“E Seai se Tino i a Koutou ka Mate”

1, 2. Se a te vaegā malaga ne malaga atu ei a Paulo, kae ne a mea kāti ne mafaufau a ia ki ei?

NE MAFAUFAU faeloa a Paulo ki pati ne fai atu ne Feso, me ka pokotia malosi i ei tena olaga i aso mai mua. Ne fai atu a te kovana ko Feso, penei: “Ka fano eiloa koe ki a Kaisala.” E lua tausaga ne nofo ei a Paulo i te falepuipui, tela la, ne fai a te malaga loa ki Loma e pelā me se mea gali me ko ‵kese a mea e mafai o kilo atu a ia ki ei. (Galu. 25:12) E pelā mo malaga e uke a Paulo i te tai, ne uke a mea ne aofia i ei, i tafa o te gali o te matagi mo te kilo atu ki te tai. A ko tena malaga tenei ke fanatu a ia o tu i mua o Kaisala, ne fai ei ke mafaufau a Paulo ki fesili tāua e uke ‵ki.

² E uke a “mea fakama‵taku i te tai” ne fepaki mo Paulo, ne sao a ia i taimi ne kasa fakatolu ei a vaka kolā ne folau a ia i ei, kae ne tapeapea foki a ia i te moana ‵poko i se po mo se ao e tasi. (2 Koli. 11:25, 26) E se gata i ei, e tai ‵kese eiloa te malaga tenei mo ana malaga masani fakamisionale kolā ne fai sale ne ia e pelā me se tino saoloto. Ne malaga atu a Paulo e pelā me se pagota i te taimi nei, kae ki se koga ‵mao ‵ki—telā e 2,000 maila te ‵mao mai Kaisaleia ki Loma. E mata, e mafai o taunu tena malaga e aunoa mo se fakalavelave? Kafai e taunu, e mata, ka tonu te fakamasinoga ka maua ne ia i Loma? Ke masaua me ka fakamasino a ia ne te ‵toe tino maluga eiloa i te malo o Satani i taimi konā?

3. Se a te mea ne manako malosi a Paulo ke fai ne ia, kae ne a mea ka sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei?

³ Mai mea katoa kolā ko oti ne faitau ne koe e uiga ki a Paulo, se a tau faka‵tau, e mata ka loto vāivāi a ia kae fanoanoa ona ko mea kolā e mafai o ‵tupu ki a ia? Ikai! Ne iloa ne ia me uke a mea faiga‵ta ka fepaki mo ia, kae e se iloa ne ia me ne a vaegā mea faiga‵ta konā. Kaia fua la e tanu ifo ei ne ia tena fiafia ki te faiga o te galuega talai ona ko te manavase ki mea kolā e se mafai o pule atu a ia ki ei? (Mata. 6:27, 34) Ne iloa ne Paulo me ko te loto eiloa o Ieova ke fakaaoga ne ia so se avanoaga ke talai atu te tala ‵lei o te Malo o te Atua, ke oko foki eiloa ki tino pule o te malo. (Galu. 9:15) Ne loto malosi a Paulo ke fakataunu ne ia te galuega tenā, faitalia me ne a mea e ‵tupu ki a ia. E mata, e se tenā foki te mea e manako koe ki ei? Ke na fo‵lau fakatasi nei tatou mo Paulo i tena malaga tāua tenei kae ke mafau‵fau tatou ki mea tāua ka maua ne tatou mai i ei.

“Te Matagi ko ‵Pono Tonu Mai i Omotou Mua” (Galu. 27:1-7a)

