Amaketo​—Se Kamataga Fiafia

A TE pati “Amaketo” ne māfua mai i te tugāpati Epelu ko te “Har–​Magedon,” io me ko te “Mauga o Mekito.” E maua te pati tenā i te Fakaasiga 16:​16, telā e fai mai: “Ko fakamaopoopo fakatasi ei ne agaga konei a tupu i te koga telā e taku faka-Epelu ko Amaketo.” Ko oi e fakamaopoopo ki a Amaketo, kae kaia? I fuaiupu e lua mai mua atu i ei, i te Fakaasiga 16:​14, e fai‵tau tatou, penei: A “tupu i te lalolagi kātoa,” e maopoopo atu “ki te taua i te aso lasi o te Atua e o ia te Malosi Katoatoa.” E pelā eiloa mo te masani, e ‵sae aka i ei a fesili tāua ‵ki. E taua i fea a “tupu” konei? Kaia e taua ei latou, kae ko oi e taua atu latou ki ei? E mata, ka fakaaogā ne latou a meatau ma‵losi, e pelā mo te mea e tali‵tonu ki ei a tino e tokouke? E mata, ka isi ne tino ka ‵sao atu i Amaketo? E fakaasi mai eiloa i te Tusi Tapu a tali ki fesili konei.

E mata, a te fakasino atu ki te “Mauga o Mekito” e fakauiga i ei me ka fai te taua o Amaketo i luga i se mauga i fenua i te Middle East? Ikai. Muamua la, e seai eiloa se mauga penā i aso nei​​—⁠i te koga ne tu i ei a Mekito mua, e isi se tamā mauga foliki e tu nei i ei telā e ‵tusa fua mo te 20 mita te maluga mai te laukele. E se gata i ei, a te koga i tafa o Mekito ko tō foliki ke maopoopo ki ei a “tupu [katoa] o te lalolagi mo olotou kautau.” (Fakaasiga 19:19) Kae, ko Mekito ne fai eiloa mo fai se koga ne fai ei a taua fakama‵taku kae tāua i tala mua i Fenua ki te Kogāloto Saegālā. Telā la, e fai eiloa Amaketo mo fai se fakatusa o se taua tāua, telā e mautinoa eiloa te feitu ka manumalo i ei.​​—⁠Ke onoono ki te pokisi “Mekito​​—⁠Se Fakatusa Telā e Fetaui ‵Lei,” i te itulau e 5.

E se fai Amaketo mo fai se taua i vā o atufenua i te lalolagi nei, me e fai mai te Fakaasiga 16:14 me e fakamaopoopo ne “tupu i te lalolagi kātoa” se potukau ‵teke “ki te taua i te aso lasi o te Atua e o ia te Malosi Katoatoa.” I tena valoaga mai te Atua, ne fai mai a Ielemia me i “foitino o tino kolā ne tamate ne [Ieova] ka tafola valevale mai i te suā mata o te lalolagi ke oko ki te suā mata.” (Ielemia 25:33) Telā la, e se fai Amaketo mo fai se taua a tino telā e fai fua i se koga i Fenua i te Middle East. Ko te taua eiloa a Ieova, kae ka fai i te lalolagi kātoa.

Masaua foki la, me i te Fakaasiga 16:​16, e taku Amaketo ki se “koga.” I te Tusi Tapu, e mafai o fakauiga se “koga” ki se fakanofonofoga io me se tulaga​​—⁠telā la, e fakauiga eiloa i konei me ka maopoopo fakatasi te lalolagi kātoa o ‵teke atu ki a Ieova. (Fakaasiga 12:​6, 14) Ka ‵kau fakatasi a atufenua katoa i te lalolagi i a Amaketo o ‵teke atu ki “kautau o te lagi” mai lalo i te takitaki kautau ko te “Tupu o tupu mo te Aliki o aliki,” ko Iesu Keliso.​​—⁠Fakaasiga 19:​14, 16.

