Se Iloiloga ki Nisi Akoakoga ‵Se e Uiga ki te Mate
MAI aso mua eiloa, ne ‵numi kae ma‵taku a tino ki te mate. E se gata i ei, ko oti ne fakamalosi aka te mataku ki te mate ona ko manatu fakalotu ‵se, talitonuga masani mo manatu totino. E mafai o ave keatea ne te mataku ki te mate a te fiafia o se tino ki tena olaga kae fakavāivāi ei tena loto talitonu me e isi se aogā o te olaga.
E ‵tau o ‵losi atu ki lotu lauiloa mō te fakamalosiakaga o akoakoga ‵se e uiga ki te mate kolā ko talia ne te tokoukega o tino. Onoono aka me e sili atu tou maina e uiga ki te mate mai te iloiloga o nāi akoakoga konei fakatasi mo te fesoasoani o te munatonu i te Tusi Tapu.
Akoakoga ‵Se 1: A te mate ko te gataga masani eiloa o te olaga.
“A te mate . . . se vaega masani eiloa o ‵tou olaga,” ko pati i te tusi ko te Death—The Final Stage of Growth. E fakaasi mai ne akoakoga penei a te talitonuga me i te mate se mea masani, ko te gataga masani eiloa o mea ola katoa. Tela la, e fakaseai atu ei a fakamoemoega o tino e tokouke, kae e fai valevale i ei olotou olaga.
Kae e mata, e fai eiloa te mate mo fai te gataga masani o te olaga? E se tali‵tonu penā a tino ‵poto katoa. E pelā mo Calvin Harley, se tino poto telā e sukesuke ki te olaga matua, ne fai mai i te taimi ne fakasau‵tala aka ei, me e se talitonu a ia me i tino ne “faite ke ‵mate atu fua.” Ne fai mai a te tino poto ko William Clark, penei: “E se ‵tau o oko atu te mate ki tino katoa.” Kae ne fai mai a Seymour Benzer, mai te California Institute of Technology, me “e ‵lei ke fakamatala atu te olaga matua telā e iku atu ki te mate ki se fakasologa o mea e ‵tau o fai i te olaga, kolā e mafai o ‵fuli ne tatou, i lō te itula, telā e se mafai o ‵fuli ne tatou.”
Kafai e suke‵suke a saienitisi ki te foitino o se tino, e ‵segi valevale latou i ei. Ne iloa aka ne latou me ko oti ne maua ne tino a te poto mo te atamai telā e sili atu i lō mea e manakogina ke fakaaogā i te 70 ki te 80 tausaga o ‵tou olaga. Ne iloa aka ne saienitisi me e uke ‵ki eiloa a fakamatalaga e mafai o ‵teu i te faiai. E fai mai se tino tokotasi telā e sukesuke ki te faiai, me i fakamatalaga kolā e mafai o ‵teu i ‵tou faiai, “e mafai o faka‵fonu ki ei a tusi ‵lasi kāti e luasefulu miliona, e pelā eiloa mo te aofaki o tusi i faletusi ‵lasi i te lalolagi. E tali‵tonu a nisi saienitisi me e mafai ne se tino o fakaaogā se 1/100 o te pasene e tasi (.0001) o tena faiai i tena olaga kātoa. Se mea ‵lei ke fesili ifo, penei, ‘Kaia e maua ei ne tatou se faiai telā e uke a mea e mafai o ‵teu i ei māfai e fakaaogā fua ne tatou se vaega foliki i ei i te olaga kātoa?’
Mafaufau foki la ki te auala e ‵saga atu ei a tino valevale ki te mate! A te mate o se avaga fafine, se avaga tagata, io me se tamaliki, e mafai o fai mo fai te ‵toe taimi fakalogo‵mae i te olaga o te tokoukega o tino. E masani sāle o se ‵lei a lagonaga o tino i se taimi leva mai tua ifo o te mate o se tino pele. Ke oko foki eiloa ki tino kolā e fai mai me i te mate se mea masani, e faigata ki a latou ke talia te manatu me ka fakagata atu a mea katoa e uiga ki a latou māfai ko ‵mate latou. E fai mai a te British Medical Journal e uiga ki “se talitonuga masani me e ma‵nako a tino katoa ke ola leva latou māfai e mafai.”