4. Se a te vaegā vaka ne folau atu i ei a Paulo, kae ko oi a tino ne fo‵lau fakatasi mo ia?

⁴ Ne tuku atu a Paulo mo nisi pagota ke tausi ne te ofisa Loma e tokotasi ko Iulio, telā ne filifili ne ia ke ‵sopo latou i se vaka telā ne oko atu ki Kaisaleia. Ne vau a te vaka tenā mai Atamutiu, se taulaga i te feitu ki togala o Asia Foliki, i te suā feitu o te fakai ko Metulene i te fenua ko Lesbos. Ka folau atu a te vaka tenei ki mātū, kae oti ki te feitu ki togala kae afe atu ki nisi koga o tuku ifo kae toe tuku aka a kākō. E se gali a vaegā vaka penei ke tali ei a pasese, kae maise ke ave i ei a pagota. (Ke onoono ki te pokisi “Te Faimalaga Atu i te Tai mo te Aveavega o Kākō.”) Se mea fakafiafia me e se ko Paulo fua te Kelisiano telā ne faima‵laga fakatasi atu mo tino amio ma‵sei. E tokolua a taina tali‵tonu ne olo tasi atu mo ia—ko Alitako mo Luka. Kae ko Luka ne tusi ne ia te tala tenei ki lalo. E se iloa atu ne tatou me ko te tokolua tāgata konei ne ‵togi eiloa lā pasese ke fo‵lau atu i te malaga tenei, io me ne fai pelā me ne tavini a Paulo.—Galu. 27:1, 2.

5. Se a te fakamalosiga ne maua ne Paulo mai Saitonu, kae se a te mea e tauloto ne tatou mai ei?

⁵ Mai tua o se aso e tasi ne fo‵lau atu ei latou i te tai kae kāti ko 70 maila te ‵mao ki te feitu ki mātū ne faima‵laga ei latou, ne oko atu te vaka ki Saitonu, se kogā fenua o Sulia e pili ki te tafatai. A ko Iulio ne ‵kese ana faifaiga ne fai ki a Paulo, ona ko Paulo se tino Loma kae ko oti ne fakamaoni aka me e seai sena mea ‵se ne fai. (Galu. 22:27, 28; 26:31, 32) Ne talia ne Iulio a Paulo ke fanaka ki uta ke fetaui mo taina Kelisiano i ei. Ko tafaga la te fia‵fia o taina mo tuagane ke tausi atu ki te apositolo mai tua o se fia tausaga ne ‵pei ei a ia i te falepuipui! E mata, e mafai o mafaufau koe ki taimi kolā e mafai o fai koe penā mai te talimalo ne koe ou taina mo te alofa kae ke maua mai ei a fakamalosiga?—Galu. 27:3.

6-8. E pefea te tulaga o te malaga a Paulo mai Saitonu ki Nitoi, kae ne a avanoaga ne maua ne Paulo ke talai atu i ei?

⁶ Ne tiaki ne latou a Saitonu kae folau atu te lotou vaka i tafatafa o te fenua, seke ei latou mo Kilikia, te koga e tu ei a Taso te fakai ne tupu aka ei a Paulo. Ne seki fakamatala mai ne Luka a nisi koga ne afe ki ei latou, kae ne fai mai fua ne ia me i “te matagi ko ‵pono tonu mai i omotou mua.” (Galu. 27:4, 5) E mafai eiloa o fakaataata ne tatou i ‵tou mafaufau a Paulo e fakaaoga ne ia so se avanoaga ke talai atu te tala ‵lei. E mautinoa eiloa me ne talai atu a ia ki nisi pagota mo nisi tino i luga i te vaka, e aofia i ei a kauvaka mo sotia, e pelā foki mo tino i taulaga kolā ne afe latou i ei. E mata, e fakaaoga faka‵lei ne tatou so se avanoaga e matala mai ke talai atu ki tino?

⁷ Fakamuli ifo, ne oko atu a te vaka ki Mula, se taulaga i te feitu ki saute o Asia Foliki. I konā ne ‵sopo atu ei a Paulo mo nisi tino ki te suā vaka telā e fano ki Loma. (Galu. 27:6) I aso konā, ne maua ne te kau Loma olotou saito mai Aikupito, a ko vaka mai Aikupito e mai sale ki Mula o tuku ifo olotou kākō saito i ei. Ne maua ne Iulio a vaka konā kae ne fakatonu ei ke ‵sopo a sotia mo pagota ki se vaka i ei. A te vaka tenei e tai lasi malie eiloa i te vaka muamua ne mai ei latou. E mafai o ave ne ia a kākō e uke mo tino e toko 276—e aofia i ei a kauvaka, sotia, pagota mo nisi tino kolā e olo atu ki Loma. Ona ko te ‵fuliga tenei i vaka, ne gasolo ei o tokouke a tino ke talai ki ei a Paulo, kae mautinoa eiloa me ne fakaaoga faka‵lei ne ia te avanoaga tenā.