Kae e a te fakamatalaga me i Amaketo e aofia i ei a te fakaaogāga o meatau ma‵losi io me ko te fe‵pakiga o mea i te lagi mo te lalolagi? E mata, ka talia ne se Atua alofa ke oko atu se gataga matagā penā ki tino mo te lotou koga ‵nofo, ko te lalolagi? Ikai. Ne faka‵mafa tonu mai ne ia me ne seki faite ne ia te lalolagi “ke fai mo koga sē aogā, kae ke fai mo koga e ‵nofo ei a tino.” (Isaia 45:18; Salamo 96:10) Ka se fakamasei ne Ieova i a Amaketo a te ‵tou lalolagi mai tena ‵sunuga ki te afi. I lō te fai penā, ka ‘fakamasei ne ia latou kolā e fakamasei ne latou te lalolagi.’​​—⁠Fakaasiga 11:⁠18.

Amaketo​​—⁠Māfea?

Ne sae aka se fesili tāua i te fia tausaga ko ‵teka telā ne uke ‵ki eiloa a matematega ki ei, E oko mai māfea a Amaketo? A te iloilo ki te tusi ko Fakaasiga fakatasi mo te malamalama i nisi vaega o te Tusi Tapu, e mafai o fesoasoani mai ke iloa te taimi o te taua tāua tenei. E ‵soko tasi ne te Fakaasiga 16:15 a Amaketo ki te oko mai o Iesu e pelā me se tino kaisoa. Ne fakaaogā foki ne Iesu a te fakatusaga tenā i te fakamatalamaiga o tena toe foki mai ke fakaoko mai ei te fakasalaga ki te olaga masei tenei.​​—⁠Mataio 24:​43, 44; 1 Tesalonia 5:⁠2.

E pelā mo te mea e fakaasi mai i te fakataunuga o valoaga i te Tusi Tapu, ko oti ne ola tatou i aso fakaoti o te olaga masei tenei talu mai te 1914.a A te fakailoga o te ‵toe vaega o aso fakaoti ko te vaitaimi telā ne taku ne Iesu ki ‘te fakalavelave tafasili i te masei.’ E se taku mai ne te Tusi Tapu a te leva o te vaitaimi tenā, kae ko fakalavelave kolā ka ‵tupu i ei ka sili atu i te ma‵sei i lō so se isi mea ne lavea atu i te lalolagi. Ka fakaoti te fakalavelave lasi tenā ki Amaketo.​​—⁠Mataio 24:​21, 29.

Ona ko te mea e fai Amaketo mo fai “te taua i te aso lasi o te Atua e o ia te Malosi Katoatoa,” e seai eiloa se mea e mafai o fai ne tino ke fakatalave ei te aso tenā. Ko oti eiloa ne fakatoka ne Ieova “te taimi” ke kamata ei te taua tenā. “Ka se tuai foki.”​​—⁠Sapakuka 2:⁠3.

E Laga Atu ne te Atua Fakamaoni se Taua Amiotonu

Kaia e laga atu ei ne te Atua se taua i te lalolagi kātoa? E fetaui ‵lei eiloa Amaketo mo te uiga e tasi mai i ana uiga fakavae, ko te fakamaoni. E fai mai te Tusi Tapu: “Me i [a Ieova] e fiafia ki te mea tonu.” (Salamo 37:28) Ko oti ne lavea ne ia a faifaiga katoa o te sē fakamaoni kolā ne ‵tupu i tala mua o tino. E fakamalosi aka ei ne te mea tenei tena kaitaua amiotonu. Telā la, ko oti ne ‵tofi aka ne ia tena Tama ke laga atu se taua amiotonu ko te mea ke fakaseai atu ei te olaga masei kātoa tenei.

Ko Ieova fua e mafai o laga atu ne ia se taua amiotonu kae kai filifili, telā ka ‵sao i ei a tino fakamaoni, i so se koga e ‵nofo atu ei latou. (Mataio 24:​40, 41; Fakaasiga 7:​9, 10, 13, 14) Kae ko ia fua e mafai o fakaoko atu tena pulega sili ki te lalolagi kātoa, me ne faite ne ia a mea katoa konā.​​—⁠Fakaasiga 4:​11.

Ne a mea ka fakaaogā ne Ieova ke fakaseai atu ei ana fili? E se iloa ne tatou. Kae e iloa ne tatou me ko isi eiloa se auala ko oti ne fakatoka ne ia ke fakaseai katoatoa atu ei a atufenua ma‵sei. (Iopu 38:​22, 23; Sefanaia 1:​15-​18) Kae, ka se aofia a tino tapuaki a te Atua i te lalolagi nei i te taua tenā. A te fakaasiga i te Fakaasiga mataupu e 19 e fakaasi mai i ei me ka aofia fua i te taua tenā, a kautau o te lagi fakatasi mo Iesu Keliso. E seai eiloa se tavini Kelisiano a Ieova i te lalolagi nei ka aofia i ei.​​—⁠2 Nofoaiga Tupu 20:​15, 17.

E Tuku Mai ne te Atua Poto a Fakailoaga e Uke

Kae e a tino kolā ka ‵sao atui ei? A te ‵tonuga loa, e seai eiloa se tino e ‵tau o mate i Amaketo. Ne tusi mai te apositolo ko Petelu: me “se manako a [Ieova] ke malaia se tino” kae e manako ke “sala‵mo . . . a tino” katoa. (2 Petelu 3:⁠9) Kae ne fai mai te apositolo ko Paulo me i te Atua “e manako . . . ke ola tino katoa, ka ke iloa foki ne latou te munatonu.”​​—⁠1 Timoteo 2:⁠4.

Ke fakataunu te fakamoemoega tenā, ko oti ne fakamautinoa aka mo te poto ne Ieova ke folafola atu “te tala ‵lei o te Malo” ki te lalolagi kātoa, i te fia selau o ‵gana. Ko maua nei ne tino i koga katoa te avanoaga ke ‵sao kae fakaolagina foki. (Mataio 24:14; Salamo 37:34; Filipi 2:​12) A tino kolā e talia ne latou mo te fiafia a te tala ‵lei, e mafai o ‵sao atu i Amaketo kae ola ki te se-gata-mai i tulaga ‵lei katoatoa i se lalolagi palataiso. (Esekielu 18:​23, 32; Sefanaia 2:3; Loma 10:13) E mata, e se tenei eiloa te mea e fakamoemoe ki ei se tino mai i se Atua telā e alofa?​​—⁠1 Ioane 4:⁠8.

E Mata, e Mafai ne se Atua Alofa o Taua Atu?

Kae e ‵segi a tino e tokouke me kaia e fakaoko mai ei ne te Atua telā ko te alofa a te mate mo te fakaseaiga ki te tokoukega o tino. E mafai o fakatusa te tulaga tenei ki se fale telā e ‵fonu i kimoa. E mata, e se lotomalie koe me i te pule o te fale telā e galue malosi e ‵tau o puipui ne ia te malosi mo te ‵lei o tena kāiga mai te fakaseai atu o kimoa konā?

E penā foki loa, ona ko te lasi o te alofa atafai o Ieova ki tino, telā ko ‵tau ei o fai te taua o Amaketo. Ko te fuafuaga eiloa a te Atua ke fai te lalolagi mo fai se palataiso kae ke fakafoki atu a tino ki te tulaga ‵lei katoatoa mo te filemu, telā “ka seai se tino e toe fai ne ia ke ma‵taku latou.” (Mika 4:​3, 4; Fakaasiga 21:⁠4) Kae, ne a nei a mea e ‵tau o fai ki tino kolā e fakamakosu ne latou te filemu mo te tokagamalie o nisi tino? E ‵tau o fakaseai atu ne te Atua a “kimoa”​​—⁠ko tino amio ma‵sei​​—⁠mō te ‵lei o tino amio‵tonu.​​—⁠2 Tesalonia 1:​8, 9; Fakaasiga 21:⁠8.

A te ukega o fakalavelave mo te tamate tino i aso nei e māfua mai i pulega a tino sē ‵lei katoatoa mo te sē fia ‵saga atu ki nisi tino ona ko te loto fenua. (Failauga 8:⁠9) A te taumafai o fakalauefa atu te lotou malosi pule, e fakasēaogā katoatoa ei ne malo o tino a te Malo o te Atua telā ko oti ne fakatu aka. E seai eiloa se fakaasiga me ka tiakina olotou pulega kae talia ne latou te pulega sili a te Atua mo Keliso. (Salamo 2:​1-9) Telā la, e ‵tau o fakaseai atu a vaegā malo penā ko te mea ke fakatoka ei te auala mō te pulega amiotonu a te Malo o Ieova mai lalo i a Keliso. (Tanielu 2:​44) E ‵tau o fai te taua o Amaketo ke faka‵lei katoatoa i ei a te kinauga e uiga ki te tino telā e ‵tau o pule mai ki te lalolagi tenei mo tino i luga i ei.

A te gasuesue o Ieova i a Amaketo ka fai eiloa mō te ‵lei o tino. I te fakafesagai atu ki tulaga i te lalolagi kolā e gasolo aka eiloa o ma‵sei, ko te pulega ‵lei katoatoa fua a te Atua ka fakamalie katoatoa aka i ei a manakoga o tino. Ko tena Malo fua telā ka fakatumau aka i ei te filemu mo te manuia. Ka pefea a te olaga i te lalolagi nei moi fai e nofo filemu fua te Atua ki te se-gata-mai? E mata, ka tumau eiloa a takalia‵liaga, fakasauāga, mo taua i te fakalogo‵mae atu ki tino, e pelā mo mea ne ‵tupu i te fia o tausaga o pulega a tino? A te taua o Amaketo se mea fua e tasi mai i mea tafasili i te ‵lei kolā e mafai o aogā ki a tatou!​​—⁠Luka 18:​7, 8; 2 Petelu 3:​13.

Te Taua ke Fakagata ei a Taua Katoa

Ka fakataunu i Amaketo se mea telā e seki mafai eiloa o fai ne nisi taua aka​​—⁠te fakagataga o taua katoa. Ko oi te tino e fai mai me e se manako a ia ke fakagata a taua? Kae ne seki iku manuia a taumafaiga katoa a tino ke fakagata a taua. A te sē manuia faeloa tenā o taumafaiga a tino ke fakagata a taua e faka‵mafa atu fua i ei a te ‵tonu o pati a Ielemia: “[Ieova], e iloa ne au me e seai se tino e pule i tena ikuga; e seai se tino e pule i tena ola.” (Ielemia 10:23) E ‵tusa mo mea kolā ka fai ne Ieova, e folafola mai te Tusi Tapu: “E fakagata ne ia a taua i te lalolagi kātoa; e fatifati ne ia a kausana, e fakamasei ne ia a tao, kae ‵sunu ne ia a talitā ki te afi.”​​—⁠Salamo 46:​8, 9.

Kafai ko fakaaogā ne atufenua a meatau fakama‵taku ke tamate ei nisi tino kae fakamatakutaku atu foki ke fakamasei te laukele mo te ea, ka fai eiloa ne te Tino ne faite ne ia te lalolagi se faiga​​—⁠i a Amaketo! (Fakaasiga 11:18) Telā la, ka fakataunu mai i te taua tenei a te mea telā ne mafai o fakamoe‵moe ki ei a tino kolā e ma‵taku ki te Atua i te fia o kautama. Ka fakamaluga aka ei te pulega sili a te Pule o te lalolagi, ko Ieova te Atua, ki luga i ana mea katoa ne faite.

