Te Pogai e ‵Tau ei o Talitonu Koe ki Tusi Evagelia i te Tusi Tapu

“Ne manuia eiloa a olotou taumafaiga. Ne fai ne latou a tamunei kolā e ‵togi atu ki te fia miliona . . . kae ko te ‵toe tusi foki telā e fia ‵togi ki ei a tino . . . Ne fakaaoga ne tamā potukau o lotu Kelisiano a mea konā. Ne ‵saga malosi atu latou ki akoakoga mo manatu tuku taumate fakalotu.”​—SUPER INTERESSANTE, SE TALA I SE MEKESINI I PASILI.

SE A te mea gali e uiga ki ei? Ne fakamatala mai eiloa i te mekesini e uiga ki fakafiafiaga mo faifaiga lauiloa i aso nei kolā ne fakavae ki Tusi Evagelia, tusi, mo tusitusiga sē ‵tonu e uiga ki te gataga o te lalolagi kolā ne maua i te 20 senitenali i te Nag Hammadi mo nisi kogā koga o Aikupito. E fakasino atu eiloa a mea konei mo nisi fakamatalaga aka ki tusitusiga Ma‵sei kae se ‵tonu.a

E Mata, e Isi se Aofaga Masei ne Fai i ei?

I se taimi telā ne galo atu ei i tino a te loto talitonu ki mea e uiga ki te Tusi Tapu mo te lotu orthodox, e foliga mai me ne tali‵tonu latou ki tusitusiga Ma‵sei kae sē ‵tonu konā. Ne lasi ‵ki eiloa a te fakamaseiga ne fai ne tusitusiga konei ki te kilokiloga a tino e tokouke ki akoakoga a Iesu Keliso mo te Lotu Kelisiano. Ne fai mai se mekesini e tasi, penei: “A Tusi Evagelia a Tomasi mo nisi tusitusiga sē ‵tonu e faipati ‵tonu atu ki se potukau o tino kolā e tumau i te gasolo o tokouke i aso nei: ko latou kolā e loto finafinau mō mea faka-te-agaga, kae e seai se lotou loto tali‵tonu ki lotu.” Ko oti ne iloa aka i Pasili me “e ‵tusa mo te 30 o potukau i ei e fakavae eiloa olotou talitonuga ki tusitusiga sē ‵tonu konei.”

A te mauaga o tusitusiga konei ne fai i ei ke lauiloa a te akoakoga, telā i te 4 o senitenali T.A., ne fai ei a aofaga a tino o te Lotu Katolika ke ‵funa aka a te mea tonu e uiga ki a Iesu, telā ne ‵funa ei a nisi fakamatalaga e uiga ki tena olaga i tusitusiga sē ‵tonu, kae ne ‵fuli foki ei a nisi mea i Tusi Tapu ‵fou. Ne fakaasi mai ne Elaine Pagel, se polofesa i mea tau lotu, a te tulaga tenei i ana pati: “Ko lavea nei ne matou me i te mea telā e taku ne matou ki te Lotu Kelisiano​—mo te mea telā e ‵kilo atu matou ki ei e pelā me ko faifaiga faka-Kelisiano—⁠e aofia fua i ei a tusi, kolā ne filifili aka mai i te fia o tusi.”

E pelā mo te manatu o tino ‵poto e pelā mo Pagel, e se fai eiloa a te Tusi Tapu e pelā me ko te pogai fua e tasi o te talitonuga faka-Kelisiano; e isi aka foki ne nisi tusi, e pelā mo tusitusiga Apokalifa. E pelā mo te polokalame i te BBC ko te Bible Mysteries, telā e fakaulutala penei “The Real Mary Magdalene,” ne fakamatala mai i tusitusiga Apokalifa me e fai a Malia te Makatala e pelā me “se faiakoga mo se fakatakitakiga faka-te-agaga ki nisi soko. A ia e sē se soko fua; kae se apositolo ki apositolo.” I ana pati e uiga ki te tulaga o Malia te Makatala, e tusi atu a Juan Arias i te nusipepa Pasili ko te Estado de São Paulo, penei: “E takitaki tatou ne mea katoa i aso nei ke tali‵tonu me i gasuesuega a Kelisiano i aso mua kolā ne maua ne Iesu, ne fakasino atu ki ei e pelā me ne “fafine kolā e maua ne latou te aiā” ona ko te mea ne fai a lotu i fale o fafine, kae ne ‵tofi foki latou i ei e pelā me ne faifeau mo tino ma‵luga i te lotu.”