⁸ A te suā koga ne afe latou ki ei ko Nitoi, i te feitu ki saute-togala o Asia Foliki. Kafai e ‵lei te aso e mafai foki o vave te malaga a te vaka. Kae ne lipoti mai a Luka me “ne teletele malie fua te motou vaka i aso e tai uke kae ne faigata ke oko atu matou ki Nitoi.” (Galu. 27:7a) Ne gasolo eiloa o masei te lotou malaga. (Ke onoono ki te pokisi “Matagi Kese‵kese i te Tai Metitilani.”) Ke mafaufau ki tino i luga i te vaka i te taimi ne agi ei te matagi mo te sou o te moana.

Ne “Peipei Valevale ne te Kaumatagi (Galu. 27:7e-26)

9, 10. Ne a mea faiga‵ta ne ‵sae aka i tafa o Keleta?

⁹ Ne mafaufau te kapeni o te vaka ke tele latou ki te feitu ki te togala o Nitoi, kae ne fai mai te molimau a Luka me i “te matagi ko tu ‵tonu mai eiloa i omotou mua.” (Galu. 27:7e) I te tiakinaga ne te vaka a te fenua, ne seki toe pokotia ei i te au e pili ki te fenua kae ko te taimi eiloa tenā ne agi malosi ei te matagi mai mātū ki te togala kae fanaifo ki te feitu ki saute, kae ne makini ‵ki a te vaka. Mai mua atu i ei, ne fai a te fenua ko Kupelu e pelā me se koga ne faka‵lafi ei a vaka mai te matagi, kae i te taimi nei, ne fakalafi a te vaka i te fenua ko Keleta. I te taimi ne seke ei te vaka mo te mata o Salamone i te feitu ki te saegala o Keleta, ne feoloolo ei te malaga. Kaia? Me ko tele te vaka i te feitu ki saute o te fenua, telā ko puipui ei latou mai te matagi. Ke mafaufau ki te fia‵fia o tino i luga i te vaka! Kae ne iloa ne kauvaka me ko pili mai te ‵tau ‵moko, ne manava‵se ei latou.

¹⁰ Ne fai ‵tonu mai a Luka, penei: “Ne tele fakapilipili atu matou ki uta i te fenua mo te faigata kae oko atu ki te koga e igoa ki te Taulaga Malu.” Faitalia me ne puipui a latou ne te fenua tenā, kae ne sou malosi ‵ki te tai. E se leva, kae maua ne latou se koga ‵lei ke taula i ei te vaka, i te maofega o te fenua o fano ki mātū. E pefea te leva ne ‵nofo ei latou i konā? Ne fai mai a Luka me ne ‵nofo latou i ei i “aso e uke,” kae ne seki ma‵nako latou ki ei, me e masani o fakamataku a te folau atu i te vasa i te masina o Setema/Oketopa.—Galu. 27:8, 9.

11. Se a te manatu o Paulo ne fai ki tino i luga i te vaka, kae se a te fakaikuga ne fai ne latou?

¹¹ Kāti ne ‵sala atu a nisi pasese ki manatu o Paulo ona ko te masani o tou tagata i te faimalaga sale i te Tai Metitilani. Ne fai atu a ia me e se ‵tau o ‵tala te vaka. Kafai e ‵tala te vaka ka “lasi ‵ki te fakamaseiga,” kae e mafai foki o ‵mate ne tino i ei. Kae ne ma‵nako a te kapeni mo te tino i o ia te vaka ke ‵tala eiloa te vaka. Kāti ne mafau‵fau lāua me e ‵lei atu ke ‵sala se isi koga tai ‵lei atu ke fakalafi ki ei te vaka. Ne fai‵pati atu lāua ki a Iulio, kae ne mafau‵fau te tokoukega o tino ke taumafai latou ke oko atu ki Foinia, se taulaga telā e tai ‵mao atu. Kāti e tai lasi tena namo kae e mafai o ‵nofo latou i ei i te taimi o te ‵tau ‵moko. Tela la, i te taimi ne tai malū ei te matagi mai te feitu ki saute ne ‵tala ei te lotou vaka.—Galu. 27:10-13.

12. I te tiakinaga ne latou a Keleta, ne a mea fakama‵taku ne fepaki mo te vaka, kae ne a taumafaiga a kauvaka ne fai i ei?