Telā la, e se ‵tau o ma‵taku a tino kolā e fia‵fia ki te amiotonu, ki a Amaketo. I lō te fai penā, e tuku mai i ei se fakavae mō se fakamoemoega. Ka ‵fulu faka‵ma ne te taua i Amaketo a te lalolagi mai mea ma‵sei mo amioga ma‵sei katoa, kae ‵tala mai i ei te auala mō se fakanofonofoga fou kae amiotonu mai lalo i te Malo faka-Mesia o te Atua. (Isaia 11:​4, 5) I lō te ma‵taku ki se gataga tafasili i te masei, ka fai eiloa Amaketo mo fai se fakailoga o se kamataga fiafia mō tino amio‵tonu kolā ka ola ki te se-gata-mai i te lalolagi palataiso.​​—⁠Salamo 37:⁠29.

[Fakamatalaga mai lalo]

[Pokisi/Ata i te itulau e 5]

Mekito​—⁠se Fakatusa Telā E Fetaui ‵Lei

Ne tu a Mekito mua i se koga tāua ‵ki, telā e fakasaga tonu atu ki te feitu ki togālā o te kogā laukele ola i te Vanu o Ieseleelu, i te feitu ki mātū o Isalaelu. E ‵soko tasi a auala kolā e olo sāle atu i ei a tino fai pisinisi mai nisi fenua mo te auala e olo sāle atu i ei a kautau. Telā la, ne fai ei a Mekito mo fai se koga ne fai ei a taua lauiloa. E tusi mai te polofesa ko Graham Davies i tena tusi ko te Cities of the Biblical World​​—⁠Megiddo: “Ne faigofie faeloa ki tino faipisinisi mo tino oloolo malaga mai feitu katoa o ui atu . . . i te fa‵kai o Mekito; kae e mafai foki o iku atu te auala tenā ki te faiga o pisinisi mo taua māfai e mafai. Telā la, e se se mea fakapoi me ne fai te fa‵kai tenā mo fai . . . se koga e fakatau‵fai ki ei i taua kae kafai e manumalo te feitu e tasi, ko pule atu ei ki te koga tenā.”

A tala fakasolopito o Mekito ne kamata mai eiloa i te lua o meleniuma T.L.M. i te taimi ne fakatakavale ei ne te pule o Aikupito ko Thutmose III a pule o te fenua o Kanana i konā. Ne tumau eiloa penā i te fia o senitenali ke oko atu ki te 1918 i te taimi ne fakatakavale fakamasei ei ne te Takitaki Kautau o Peletania ko Edmund Allenby a te kautau o Turkey. Ko Mekito foki ne talia ei ne te Atua ke fakatakavale fakamasei ne te Famasino ko Palako a te Tupu o Kanana ko Iapino. (Famasino 4:​12-​24; 5:​19, 20) Ko te koga foki eiloa tenā ne fakatakavale ei ne te Famasino ko Kitiona a te kau Mitiana. (Famasino 7:​1-22) Ne ‵mate atu foki a te Tupu ko Aasaia mo te Tupu ko Iosia i te koga tenā.​​—⁠2 Tupu 9:​27; 23:​29, 30.

Telā la, e fetaui ‵lei eiloa Amaketo mo te koga tenā, ona ko te mea ne fai mo fai se koga o taua kolā e tāua ‵ki. Se fakatusa telā e fetaui ‵lei mo te manumalo katoatoa o te Atua i luga i tino ‵teke katoa.

[Te Fakamatalaga]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ata i te itulau e 7]

Ko maua nei ne tino i te lalolagi kātoa se fakailoaga mo te avanoaga ke ‵sao atu i Amaketo

[Ata i te itulau e 7]

Ka fai Amaketo mo fai se fakailoga o se kamataga fiafia