Ona ko te kilokiloga a te tokoukega o tino ki te mate, te uke mo te fakaofoofogia o mea kolā e mafai o tauloto kae masaua ne ia, mo tena manakoga ke ola ki te se-gata-mai, e mata, e se fakamaoni mai i ei me ne faite a ia ke tumau i te ola? A te ‵tonuga loa, ne faite ne te Atua a tino mo te fakamoemoega ke ola ki te se-gata-mai, kae ke se ‵mate e pelā mo te masani. Mafaufau la ki te fakamatalaga a te Atua ki te tauavaga muamua e uiga ki te lā olaga i aso mai mua: “Fakatokouke otou tamaliki, ko te mea ko otou fanau ke nofo i te lalolagi kae pule i ei. Ko tuku atu ne au ki a koutou te pule i luga i ika, manu eva, mo manu vae fa katoa.” (Kenese 1:28) Ko tafaga la te gali o te olaga tumau tenā i aso mai mua!
Akoakoga ‵Se i te 2: E ave ne te Atua a tino i te mate ke ‵nofo mo ia.
Ne fai atu se mātua ko 27 ana tausaga telā ko pili o mate kae tiakina ana tama‵liki e tokotolu, ki te sina i te lotu Katolika, penei: “Sa fai mai me i te mea tenei ko te loto o te Atua. . . . Au e kaitaua ‵ki māfai ko fai mai ne se isi tino a pati konā ki a au.” Kae tenei eiloa te mea telā e akoako atu ne lotu e uke e uiga ki te mate me e ave keatea ne te Atua a tino ke ‵nofo mo ia.
E mata, e penā loa te masei o te Atua ke fai ne ia tatou ke ‵mate, mo te iloaga me ka fanoa‵noa malosi tatou i ei? Ikai, e se penā te Atua o te Tusi Tapu. E ‵tusa mo te 1 Ioane 4:8, a “te Atua ko te alofa eiloa a ia.” Masaua la, e se fai mai i ei me e maua ne te Atua a te alofa io me e alofa te Atua, kae e fai mai me i te Atua ko te alofa. E ‵poko, e ‵mā, kae ‵lei katoatoa a te alofa o te Atua. Tenā te pogai e mafai ei o fai atu me i te Atua ko te alofa eiloa me e fakavae ana nisi uiga mo faifaiga ki ei. A te Atua tenei, e se ko te Atua telā e ave keatea ne ia a tino i te mate ke ‵nofo mo ia.
Ko oti ne faka‵numi ne lotu ‵se a tino e tokouke e uiga ki te koga e olo atu ki ei mo te tulaga o tino ‵mate. A te lagi, heitisi, pekatuli, Limbo—a koga konei mo nisi koga aka, e fui maina kae ma‵taku valevale foki a tino i ei. Kae e fai mai a te Tusi Tapu me e seai se mea e iloa ne tino ‵mate; e tai ‵pau te lotou tulaga mo te tino telā e moe. (Failauga 9:5, 10; Ioane 11:11-14) Tela la, e se ‵tau o manava‵se tatou e uiga ki mea ka ‵tupu mai tua o te mate, e pelā eiloa mo te sē manava‵se o tatou māfai e lavea ne tatou se tino telā e moe palapala. Ne faipati a Iesu e uiga ki se taimi telā ‘ka ulu mai ei ki tua’ a “latou katoa kola e i loto i tanuga” ki se olaga fou i te lalolagi palataiso.—Ioane 5:28, 29; Luka 23:43.
Akoakoga ‵Se i te 3: E ave ne te Atua a tama‵liki ke fai mo fai ne agelu.
Ne fakasino atu a Elisabeth Kübler-Ross, telā ne sukesuke ki tino ma‵saki kolā ko pili o ‵mate, ki se talitonuga masani o tino ‵lotu. I te fakamatalaga o se mea tonu telā ne tupu, ne fai mai tou fafine me “se mea sē ‵lei ke fai atu ki se tamaliki telā ne mate tena tuagane me e alofa malosi a te Atua ki tama‵liki tā‵gata telā ne avaka ei ne ia a Johnny ki te lagi.” E tuku atu ne vaegā fakamatalaga penā se akoakoga ‵se e uiga ki te Atua kae e se fakaasi atu i ei ana uiga tonu mo ana faifaiga. Ne toe fai mai a te tokitā ko Kübler-Ross, penei: “I te taimi ne tupu aka ei te tamaliki fafine tenei, ne seki mafai o ‵noga tena kaitaua ki te Atua, telā ne iku atu ki te māfatia o tena mafaufau i te taimi ne ‵mate atu ei ana tama‵liki tāgata i te tolu sefulu o tausaga mai tua ifo i ei.”