¹² Ne toe fepaki latou mo te suā fakalavelave: ne toe poko te “kaumatagi” mai te feitu ki mātū saegala. Ne mafai o faka‵lafi atu latou i te suā feitu o te “tamā fenua e igoa ki a Kauta” telā e nofo ki se 40 maila tena ‵mao mai te Taulaga Malu. Kae koi fakamataku eiloa me e mafai o agi latou ne te matagi ki te feitu ki saute kae kasa i te kauone o Afelika. Ona ko te manavase, ne taumafai a kauvaka o īvi aka a te tamā poti i te taumuli o te vaka, kae ne faigata ‵ki me ko ‵fonu a te poti tenā i vai. Oti ei ne taumafai latou o saisai a oa o te vaka ke ‵mau faka‵lei, kae tuku ifo ne latou a lopu mo nisi mea faigaluega kae tuku atu ke tapea a te vaka. Ke mafaufau ki te fakamataku o te malaga tenei! Ne se ‵lei olotou aofaga konei me i te vaka “ko peipei valevale ne te kaumatagi.” I te tolu o aso, ne laku ne latou a lopu ki te tai ke tai māmā te vaka.—Galu. 27:14-19.

13. E pefea te tulaga o te ola o tino i luga i te vaka ne sopo ei a Paulo i te taimi ne poko ei te kaumatagi?

¹³ Kāti ne ma‵taku valevale a tino i luga i te vaka, kae ne tali‵tonu a Paulo mo ana taugasoa me ka ‵sao latou. Ko oti ne fakamautinoa atu ne te Aliki ki a Paulo me ka molimau atu a ia i Loma, kae ne toe fakamaoni fakamuli mai ne te agelu a te mea tenā ki a ia. (Galu. 19:21; 23:11) E ‵tusa mo te lua vaiaso ne agi ei te kaumatagi tenei. Ona ko te ‵to malosi o te vaiua mo te matolu‵tolu o kaumana, ne seki mafai o iloa ne te kapeni a te koga ko ‵nofo latou i ei, io me ko te koga e tele latou ki ei. Kae ko se mafai eiloa o kai faka‵lei se tino ona ko te ‵moko, te vaiua, te taitailua mo te mataku.

14, 15. (a) I tena faipatiatuga ki tino i luga i te vaka, kaia ne fakasae aka ei ne Paulo a tena manatu telā ne fai muamua atu ki a latou? (e) Ne a mea e mafai o tauloto ne tatou mai te fekau tāua telā ne folafola atu ne Paulo?

¹⁴ Ne tu aka a Paulo ki luga. Ne toe fakasae aka ne ia tena manatu telā ne fai muamua atu ki a latou, kae ne seki fai atu ne ia mo te kaitaua. Kae ne fakaasi mai i mea ne fatoa oti ne ‵tupu me ne ‵tau eiloa o faka‵logo latou ki a ia. Ne fai atu ei a ia, penei: “E fakamalosi atu au ki a koutou ke loto ‵toa, me e seai se tino i a koutou ka mate, ko te vaka fua ka fakamaseigina.” (Galu. 27:21, 22) Ko tafaga la te fakamafanafana loto o pati konā ki te kau fakalogo‵logo! E se taumate ne fiafia malosi foki a Paulo me ne fai atu ne Ieova se fekau fakamafanafana penā ke fakailoa atu ne ia ki tino i luga i te vaka. E tāua ‵ki ke masaua ne tatou me e atafai a Ieova ki ola o tino taki tokotasi. Ne tusi mai te apositolo ko Petelu, penei: “A Ieova . . . e se manako . . . ke fakaseai se tino e tokotasi kae e manako ke sala‵mo a tino katoa.” (2 Pe. 3:9) Tela la, e tāua ‵ki eiloa mō tatou ke fakailoa fakavave atu a te fekau gali a Ieova ki so se tino! Ko ‵tu atu nei a ola o tino i se tulaga fakamataku.

