasiga 6:​3, 4, se a te mea ne kamata mai i lalo nei? (e) Ne ‵kese pefea te Taua Muamua a te Lalolagi mai i nisi taua mua katoa?

⁶ Ne ‵tala aka ne “te Tamā Mamoe” a te lua o fakamailoga. Kae ne tele mai i ei “te solofanua telā e lanu pelā me se afi”! “Ne fakataga te tino telā e sopo i luga i ei ke ave keatea ne ia te filemu mai i te lalolagi ko te mea ke fakatau tamate latou, te suā tino ki te suā tino; kae ne avatu foki ki a ia te pelu lasi.” (Fakaasiga 6:4) Ia, ne kamata mai eiloa i ei te taua muamua a te lalolagi i tala katoa o tino. Ne ave keatea i ei te filemu mai “te lalolagi,” kae e se ne nai atufenua fua, me ne fakatau‵fai i ei a kautau mo kauvaka e tokouke, kae ne fakaaogā foki ne latou i ei a meatau fakama‵taku kolā e mafai o tamate i ei a tino e tokouke. E pelā mo nisi taua mai mua atu i ei, ko sotia ‵togi fua ne taua atu i ei, kae ne fai fua a taua konā i ne nai fenua, ako te Taua Muamua a te Lalolagi ko te taua katoatoa atu. Ko te taimi muamua tenā i taimi katoa ke fakaaogā ei a mea katoa a fenua e uke i se taua, e aofia foki i ei ko te faimālō o tāgata katoa ke ‵kau atu ki ei.

7-9. E pelā mo te “fakatau tamate,” ne a aofaki mo fakamatalaga e fakaasi mai i ei me i te 1914 ko te kamataga o te ‵toe vaitaimi tatino i tala mua katoa?

⁷ E fai mai te valoaga tenā me ka “fakatau tamate” a tino, kae ne “fakatau tamate” eiloa latou! I te taua i Somme, ne fakaaogā i ei se mea fou ke tamate ei a tino ko te masini kani, telā ne tamate valevale ei te fia selau afe o sotia Peletania mo sotia Falani. Kae e fakatautau aka ne nisi tino me kāti ko te 80 pasene o tino kolā ne ‵mate i ei ne ‵mate eiloa i masini kani. I te iva masina i Verdun, e sili atu te tokouke o tāgata ne ‵mate i ei i lō tāgata kolā ne olo atu i kautau a Nipoliano ki Lusia. Ne ‵lomi te fakapulaga tenei ki toto i luga i te pui o te koga telā ne tanu ei a tino i Verdun, penei “E TOE LIMA KILOMITA KI TE KOGA TELĀ E FAKATAU TAMATE EI A TINO.” E toko 9,000,000 katoa a sotia ne tamate i tausaga e fa o te Taua Lasi tenā.

⁸ E mata, a te 1914 ko te tausaga telā ne ave keatea ei ne te tino i luga i “te solofanua telā e lanu pelā me se afi” a te filemu mai i te lalolagi? E tokouke a tino ‵poto i tala mua e ‵lago atu ki te manatu tenā. E pelā mo pati a te etita o te mekesini o tala mua ko te American Heritage, kolā ne tusi ne ia i te 50 tausaga mai tua ifo o te taua tenā, penei: “I te tau ‵vela o te 1914 ne ‵nofo filemu ei a atufenua katoa, kae ne foliga mai me e tokagamalie te taimi mai mua atu i ei. Kae ne ‵pa mai ei a fana, kae ne seki toe ‵foki atu tatou ki te tulaga mua tenā. . . . A te tausaga ko te 1914 ko te ‵toe tausaga malaia i tala katoa o tino. . . . I te tausaga eiloa tenā ne oko atu ei ki se vaegā fakamafuliga telā e mafai o tupu fakatasi io me e fakalua fua i se afe tausaga. Kāti e se tāitāi o maina katoatoa tatou i mea kolā ne oko mai ki a tatou i te 1914, kae ko maina malie tatou i mea kolā ne ‵galo fakavave atu i a tatou i te tausaga tenā.” A te tonuga loa, ne ave fakavave keatea ne te tino i luga i te “solofanua telā e lanu pelā me se afi” a te filemu mai i te lalolagi, kae ko te tausaga tenā ko te 1914.