Kaia e ave keatea ei ne te Atua se tamaliki ke fai mo fai se agelu. E mata, e ‵tagi ‵lei ki a koe te manatu me e sili atu te manako o te Atua ki se tamaliki ke ‵nofo tasi laua i lō te manakoga o mātua ki te tamaliki? Kafai e tonu me e ave ne te Atua a tama‵liki, ko tena uiga e fai ei a ia mo fai se Atua sē alofa kae uiga kaiū, i ne? E ‵kese mai i te talitonuga tenā, e fai mai te Tusi Tapu, penei: “Me i te alofa e vau mai i te Atua.” (1 Ioane 4:7) E mata, e mafai ne te Atua alofa o ave keatea se tino māfai e se tāitāi o fai ne se tino ‵lei se vaegā mea masei penā?
Kaia la e ‵mate ei a tama‵liki? E maua se vaega o te tali ki ei i te Tusi Tapu i te Failauga 9:11, penei: “A te malaia e maua ne tino katoa.” Kae e fai mai te Salamo 51:5, me i a tatou katoa e se ‵lei katoatoa, kae agasala, talu mai te taimi ne fa‵nau mai ei tatou, kae e iku fakamuli atu ki te ‵mate o tino katoa i auala kese‵kese i te taimi nei. I nisi taimi e ‵mate a pepe a koi tuai o fa‵nau mai. E ‵mate a tama‵liki i nisi taimi ona ko fakanofonofoga fakama‵taku io me ko fakalavelave ‵tupu fakafuasei. E se māfua mai i te Atua a vaegā mea penā.
Akoakoga ‵Se i te 4: E fakapuapuagatia a nisi tino māfai ko ‵mate.
E akoako atu ne lotu e uke me ka olo atu a tino ma‵sei ki te afi i seoli kae fakapuapuagatia i ei ki te se-gata-mai. E mata, e tonu kae fakavae te akoakoga tenei ki te Tusi Tapu? A te leva o te olaga o te tino e 70 ki te 80 tausaga. Ke oko foki eiloa ki se tino telā ne amio masei ‵ki i tena olaga kātoa, e mata, a te fakapuapuagatia ki te se-gata-mai se fakasalaga ‵lei? Ikai. Ko se faka‵tau eiloa te sē fetaui ke fakapuapuagā se tino ki te se-gata-mai ona ko ana agasala ne fai i te taimi toetoe fua ne ola ei a ia.
Ko te Atua fua e mafai o fakaasi mai ne ia a mea kolā e ‵tupu māfai ko ‵mate a tino, kae ne fakaasi mai ne ia i tena Muna tusia, ko te Tusi Tapu. Konei a pati a te Tusi Tapu: “Tatou, pela foki a manu e mate katoa. . . . E toe foki tasi eiloa te tino mo te manu ki te koga e tasi—te pefu. Ne mafua mai laua i te pefu; kae ka toe foki laua ki ei.” (Failauga 3:19, 20) E se taku lele mai eiloa i konei se mea e uiga ki te afi i seoli. E ‵foki atu a tino ki te ‵pefu—ki te tulaga sē ola—māfai ko ‵mate latou.
E ‵tau o iloa ne se tino me ko fakapuapuagatia a ia. E mata, e iloa ne tino ‵mate se mea? E toe tuku mai ne te Tusi Tapu a te tali, penei: “E iloa ne tino ola i a latou e mate, ka ko tino mate e seai se mea a latou e iloa. E seai aka foki eiloa se mea ‵lei e maua ne latou me ko se manatua latou.” (Failauga 9:5) E se logo‵mae lele eiloa i so se koga a tino ‵mate kolā ko “seai se mea a latou e iloa.”
Akoakoga ‵Se i te 5: A te mate ko te gataga eiloa o ‵tou ola.
E se ola tatou māfai ko ‵mate, kae e se fakauiga i ei me i te mea tenei ko te gataga o fakamoemoega katoa. Ne iloa ne te tagata fakamaoni ko Iopu me ka fanaifo a ia ki te tanuga, ko Seoli, māfai ko mate a ia. Kae fakalogo mai la ki tena ‵talo ki te Atua, penei: “Aku muna eiloa ke fakamuni ne koe au i te lalolagi o tino mate; tuku mai au ke muni ke oko ki te taimi e gata ei tou kaitaua, tena, ko onoono ei koe ki se taimi e toe masaua mai au. Kafai e mate se tagata, e mata e mafai o toe ola mai? . . . Ka kalaga mai koe, kae tali atu au.”—Iopu 14:13-15.