¹⁵ Kāti ne talai atu eiloa a Paulo ki tino e tokouke i luga i te vaka ke “fakamoemoe ki te folafolaga telā ne fai ne te Atua.” (Galu. 26:6; Ko. 1:5) Kae i te taimi tenei ko pili ei o kasa te lotou vaka, ne mafai ne Paulo o fai atu ki a latou me e isi eiloa se lotou fakamoemoega. Ne fai atu a ia, penei: “Ne tu mai i oku tafa i te po a te agelu a te Atua telā e tapuaki au ki ei. . . kae fai mai, ‘Sa mataku e Paulo. E ‵tau mo koe o tu atu i mua o Kaisala, kae kiloke! ko oti ne tuku atu ne te Atua ki a koe a tino katoa kolā e fo‵lau fakatasi mo koe.’” Ne fakamalosi atu a Paulo ki a latou, penei: “Tela la, ke loto ‵toa e oku tāgata, i a au e talitonu i te Atua ka fakataunu eiloa ne ia a te mea ko oti ne fai mai ki a au. Kae e ‵tau eiloa mo tatou o ake aka i se fenua.”—Galu. 27:23-26.

“Ne ‵Sao Eiloa a Latou Katoa ki Uta i te Fenua” (Galu. 27:27-44)

16, 17. (a) Se a te avanoaga ne fakaaoga ne Paulo ke ‵talo ei a ia, kae ne a mea ne iku mai i ei? (e) Ne fakataunu pefea a pati ne fai atu ne Paulo?

¹⁶ Mai tua o se lua vaiaso ne tapea ei latou, kāti i se 540 maila, ne lagona ne sotia a galu e ‵fati ki luga i se fenua. Ne tuku ifo ne latou a taula i te taumuli o te vaka ke taofi aka te vaka ke mo a ma tapea, kae ke ‵fuli te taumua o te vaka ki uta i te fenua ko te mea ke fakatele atu te lotou vaka ki uta māfai e mafai. Ne taumafai latou o tiaki te vaka kae ke ‵kau aka ki uta, kae ne taofi ne sotia a latou. Ne fai atu a Paulo ki te ofisa o te kau sotia e pelā foki mo sotia, penei: “E se mafai koutou o ‵sao seiloga ke ‵nofo a tāgata konei i luga i te vaka.” A te vaka i te taimi nei ko se ‵ti malosi, ne fai atu ei a Paulo ke ‵kai a tino katoa, kae toe fakamaoni atu ne ia me i a latou ka ‵sao. Ne fai ei ne Paulo “te fakafetai ki te Atua i mua o latou katoa.” (Galu. 27:31, 35) I te faiatuga ne ia o te ‵talo fakafetai tenei, ne tuku mai ne Paulo se fakaakoakoga ‵lei ki a Luka, Alitako mo Kelisiano katoa i aso nei. E mata, e fakamalosi atu ne koe a tino i au ‵talo kolā e fai i mua o latou?

¹⁷ I te otiga o te ‵talo a Paulo, “ne loto ‵toa katoa latou kae kamata o ‵kai.” (Galu. 27:36) Ne laku ifo ne latou a saito ki te tai ko te mea ke tai māmā te vaka. I te aoakega, ne ‵kati ne kauvaka a lopu o taula, ‵tala ne latou a foe i te taumuli o te vaka, kae sisi aka te la foliki o te vaka kae ne tele atu te lotou vaka ki uta i te fenua. Ne kasa te taumua o te lotou vaka, kāti i te kauone kae ne maofa valevale a te taumuli o te vaka ona ko galu kolā e ‵fati ki luga i ei. Ne ma‵nako a nisi sotia ke tamate a nisi pagota ke mo a e ‵tele keatea, kae ne taofi ne Iulio a te mea tenā. Ne fakamalosi atu a ia ki tino katoa ke ‵kau io me fakalagalaga i luga i laupapa ke oko atu latou ki uta. Ne fakataunu eiloa a pati a Paulo ne fai atu ki a latou. Ne ‵sao katoa te toko 276 o latou. E tonu “ne ‵sao eiloa a latou katoa ki uta i te fenua.” Kae ko oi la te fenua tenei ne ake latou i ei?—Galu. 27:44.

“Ne Atafai Malosi Mai” (Galu. 28:1-10)

18-20. Ne fakaasi atu pefea ne tino Melita a te “atafai malosi,” kae se a te vavega ne fai ne te Atua e auala i a Paulo?