⁹ Ne tumau eiloa te tele atu o te tino i te solofanua tenā ki te taua i te lua a te lalolagi, telā ne ‵mate i ei te toko 16,000,000 sotia. Ko oko atu nei tatou ki te vaitaimi talu mai te 1980, kae ne fakatautau aka ne se polofesa mai Hagakuli me i te 30 tausaga talu mai te fakaotiga o te Taua i te 2 a te Lalolagi, ko oti ne ‵mate foki te suā 25,000,000 sotia i taua. Ne fakamatala mai ne ia me i te 33 tausaga talu mai te fakaotiga o te Taua i te 2 a te Lalolagi, e 26 fua a aso seki fai ei se taua i se koga i te lalolagi nei.

10. Ne fakaaogā pefea ne te tino i te solofanua tenā a “te pelu lasi”?

¹⁰ E fai mai te valoaga tenā me ne avatu “te pelu lasi” ki te tino i luga i te solofanua tenā. Kae ko te tonuga la, e lasi ‵ki te vaega o meatau fakama‵taku i te tamatega o tino i taua i te 20 senetenali tenei. I te Taua Muamua a te Lalolagi, ne kamata ei o fakaaogā malosi a kēsi poisini, masini kani, tanetau, vakalele mo vakauku. Ona ko te fakaaogaga o vakalele i te Taua i te 2 a te Lalolagi, ne ‵solo katoatoa keatea ei a nisi fa‵kai, kae ko te tokoukega o tino ne ‵mate i fa‵kai konā ne fāfine, tama‵liki mo tino ma‵tua kolā seki ‵kau atu ki te taua. I te po e tasi, ne fakamaofa katoatoa ei te fakai lasi ko Coventry, i Egelani, kae fakamuli ifo ne taua atu a vakalele a te kau Peletania mo Amelika kae ne ‵ta fakapalele i ei te toko 135,000 tino i Dresden, i Siamani. Ne ‵soko atu ki ei ko te fakaaogaga o pomu fakaatomika ke tamate ei a tino e toko 92,000 tupu i Hilosima kae e toko 40,000 tupu i Nagasaki, i Tiapani, ako te tokoukega o tino konā e se ne sotia. E se mafai lele eiloa o fakaataata i ‵tou mafaufau a mea kolā ka fai ne te “pelu lasi” tenā i aso nei māfai ko ‵pa mai se taua fakaniukelea!

“KILOKE! TE SOLOFANUA ULI”

11, 12. (a) Ko fakaasi mai pefea ne te tino i luga i “te solofanua uli” me e ‵tele fakatasi atu laua mo te tokolua o tino i te suā solofanua? (e) Ne a mea e fakaasi mai me koi tumau eiloa tena telemaiga ke oko eiloa ki ‵tou aso nei?

¹¹ Ne ‵tala aka ne “te Tamā Mamoe” a te tolu o fakamailoga, kae ne tele mai ei “te solofanua uli.” “Kae ko te tino telā ne sagasaga i ei ne puke ne ia se fua mea ‵mafa i tena lima.” (Fakaasiga 6:5) Ia, e isi se tino e ‵tele atu fakatasi mo te tino telā ne sopo i te solofanua telā ne fakauiga ki te taua katoatoa atu! Ko te tino tenā i te solofanua telā e aumai ei te oge meakai. I taua e lua konā a te lalolagi, ne fakalavelavegina i ei a fenua e uke i te sē lava o meakai. Te fakati‵titi o meakai, telā e fakauiga ki ei te “fua mea ‵mafa,” ne fai mo fai te olaga masani o tino i fenua kolā ne taua. Kae ne oko mai te ‵toe oge lasi i tala katoa, i te fakaotiga o te Taua Muamua a te Lalolagi. Ne lipoti mai ne te The Nation i a Iuni 7, 1919, me e toko 32,000,000 tino Initia “ko tai oko atu nei ki te mate ona ko te fia‵kai.” Ne fai mai te World’s Work i a Mati, 1921 me i te feitu e tasi ki mātū o Saina e toko 15,000 tino ne ‵mate i aso takitatasi ona ko te fia‵kai. A te tusi a te Times i Niu Ioki ko te Current History Magazine i a Oketopa, 1921 ne siki mai i ei se lipoti mai Peletania me “e sili atu i te toko 35,000,000 tino [i Lusia] ko fakamataku‵takugina ne oge meakai mo famai.” E tai penā foki loa a oge meakai kolā ne ‵soko atu ki te Taua i te 2 a te Lalolagi, i te taimi ne lipoti mai ei te mekesini ko te Look i a Iuni 11, 1946, penei: “E tasi-vae-fa o te lalolagi ko fia‵kai malosi i aso nei.”

¹² Ke oko foki eiloa ki taimi kolā e seai ei ne taua ‵lasi, e maua foki a vaegā ulutala penei i nusipepa ona ko fakalavelave fakafuasei i mea tau tokilakau, pelā mo te ulutala tenei i te 1974: “Ko Nofo Initia Mai Lalo i te Ata o te Tokotolu o Tino e ‵Tele Atu i Solofanua.” I te 1976: “A te Lalolagi Fia‵kai ko Fetaui mo Nisi Fakalavelave e Uiga ki Meakai.” Kae i te 1979: “E toko 450 Miliona a Tino ko Fia‵kai.” E ‵tusa loa mo te gasolo o tokouke a tino i te lalolagi nei, ko gasolo foki o fakamataku te tulaga tau meakai i fenua kolā koi ati aka mo fenua foki kolā e taua sāle. A te Atlas World Press Review, i te New Scientist i a Me 1975 ne fai mai penei: “Ko fetaui nei te lalolagi mo te ata fakamataku telā e lua ana feitu. E tasi te feitu ko te oge meakai; ako te suā feitu ko masaki kolā e mafua mai i te fiakai. E fakatautau aka te FAO [Te Fakapotopotoga o Meakai mo te Tokilakau] me e 61 fenua mai i fenua e 97 kolā koi ati aka, ne seki lava olotou meakai ne fai io me ne ‵togi mai i nisi fenua i te 1970 ke fagai faka‵lei ei olotou tino. I se fakatautauga telā e tai feoloolo, ne fakatautau aka ei te FAO me e toko 460 miliona a tino e logo‵mae nei i masaki ona ko te sē lava o olotou meakai, ako nisi tino e fakatautau aka pelā me i te aofaki tenā kāti ko te 1 piliona.” Nei la, talu mai te 1980, ko atili masei aka eiloa te tulaga tenā.

13. Ne a fakanofonofoga mo mea fakama‵taku i aso nei ne fakauiga ki ei i te Fakaasiga 6:6?

¹³ A koi tele atu te tokotolu o tino i tena solofanua, kae ne kalaga mai penei se leo mai te lagi: “Ko te ‵togi o te koini [te lita] e tasi o saito ko te tenali, ako koini [lita] e tolu o kalite ko te tenali foki; kae sa fakaaogā te sinu olive mo te uaina.” (Fakaasiga 6:6) A te tenali ko te ‵togi o te tino galue i te aso e tasi, kae kāti ka se fiafia se tino galue ki se vaegā ‵togi ‵mafa penā. Ko ‵galo atu a sene e uke a tino valevale i aso nei ona ko te ‵togi‵mafa o meakai, i ne? Kae e a, a vaegā mea pelā mo “sinu” mo “uaina”? E ma‵nako a tino kaiū mo tino mauko‵loa ke puipui ne latou olotou vaegā olaga maumea. E mata, ka ma‵goi olotou taumafaiga? Onoono aka, me koi folifoli sāle te “solofanua uli” tenā i te lalolagi kātoa.

‘TE SOLOFANUA LAUKENAKENA, FAKATASI MO TE MATE’

14. E fetaui pefea te tino i luga i te fa o solofanua mo tena soa mo mea kolā ne ‵tupu talu mai te 1914?

¹⁴ Ne ‵tala mai te fa o fakamailoga, kae ne tele atu ei “te solofanua laukenakena” fakatasi mo nisi solofanua konā. A te tino telā e sopo i luga i ei ko te Mate. E fakapilipili atu ki ei ko Seoli (io me ko Heitisi)​—kae e se fai mai te tala me e sopo foki a ia i luga i se solofanua. Tenei loa te lā tofiga fakamataku: “Ne avatu ki a laua te pulega ki luga i te tasi-vae-fa o te lalolagi, ke tamate ei a tino ki te pelu loa mo te sē lava o meakai, mo famai fakama‵taku, fakatasi foki mo manu fe‵kai o te lalolagi.” (Fakaasiga 6:​7, 8) Talu mai te tausaga malaia ko te 1914, ko faka‵solo atu eiloa te malosi o te Mate mo Seoli ki kapakapālagi katoa o te lalolagi.