E foliga mai me e ‵mafa atu a tusi faka-Apokalifa i lō te Tusi Tapu. Kae e fakasae aka ne te mea tenei a nisi fesili tāua: E mata, a tusitusiga faka-Apokalifa ko te fakavae tonu o te talitonuga faka-Kelisiano? Kafai e fe‵paki mo akoakoga ma‵nino i te Tusi Tapu, se a te tusi e ‵tau o tali‵tonu tatou ki ei ​—ko te Tusi Tapu io me ko tusi faka-Apokalifa? E mata, ne isi eiloa se aofaga masei i te fa o senitenali ke ‵funa aka a tusi konei kae ‵fuli foki a Tusi Evagelia e fa konei ke tapale keatea ei a fakamatalaga tāua e uiga ki a Iesu, Malia te Makatala, mo nisi tino aka? Ke tali aka a fesili konei, ke na onoono nei tatou ki se tusi e tasi mai Tusi Evagelia konei, ko te Evagelia a Ioane.

Fakamaoniga Mai te Evagelia a Ioane

Ne maua eiloa se vaega tāua o te Evagelia a Ioane i Aikupito i te kamataga o te 20 senitenali kae ko lauiloa nei e pelā me ko te Papyrus Rylands 457 (P⁵²). E aofia i ei a mea kolā e fakaasi mai i te Ioane 18:31–33, 37, 38 i te Tusi Tapu telā e avanoa i aso nei kae ne tausi faka‵lei i te fale tusi ko te John Rylands i Manchester i Egelani. A te mea tenei ko te ‵toe vaega leva eiloa o tusitusiga i te Tusi Tapu Faka-Eleni telā e maua nei ne tatou. E tali‵tonu a tino ‵poto e tokouke me ne tusi a te fakamatalaga tenei i te 125 T.A., mai tua o te mate o Ioane. E fakaofoofogia eiloa me e tai fetaui eiloa a te vaega o te fakamatalaga tenei mo tusitusiga mai tua ifo i ei. A te manatu tonu me ko oti ne avatu se ‵kopi o te Tusi Evagelia a Ioane i te 125 T.A. ki Aikupito, telā ne maua aka ei te vaega tenā, ne ‵lago atu eiloa ki te fakaotiga o tusitusiga konā me i te tala ‵lei e ‵tusa mo pati a Ioane ne tusi eiloa i te senitenali muamua T.A ne Ioane e pelā mo mea e fakaasi mai i te Tusi Tapu. A te tusi o Ioane se tusi telā ne tusi ne se tino telā ne molimau ne ia a galuega kolā ne tusi ne ia ki lalo.

I te suā feitu, a tusitusiga Apokalifa katoa ne fakamau mai i te lua o senitenali o vau ki mua, se fia selau o tausaga io me uke atu mai tua o te ‵tupuga o mea kolā ne fakamatala mai ne latou. E taumafai a nisi tino ‵poto o kinau atu me i tusitusiga Apokalifa ne fakavae mai i tusitusiga io me ko tuu mua, kae e seai se fakamaoniga ki te mea tenei. Tela la, se mea ‵lei ke fesili atu me se a te mea e talitonu malosi koe ki ei—⁠ko te fakamaoniga mai tino kolā ne molimau ki ei io me ko tino kolā ne ola i se selau tausaga mai tua ifo o te mea tenā? E manino eiloa te tali.b

Kae e a te fakamatalaga me i Evagelia i te Tusi Tapu ne ‵fuli ko te mea ke taofi aka ei a nisi tala e uiga ki te olaga o Iesu? E mata, e isi ne fakamaoniga me i te Evagelia a Ioane ne ‵fuli i te fa o senitenali ke faka‵se aka ei a manatu ‵tonu? Ke tali aka te fesili tenei, e ‵tau o masaua ne tatou a te fakavae tāua e tasi o te Tusi Tapu i aso nei ko tusitusiga i te fa o senitenali telā e lauiloa e pelā me ko te Vatican 1209. Kafai e aofia i te ‵tou Tusi Tapu a ‵fuliga kolā ne fai i te fa o senitenali, ko ‵tau ei o ‵sae mai a ‵fuliga konei i te tusi tenei. Se mea fakafiafia me e aofia foki i te suā tusi a fakamatalaga a Luka mo Ioane, kolā e iloa e pelā me ko te Bodmer 14, 15, mai i te 175 T.A. ki te 225 T.A. E ‵tusa mo pati a tino ‵poto, e ‵tai ‵pau eiloa mo te Vatican 1209. I nisi tugapati, e seki ai eiloa ne ‵fuliga tāua ne fai ki Tusi Evagelia i te Tusi Tapu, kae e maua eiloa ne tatou a te Vatican 1209 ke fakamaoni aka ei a te mea tenei.