Ne talitonu a Iopu me kafai e tumau a ia i te fakamaoni ke oko ki te mate, ka masaua a ia ne Ieova kae ka toe fakatu mai i te taimi tonu. Tenei eiloa te talitonuga o tavini katoa a te Atua i aso mua. Ne toe fakamautinoa mai ne Iesu te fakamoemoega tenei kae ne fakaasi mai foki ne ia me ka fakaaogā ne te Atua a ia ke toe faka‵tu mai a tino ‵mate. E tuku mai eiloa ne pati a Keliso a te fakatalitonuga tenei: “Ko oko mai eiloa te taimi e lagona ei a [te] leo [o Iesu] ne latou katoa kola e i loto i tanuga, kae ka ulu mai ei latou ki tua. Ko latou kola ne amio ‵lei, e toe‵tu i te ola; ka ko latou kola ne amio masei, e toe‵tu i te fakasalaga.”—Ioane 5:28, 29.
Ko pili mai te taimi ka ave keatea ei ne te Atua a mea ma‵sei katoa kae fakatoka se lalolagi fou mai lalo i te pulega faka-te-lagi. (Salamo 37:10, 11; Tanielu 2:44; Fakaasiga 16:14, 16) Ka iku atu ki te faiga o te lalolagi kātoa mo fai se palataiso, kae e ‵nofo i ei a tino kolā e tavini atu ki te Atua. E fai‵tau tatou i te Tusi Tapu, penei: “Ne lagona ne au a te leo lasi e faipati mai penei mai te nofogaaliki: ‘Ko ‵nofo nei mo tino te fale o te Atua! Ka ‵nofo fakatasi a ia mo latou, kae ka fai latou mo ona tino. A te Atua ka fakatasi eiloa mo latou, kae ka fai a ia mo olotou Atua. Ka se toe iai ne loimata i olotou mata. Ka se toe iai se mate, se fanoanoa, se tagi io me se ‵mae. Ko palele atu a mea mua.’ ”—Fakaasiga 21:3, 4.
Ko Saoloto Mai te Mataku
E mafai o fakamafanafana atu ki a koe a te iloaga e uiga ki te fakamoemoega o te toe‵tuga fakatasi mo te iloaga e uiga ki te Tino telā e māfua mai i ei te fakatokaga tenā. Ne folafola mai a Iesu, penei: “Ka iloa ne koutou te munatonu, ko te munatonu foki ka fakasaoloto ne ia koutou.” (Ioane 8:32) E aofia i te mea tenā a te fakasaolotoga o tatou mai te mataku ki te ‵mate. Ko Ieova fua tokotasi e mafai o taofi aka ne ia a te olaga matua mo te mate kae tuku mai ki a tatou a te ola se-gata-mai. E mafai o talitonu koe ki folafolaga a te Atua? Ao, me e taunu faeloa te Muna a te Atua. (Isaia 55:11) E fakamalosi atu matou ke tauloto koe ki mea tai uke atu e uiga ki fuafuaga a te Atua mō tino. Ka fia‵fia malosi a Molimau a Ieova ke fesoasoani atu ki a koe.
[Te Manatu Tāua i te itulau e 6]
E mafai o ave keatea ne te mataku ki te mate a te fiafia o se tino ki tena olaga
[Te Fakasologa i te itulau e 7]
NISI AKOAKOGA ‵SE LAUILOA E UIGA KI TE MATE NE A MUNA A TE TUSI TAPU E UIGA KI EI?
● A te mate ko te gataga masani eiloa o te olaga Kenese 1:28; 2:17; Loma 5:12
● E ave ne te Atua a tino i te mate ke ‵nofo mo ia Iopu 34:15; Salamo 37:11, 29; 115:16
● E ave ne te Atua a tama‵liki ke fai mo fai ne agelu Salamo 51:5; 104:1, 4; Epelu 1:7, 14
● E fakapuapuagatia a nisi tino māfai ko ‵mate Salamo 146:4; Failauga 9:5, 10; Loma 6:23
● A te mate ko te gataga eiloa o ‵tou ola Iopu 14:14, 15; Ioane 3:16; 17:3; Galuega 24:15
[Ata i te itulau e 8]
A te iloaga o te munatonu e uiga ki te mate e fakasaoloto ei tatou mai te mataku
[Te Fakamatalaga o Ata i te itulau e 5]
Barrators—Giampolo/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.