15, 16. (a) Se a te fakataunuga fakapoi o te valoaga tenā i te 1918-1919? (e) Ne a mea e fakaasi mai i ei me koi tele mai faeloa te solofanua tenā talu mai te 1914?

¹⁵ “Famai fakama‵taku”! Ne penā olotou pati e uiga ki te famai lasi o te 1918-1919, io me ko te fulū faka-Sepania. I ne nai vaiaso fua, ne sili fakalua atu ei te aofaki o tino kolā ne ‵mate i ei i lō te aofaki o tino kolā ne ‵mate i te faiga o te Taua Muamua a te Lalolagi​—se aofaki fakapoi, ko te toko 21,000,000 tupu. I te Iunaite Sitete a te aofaki tonu o latou kolā ne ‵mate i te fulū tenā ko te toko 548,452, e sili atu fakasefulu taimi i te aofaki o sotia Amelika kolā ne ‵mate i te taua. Te tokoukega o tino kolā ne ‵mate i ei ne talavou mo tino ma‵losi. I Initia e toko 12,000,000 tupu ne ‵mate i ei. E seai se fenua io me se motu ne sao i ei​—kae na ko Mauritius mo St. Helena. Ne ‵mate katoa a tino i nisi fa‵kai o te kau Esikimo mo te Kogāloto o Afelika. I Tahiti, ne ‵sunu fakatasi ei ne latou a foitino e 4,500 o tino kolā ne ‵mate i aso e 15, kae i Samoa ki Sisifo e toko 7,500 ne ‵mate i te famai tenā mai i te toko 38,000 tino o te fenua tenā.

¹⁶ Kae e se gata fua i te famai fakamataku ko te fulū faka-Sepania telā ne aumai ne te tino i luga i te “solofanua laukenakena.” Ne lipoti mai ne te Times mai Niu Ioki me i te 1915, i te taua i Kaalipoli, e tokouke atu a sotia ne ‵mate i te masaki ‵sana i lō tino kolā ne ‵mate i polofana. Mai i te 1914 ki te 1923, e toko 3,250,000 a tino ne ‵mate i te kolela i Initia. I te 1915 “e lua mo te āfa ki te tolu miliona a tino ne ‵mate” i Lusia ona ko te taifasi (typhus). Kae koi tele mai eiloa te tino tenā i te solofanua, kae e ‵mate sāle a tino e tokouke i te fatu vāivāi mo te ‵kenisa, ako te sifilisi (te polokī) “ko te Tulaga 2 i Masaki ‵Pisi Kolā e Tatino,” ako te ate to ko fai mo fai se “Masaki e ‵Pisi Valevale i te Lalolagi Kātoa.”

KO PILI MAI SE FESOASOANI!

17, 18. (a) Ne a muna a te toeaina e tokotasi, kolā ne fakauiga pelā me e ‵tau o olo fakatasi te tokolua, te tokotolu mo te tokofa o tino i luga i solofanua konā? (e) Ko oi e se ‵saga atu ki ei a takitaki o te lalolagi nei? (i) Kaia e mafai ei o fia‵fia tatou ona ko mea kolā ka fai ne te Tupu ‵malu?

¹⁷ Nei la, e ‵tusa loa mo te 70 tupu tausaga ko fakatau‵tele ei “te solofanua e lanu pelā me se afi,” te “solofanua uli,” mo te “solofanua laukenakena,” kae e tautali fakapilipili atu ki ei ko Seoli. A te tonuga loa, e tokouke a tino ne fakapa‵kia ne Seoli, kolā e lau i te fia selau miliona. Pelā mo te pelesitene mua o te Iunaite Sitete, ko Herbert Hoover, ne tuku fakatasi ne ia a tino e tokotolu i solofanua konā, i ana muna kolā ne fai atu i te 1941: “E mafua mai faeloa i taua ‵lasi a oge meakai mo famai . . . A te Taua a te Lalolagi i te luasefulu-lima tausaga ko ‵teka atu ne aumai ei te fia‵kai ki te toko 300,000,000 tino. . . . Ko oti ne fai te taua tenei i te tasi mo te āfa tausaga [ko te Taua i te 2 a te Lalolagi] kae ko pili o sili atu te aofaki o tino kolā e se lava olotou meakai i se toko 100,000,000 i lō te tolu tausaga o te taua taluai.” E pefea te lasi o te fakamaseiga māfai ko tupu se taua i te tolu a te lalolagi!