E seai eiloa se fakamaoniga, io me ne fakamatalaga kolā e fakamaoni aka ei me i te tusi ko Ioane​—io me ko nisi Tusi Evagelia—⁠ne ‵fuli i te fa o senitenali. Mai tua o te sukesukega o vaega o tusitusiga kolā ne maua i Oxyrhynchus, i Aikupito, e tusi mai a te tokita ko Peter M. ko te Pule o te Iunivesiti o Cambridge, penei: “I tugapati masani, a tusitusiga konei e fakamaoni mai i ei a fakamatalaga i [tusitusiga kolā ne tusi i mataimanu ‵lasi mai te fa o senitenali o vau ki mua] telā e fakavae ki ei a lomiga tāua i aso nei. E seai eiloa se mea i mea konei e manakogina i ei se malamalama fou e uiga ki te ‵fuliga i aso mua o tusitusiga i te Feagaiga Fou.”

Se a te Mea e Mafai o Fakaiku Aka ne Tatou?

A Tusi Evagelia konei e fa​—Mataio, Maleko, Luka mo Ioane—⁠ko oti ne talia i te lalolagi kātoa ne Kelisiano kāti talu mai te kogaloto o te lua senitenali. A te fakaaogaga ne Tatian i se auala lauiloa a te pati ko te Diatessaron (se tugapati Eleni telā e fakauiga ki te “e auala i [te] tokofa”), ne tuku fakatasi i te va o te 160 mo te 175 T.A., ne fakavae fua ki Tusi Evagelia e fa kae e se ko nisi “Evagelia” ‵Se. (Ke onoono ki te pokisi ko te “Ko Fakamatalaga Mua Kolā e ‵Lago Atu ki Tusi Evagelia.”) Kae e tāua foki a te sukesukega ne fai ne Irenaeus i te fakaotiotiga o te lua senitenali T.A. Ne fakatalitonu atu ne ia me e ‵tau o fa a Tusi Evagelia, me e fa a feitu o te lalolagi kae fa a matagi tumau. E tiga eiloa e fakalotolotolua a tena fakatusaga, e ‵lago atu eiloa a ia ki te manatu me e fa fua a Tusi Evagelia i te taimi tenā.

Ne a mea e fakaasi mai ne mea ‵tonu katoa konei? Me i te Tusi Tapu faka-Eleni​—e aofia i ei a Tusi Evagelia konei e fa—⁠kolā e maua ne tatou i aso nei ne seki ai eiloa se ‵fuliga lasi ki ei talu mai te lua o senitenali. E seai eiloa se pogai ke tali‵tonu me e isi se aofaga masei ne fai i te fa o senitenali ke ‵fuli io me ke taofi aka ei so se vaega o te Tusi Tapu telā ne fakaosofia ne te Atua. E ‵kese mai i ei, ne tusi mai a te tino poto i te Tusi Tapu ko Bruce Metzger, penei: “I te fakaotiga o te lua o senitenali, . . . ne talia eiloa mo te loto tasi se vaega lasi o te Feagaiga Fou ne fakapotopotoga kese‵kese kae salalau atu o tino tali‵tonu i te tai Metitilani kae penā foki loa mai Peletania ki Mesopotamia.”

Ne ‵lago atu eiloa a te apositolo ko Paulo mo Petelu ki te munatonu i te Muna a te Atua. Ne fakailoa atu ne lāua ki taina Kelisiano ke fakaeteete ke mo a ma talia io me tali‵tonu ki so se mea i tafa o mea kolā ne akoako atu ki a latou. E pelā mo Timoteo, ne tusi atu a Paulo ki a ia: “Timoteo, tausi faka‵lei ki akoakoga ne tuku atu ne au ki a koe. ‵Kalo keatea mai i finauga va‵lea mo tino kolā e fai mai me ne maua ne latou mai te Atua se fakaasiga fakapitoa. A te mea nei se fakaasiga loi fua, e takitaki ei latou keatea mai te fakatuanaki.” Ne fakamaoni atu penei a Petelu: “Ne seki fakaaoga ne matou a tala ‵kai kolā ne fai ne tino, i te ‵takuatuga ke iloa ne koutou a te foki mai o te ‵tou Aliki ko Iesu Keliso mo te ‵malu. Ne ‵kilo tonu atu eiloa omotou mata ki tona sili!”​—1 Timoteo 6:​20, 21; 2 Petelu 1:⁠16.