¹⁸ Ne iloa aka fakamuli me ne ake aka a latou konei i te fenua ko Melita, i te feitu ki saute o Sisili. (Ke onoono ki te pokisi “Melita—E tu i Fea?”) Ne “atafai malosi” a tino o te fenua tenei kolā e fai‵pati ki se ‵gana fakaatea. (Galu. 28:2) Ne faka‵ka ne latou se afi mō tino ‵fou konei, kolā ko siu valevale kae ko maka‵lili foki. Ne mafanafana gali atu a te afi tenā ki a latou faitalia te ‵moko mo te ‵to o te vaiua. Ona ko te afi tenā ne tupu foki i ei se vavega.

¹⁹ Ne manako a Paulo o fesoasoani ki a latou mai te laku atu o fafie ki loto i te afi. I te faiga penā, ne eva mai ki tua se gata poisini kae ū ne ia tou tagata kae ‵piki ‵mau ki tena lima. Ne mafau‵fau a tino Melita me i te mea tenei se fakasalaga mai i te kau atua.a

²⁰ Ne mafau‵fau a tino Melita kolā ne lavea ne latou a Paulo ne ū ne te gata me ka “fula‵fula tena foitino.” E fai mai se tusi e tasi me i te pati tonu telā ne fakaaoga i konei se “pati fakatokita.” E se ‵poi tatou me e ‵tau eiloa o ‵sae aka a vaegā tugapati penā i te mafaufau o “Luka te tokita fagasele.” (Galu. 28:6; Ko. 4:14) Ne ‵tue keatea ne Paulo a te gata poisini tenā mai tena lima kae e seai se mea ne tupu ki a ia.

21. (a) Ne a nisi fakamatalaga ‵tonu e maua ne tatou i nisi vaega o te tusi a Luka tenei? (e) Ne a vavega ne fai ne Paulo, kae ne pokotia pefea te kau Melita i ei?

²¹ Ne nofo atu a Popilio, se tino maumea telā e uke ana manafa i te koga tenā. Kāti ko ia te takitaki kautau o Loma i konā i Melita. Ne fai mai ne Luka me i a ia ko “te pule o te fenua,” telā e fetaui ‵lei eiloa mo tofi kolā ne ‵lomi i tusitusiga e lua a tino Melita. Ne talimalo faka‵lei ne ia Paulo mo ana taugasoa i aso e tolu. Ne masaki a te tamana o Popilio, kae ne fakamatala fakamaea mai foki ne Luka a te masaki tonu o te tagata tenā. Ne tusi mai a ia me i te tagata tenā e “takato mo te masaki i tena moega, e poko ne te fiva kae sanatoto,” ko fakamatalaga ‵tonu eiloa o te masaki o te tagata tenā. Ne ‵talo a Paulo kae fakaeke atu ana lima ki luga i te tagata tenā, kae ne ‵lei ei a ia. Ne ofo masei a tino i vavega konei, kae ne aumai ne tino olotou tino ma‵saki ke faka‵lei aka, kae aumai foki ne latou a meaalofa ke tausi atu ei ki a Paulo mo ana taugasoa.—Galu. 28:7-10.

22. (a) Ne a pati tavae ne fai mai ne se polofesa e tokotasi ki te tala a Luka e uiga ki te malaga ki Loma? (e) Ne a mea ka sautala tatou ki ei i te suā mataupu?

²² A te vaega o te malaga a Paulo tenei ne sautala tatou ki ei e ‵tonu ‵ki eiloa. Ne fai mai se polofesa e tokotasi, penei: “A te tala a Luka . . . se tasi o tala i te Tusi Tapu kātoa telā e tu ‵kese kae manino faka‵lei a fakamatalaga i ei. A fakamatalaga e uiga ki galuega a kauvaka i te senitenali muamua e penā foki mo ana fakamatalaga e uiga ki te tulaga o te Tai Metitilani i te feitu ki saegala, e ‵tonu katoa,” ko tena uiga kāti ne fakavae mai i se tusi telā ne fakamau i ei a mea ne fai ne ia i aso takitasi. Kāti ne fakamau ne Luka a mea konā i taimi ne faima‵laga ei lāua mo te apositolo. Kafai ne penā loa, kāti ne uke atu foki ana mea ne fakamau i te suā vaega o te malaga. Ne a mea ka ‵tupu ki a Paulo i te lotou okoatuga ki Loma? Ke onoono nei tatou.