¹⁸ E iloa ‵lei ne takitaki o te lalolagi a te uke o fakalavelave kolā ne mafua mai i tino i luga i solofanua “e lanu pelā me se afi,” e “uli” kae “laukenakena” foki. Kae e se fia ‵saga atu latou ki te Tino i luga i te “solofanua ‵kena.” Ko pili mai te aso fiafia telā ka gasuesue ei te Tupu ‵malu tenā ke toe fakafoki mai ne ia te tokagamalie! Ka aumai ne ia te filemu kae e se ko taua. Ka tuku mai ne ia te ukega o mea, kae e se ko te sē lava o meakai. Ka seai ne famai, kae ka toe fakafoki atu ne ia a tino ki te malosi katoatoa, kae ka tuku mai foki ne Seoli a tino ‵mate i loto i ei. A te suā vaega o te Salamo telā e tai ‵pau e fakamatala mai i ei te tino tenā i “te solofanua ‵kena” i pati konei:

“Ke na faka‵mau faka‵lei aka tau pelu i tou tega, e te tino malosi, fakatasi mo tou ‵malu mo tou gali. Kae i tou ‵malu ke fano ei koe o manumalo; tele atu ona ko te munatonu mo te loto maulalo mo te amiotonu, kae ka fakaakoako koe ne tou lima fakaatamai i mea fakama‵taku.” (Salamo 45:​3, 4)

Ko pili o manumalo te Tino o te Malo telā e sopo i te solofanua tenā!

19. (a) E ‵tau o manava‵se tatou ona ko te fakataunuga o te Fakaasiga 6:​2-8? (e) Se a te tala e fai mai i konei ke fakamalosi mai ki a tatou ke ma‵losi ‵tou fakatuanaki?

¹⁹ Tela la, ke se sōna manava‵se tatou i te tulaga o te lalolagi nei telā e gasolosolo o masei atu. Kae ke ‵pau te ‵tou kilokiloga mo te kilokiloga a te Molimau a Ieova e tokotasi, telā ne pei ki te falepuipui mō tausaga e 20 ona ko ana talitonuga, mai i te 1956 ki te 1978, i te fenua telā e pule ne se malo fakasoselisi (Socialistic). E isi se taimi ne fakaiku aka ei ke tamate a ia, kae koi isi ne fakamailoga i ona lima o fakasauāga kolā ne oko atu ki a ia. Ne tumau pefea te malosi o tena fakatuanaki? Ne fai penā ona ko te mafaufau ‵loto ki te uke o tusi siki mai te Tusi Tapu kolā ne masaua ne ia mai i ana sukesukega fakamaoni kolā ko oti ne fai ne ia ki te Tusi Tapu. E fai mai a ia me e tasi te tusi siki penā ko te Fakaasiga 6:2. Ne talitonu katoatoa a ia me ko oti ne fai te Tino i luga i “te solofanua ‵kena,” ko te Tupu ko Iesu Keliso, mo fai te tupu i te lagi talu mai te 1914, kae ne fatuaki ne ia tena loto ke kufaki a ia ke oko eiloa ki te taimi ka “fakakātoa ei ne ia tena manumaloga.” Ke na tumau tatou katoa i te fakamaoni kae ke ‵talo atu ke na “oko mai” te Malo o te Atua, ke oko eiloa ki te taimi ka manumalo katoatoa ei te Tupu tenā!

[Pokisi i te itulau e 123]

KOI TELE ATU EILOA TE SOLOFANUA ULI

“E fakatautau aka te Pagike o te Lalolagi me e toko 780 miliona a tino i te lalolagi kātoa ko ma‵tiva katoatoa, i vaegā olaga ‘kolā e se oko atu ki so se fakamoemoega ‵lei mō te tulaga ‵lei o tino.’”​—Te “Free Press,” mai Detroit, i a Setema 1, 1980