I senitenali ko ‵teka atu, ne fakaosofia eiloa a te pelofeta ko Isaia ke fai mai, penei: “A mouku e mage‵mage, penā foki a pulalakau, ka ko te muna a te Atua e tumau ki te se gata mai.” (Isaia 40:⁠8) E mafai o maua ne tatou a te loto talitonu tenā me i te Tino telā ne fakaosofia ne ia te Tusi Tapu ne tausi ne ia i te fia o tausaga ko te mea ke “ola tino katoa, ka ke iloa foki ne latou te munatonu.”​—1 Timoteo 2:⁠4.

[Fakamatalaga fakaopoopo]

[Ata i te itulau e 9]

A te Papyrus Rylands 457 (P⁵²), se vaega o te Tusi Evagelia a Ioane telā ne tusi i te lua o senitenali T.A., mai tua fua o nai sefulu tausaga ne tusi ei a te mea muamua

[Ata i te itulau e 11]

Ko Fakamatalaga Mua Kolā e ‵Lago Atu ki Tusi Evagelia

I tala mua o te Lotu Kelisiano, ne kinau atu a tino sukesuke me i Tusi Evagelia e fe‵paki a tala i ei kae e se mafai foki o fakatalitonugina olotou tala. Ne ‵pulu aka ne se tino tusitala mai Sulia ko Tatian (kāti i te 110-180 T.A.) a Tusi Evagelia. Ne talitonu a ia me ka mafai o ‵galo atu a kinauga sē ‵tonu māfai e fakafetaui aka a Tusi Evagelia konei i se auala atamai kae ke tuku fakatasi e pelā me se tala e tasi i lō tala e fa.

Ne kamata ei a Tatian o fakatokatoka ke fakafetaui aka ne ia a tala konā. E se iloa tonu me ne fai ana tusitusiga i te ‵gana Eleni io me ko te ‵gana Sulia. Faitalia eiloa me se a te ‵gana ne tusi i ei, i te 170 T.A., ne fakataunu ne Tatian tena galuega, telā ne lauiloa e pelā me ko te Diatessaron, se pati Eleni telā e fakauiga ki te “e auala i te tokofa.” Kaia e ‵tau ei o fia iloa ne koe a tusitusiga kolā ne seki tusi mai lalo i te takitakiga a te Atua?

I te 19 senitenali, ne kamata o ati aka ne tino ‵teke a te kilokiloga me ne seki tusi aka eiloa ne tino tusitala a Tusi Evagelia mai mua o te lua o senitenali T.A., tela la, e se tāua malosi olotou tala. Kae ne maua a tusitusiga mua o te Diatessaron, kolā e tuku mai i ei a fakamaoniga mautinoa me i Tusi Evagelia konei e fa​—ko mea fua konā e fa—⁠ko lauiloa kae ne talia foki e pelā me ne tusitusiga i te kogaloto o te lua senitenali T.A.

A te mauaga o te Diatessaron mo fakamatalaga i ei i te ‵gana Alapi, Amenia, Eleni, mo Latina, ne fai ei se tino poto i te Tusi Tapu ko Sir Frederic Kenyon ke tusi mai: “Ne fatoa fakaasi faka‵sau mai ne tusituisga konei ne maua so se manatu fakalotolotolua e uiga ki te Diatessaron, kae ne fakamaoni mai i ei me kāti ko te A.D. 170, ko leva loa ne maua i ei a tala ‵tonu katoa e uiga ki te olaga o te ‵tou Fakaola.”

[Ata i te itulau e 11]

TATIAN

Diatessaron I Te ‵Gana Alapi

[Ata i te itulau e 8]

33 T.A.

A Iesu ne mate i te

Kāti i te 41 T.A.

Ne tusi i ei a Mataio

Kāti i te 58 T.A.

Ne tusi i ei a Luka

Kāti i te 65 T.A.

Ne tusi i ei a Maleko

Kāti i te 98 T.A.

Ne tusi i ei a Ioane

125

Rylands 457 (P⁵²)

Kāti i te 140 T.A.

Ne kamata ei a tusitusiga Apokalifa

Kāti i te 175 T.A.

Ne tusi ei a tusitusiga a Bodmer 14, 15 (P⁷⁵)

I te 4 o senitenali

Ne tusi ei te Vatican 1209

[Ata i te itulau e 10]

Vatican 1209

A tusitusiga o te Vatican 1209 i te fa o senitenali i luga nei, e fakaasi mai i ei se ‵fuliga foliki i tusitusiga i Tusi Evagelia

[Ata i te itulau e]

From the book Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868

[Ata i te itulau e 9]

© The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin