Fakamatalaga mō te Tusi ko te ‵Tou Olaga mo te Galuega Talai

IULAI 5-11

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 11-12

“Te Auala e Manako a Ieova ke Tapuaki Atu ki a Ia”

it-2 1007 ¶4

Ola

Ke Tavini mo Tou Ola Kātoa. E fakauiga loa te “ola”ki te foitino kātoa. Kae fai mai nisi tusi faitau ke ‵sala atu ki te alofa kae tavini ki a Ieova mo ‵tou ‘loto kātoa mo ‵tou ola kātoa’ (Teu 4:29; 11:13, 18), kae fai mai foki te Teutelonome 6:5: “E ‵tau mo koe o alofa ki a Ieova mo tou loto kātoa mo tou ola kātoa mo tou malosi kātoa.” Ne fai mai a Iesu me mafai o tavini atu mo tou loto kātoa mo tou ola kātoa, “mo tou mafaufau kātoa.” (Mko 12:30; Luk 10:27) Kae sae aka te fesili me kaia la e taku fakatasi mai ei a nisi vaega konei mo te ola, māfai a latou katoa ne vaega o te ola. Ke fai se fakatusaga: E mafai ne se tino o fakatau atu a ia (io me ko tena ola) ke fai pelā me se pologa a te suā tino, ko fai ei a ia pelā me se kope totino a tena matai io me ko tena pule. Kae e mafai o se tavini a ia ki tena matai mo tena loto kātoa, mo te loto fiafia tonu ke fakafiafia atu ki a ia, tela la, e mafai loa o se fakaaoga ne ia tena malosi kātoa io me ko te ‵toe mea e mafai ne ia o fai ke fakafiafia tena matai. (Fakatusa ki te Efe 6:5; Kol 3:22.) Tela la, e lavea faka‵lei atu ei i te pogai e taku mai ei a nisi vaega konei, ke ‵saga faka‵lei tatou ki ei ko te mea ke mo a eiloa e puli i a tatou a te ‵tou taviniga ki a Ieova telā ko te pule o tatou, mo tena Tama, telā ne fakaaoga tena ola e pelā me se togiola ke ‵togi ki ei tatou. A te tavini ki te Atua mo te “ola kātoa” e aofia i ei te foitino kātoa, e se ne nai vaega fua o te foitino. E ‵tau o katoatoa te ‵tou malosi, ‵tou mea e mafai o fai, mo te ‵tou fia‵fia.—Fakatusa ki te Mat 5:28-30; Luk 21:34-36; Efe 6:6-9; Fpi 3:19; Kol 3:23, 24.

it-1 84 ¶3

Fatafaitaulaga

Ne fakatonu atu ki tino Isalaelu ke tapale ki lalo a fatafaitaulaga fapaupau katoa kae fakama‵sei katoa a pou fatu tapu mo pou lakau tapu kolā e masani o faite i tafa i ei. (Eso 34:13; Teu 7:5, 6; 12:1-3) E se ‵tau o fakaakoako ki mea konei io me ofo atu olotou tama‵liki ki te afi e pelā mo mea ne fai ne tino Kanana. (Teu 12:30, 31; 16:21) I lō te faite ke uke olotou fatafaitaulaga, e ‵tau mo tino Isalaelu o tasi fua te lotou fatafaitaulaga mō fai te tapuakiga tonu ki te Atua tonu e tokotasi, kae ‵tau fua o faite i te koga telā ne filifili ne Ieova. (Teu 12:2-6, 13, 14, 27; e ‵kese mo Papelonia telā e 180 a fatafaitaulaga ne faite fua mō te lotou atua fafine ko Ishtar.) Ne fakatonu atu ke faite ne latou se fatafaitaulaga mai fatu kolā ne seki ‵kati i te otiga ne olo atu ki te suā feitu o te vaitafe ko te Iolitana (Teu 27:4-8), kae ne faite ne Iosua i luga i te Mauga o Epalu. (Ios 8:30-32) Mai tua o te vaevaega o fenua kolā ne puke ne latou, a te matakāiga o Leupena mo Kato mo te āfa o te matakāiga o Manase ne faite ne latou se fatafaitaulaga lasi kae gali i tafa o te Iolitana, telā ne fai ei ke kaitāua a nisi matakāiga ke oko ki te taimi ne iloa aka i ei i te fatafaitaulaga tenā e sē se fakailoga ‵teke, kae se fakamasauaga fua o te tapuakiga ki a Ieova e pelā me ko te Atua tonu e tokotasi.—Ios 22:10-34.

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 925-926

Kelisima, Mauga

Mai tua malie o te pukega ne latou a Ai, e pelā loa mo te fakatonuga ne tuku atu ne Mose, ne maopoopo a matakāiga o Isalaelu i te Mauga o Kelisima mo te Mauga o Epalu mai lalo i te takitakiga a Iosua. I konā, ne lagona i ei ne tino a fakamanuiaga ka maua ne latou māfai e faka‵logo ki a Ieova, kae ka maua ne latou a fakamalaiaga māfai e se faka‵logo ki a ia. A matakāiga o Simeona, Levi, Iuta, Isakala, Iosefa, mo Peniamina ne ‵tu atu i mua o te mauga o Kelisima. A tino Levi mo te pusa o te feagaiga e ‵tu i te vanu, ako nisi matakāiga aka e tokoono ne ‵tu i mua o te mauga o Epalu. (Teu 11:29, 30; 27:11-13; Ios 8:28-35) Kāti a matakāiga kolā ne ‵tu i mua o te Mauga o Kelisima ne tali atu ki fakamanuiaga kolā ne faitau atu ki a latou, kae ko nisi matakāiga aka ne tali atu ki fakamalaiaga ne faitau atu ki a latou. E tiga loa e fai mai se fakamatalaga e tasi i fakamanuiaga ne faitau atu ki te Mauga o Kelisima ona ko te gali kae lau olaola, e ‵kese mo te Mauga o Epalu telā e se uke a lakau i ei kae fatufatua, e seai loa se mea penā e taku mai i te Tusi Tapu. Ne faitau atu te Tulafono i se leo maluga “i mua o te fakapotopotoga o tino Isalaelu e aofia i ei a fāfine mo tama‵liki mo tino fakaa‵tea kolā e ‵nofo tasi mo latou.” (Ios 8:35) Ne mafai o lagona faka‵lei ne tino e tokouke a pati i mauga e lua ona ko te ‵ligo gali o te koga tenā.—Onoono ki te EBAL< MOUNT.

IULAI 12-18

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 13-15

“Ne Fakaasi ne Ieova Tena Atafai ki Tino Ma‵tiva e Auala i te Tulafono”

it-2 1110 ¶3

Tasi-Vae-Sefulu

E foliga mai me isi aka foki se sūa tasi-vae-sefulu, ko te tasi-vae-sefulu i te lua telā e tausi mō nisi pogai aka mai tafa o te tasi-vae-sefulu telā e tuku ‵tonu atu ki te kau faitaulaga Levi, kae e isi foki se tusaga o te kau Levi e maua i ei. E masani sāle o fakaaoga a te tasi-vae-sefulu tenei ne tino katoa i loto i se kāiga Isalaelu māfai ko maopoopo fakatasi i taimi o ‵kaiga fiafia. Kafai ko tō ‵mao te malaga ki Ielusalema ke ave i ei te tasi-vae-sefulu tenei, ko ‵fuli i ei a mea konā ki tupe ke ‵togi ki ei a meakai mo meainu mō ola kae fia‵fia māfai ko ‵nofo i Ielusalema i taimi o fakatasiga tapu. (Teu 12:4-7, 11, 17, 18; 14:22-27) Kae i te fakaotiga o taki tolu mo taki ono tausaga katoa o te fitu sapati, i lō te fakaaoga ke sui ki ei a mea ne fakaaoga i fakatasiga tapu, a te tasi-vae-sefulu tenei e tausi mō tino Levi, tino fakaa‵tea, mo tama‵liki e seai ne olotou tamana i te fenua.—Teu 14:28, 29; 26:12.

it-2 833

Tausaga o te Sapati

E fakaigoa a te tausaga o te Sapati ki “te tausaga e fakamagalo ei a kaitalafu [hash·shemit·tahʹ].” (Teu 15:9; 31:10) I te tausaga tenā a te laukele e ‵tau o malōlō, e seai ne galuega e fai ki ei, e tuku loa penā. (Eso 23:11) E isi aka foki se suā mea e ‵tau o malōlō, io me fakaseai, ko kaitalafu. E taku pelā me se kaitalafu telā e “fakamagalo ke faka‵malu a Ieova”. E ‵kese te fakamatalaga a nisi tino ki ei, e fai mai a nisi tino tusi tala i kaitalafu konā e se fakaseai, kae fai fua ko te tino ne fakakaitalafu tena sene ke se faimālō ne ia tena taina Epelu ke ‵tina tena kaitalafu, me seai se peofuga o te tino fai fatoaga i te tausaga tenā; ko te tino fakaa‵tea fua e ‵tau o fai a ia ki ei ke ‵tina atu tena kaitalafu. (Teu 15:1-3) E fai mai a nisi faiakoga o te tulafono me ko tupe fua kolā ne kaitalafu ke fesoasoani ki se tino fakaalofa ne fakaseai, kae ko kaitalafu ki mea fakapisinisi e kese te fakanofoga ki ei. E fai mai latou, i te senitenali muamua i Taimi o Keliso, ne kamata ne Hillel se faifaiga ke mafai ne te tino i a ia te tupe fakakaitalafu, o tu i mua o te fono ke fai se fakamaoniga ke puipui te kaitalafu i te mea ma galo ona ko faifaiga fakaloiloi.—The Pentateuch and Haftorahs, edited by J. Hertz, London, 1972, itu. 811, 812.

it-2 978 ¶6

Pologa

Tulafono kolā e fakagalue i vā o pologa mo matai. I tino Isalaelu, a te tulaga o te pologa Epelu e ‵kese mai te tulaga o te pologa telā se tino fakaa‵tea, tino fakaa‵tea e nofo tumau, io me se tino e se nofo tumau. Kafai e sē se tino Epelu, ka fai eiloa a ia e pelā me se kope a tena matai kae mafai foki o tumau a ia i te fai pelā me se pologa a te tama a tena matai (Lev 25:44-46), kae ko te pologa Epelu e ‵tau o fakasaoloto i te fitu o tausaga o tena taviniga io me ko te tausaga o te Iupeli, faitalia me tefea e mua. I te taimi o tena taviniga, a te tino Epelu e fai pelā me se tino telā e galue fakagamua. (Eso 21:2; Lev 25:10; Teu 15:12) Kafai se tino Epelu ne fakatau ne ia a ia e pelā me se pologa ki se tino fakaa‵tea, ki se tino o te kāiga o te tino fakaa‵tea, io me se tino e se nofo tumau, e mafai o toe ‵togi mai a ia i so se taimi ne ia eiloa io me se tino telā e isi sena aiā ke toe ‵togi ne ia a ia. A tena ‵togi e galue mai luga i te aofaki o tausaga koi ‵toe ke oko atu ki te tausaga o te Iupeli io me ke oko atu ki te fitu o tausaga o tena taviniga. (Lev 25:47-52; Teu 15:12) Kafai e tuku atu ki te pologa Epelu a tena saolotoga, e ‵tau o tuku atu ne tena matai se meaalofa ke fesoasoani atu ki te kamataga o tena olaga e pelā me se tino saoloto. (Teu 15:13-15) Kafai se pologa ne ‵mai mo tena avaga, e ‵tau o olo fakatasi mo tena avaga. Kae kafai ne tuku atu ne te matai se avaga ma ia (e mautinoa se fafine fakaa‵tea telā e se ‵tau o fakasaoloto i te fitu o tausaga o te taviniga), a te fafine tenā mo ana tama‵liki ka fai eiloa pelā me ne pologa a te matai. I vaegā tulaga penā e mafai ne se tagata Epelu o filifili ke nofo loa a ia i tena matai. Ka fakapū tena taliga ki se mea fakapū taliga ke fakaasi atu i ei me ka tumau loa a ia i te fai pelā me se pologa i tena olaga kātoa.—Eso 21:2-6; Teu 15:16, 17.

Taemani Faka-te-Agaga

w06 4/1 31

Fesili Mai Tino Fai‵tau

Ne a mea e tauloto ne tatou mai te fakatapuga telā i te Esoto 23:19: “E se ‵tau mo koe o saka se tamā kouti ki vai ū o tena mātua”?

A te fakatonuga tenei i te tulafono a Mose, telā e sae fakatolu taimi i te Tusi Tapu, e fesoasoani mai ke loto fakafetai tatou ki te ‵lei o Ieova, tena atafai, mo tena alofa. E fakaasi mai foki ei te takalialia o Ieova ki tapuakiga ‵se.—Esoto 34:26; Teutelonome 14:21.

Ke saka se tamā kouti io me se isi manu ki vai ū o tena mātua e se fetaui mo te fakatokaga a Ieova ki mea ne faite. Ne tuku mai ne Ieova a vai ū o se mātua ke fagai ki ei te tamaliki ko te mea ke ola. Kafai e saka se manu foliki ki vai ū o tena mātua, ne fai mai se tino sukesuke tokotasi, i te mea tenā se fakaasiga “o te se āva ki te fesokotakiga pili o te mātua mo tena tamaliki telā ne faite kae ne faka‵malu ne Ieova.”

E se gata i ei, e fai mai a nisi tino i te saka o se tamā manu ki vai ū o tena mātua kāti se tapuakiga fapaupau ne fai sāle ke mafai o ‵to te vaiua. Kafai e tonu te manatu tenā, ne mafai loa o fai te fakatapuga tenā e pelā me se puipuiga ki tino Isalaelu mai tapuakiga va‵lea kae sē a‵lofa o fenua i olotou tafa. Ne fakatapu i te Tulafono faka-Mose a tino Isalaelu ma tau‵tali i tulafono fakavae o fenua konā.—Levitiko 20:23.

Kae ko te ‵toe mea, e lavea ne tatou i te tulafono tenei a te alofa atafai o Ieova. I te Tulafono, e uke a fakatonuga i ei e ‵tai ‵pau kolā e ‵teke atu ki te fakasauāga o manu kae se puipuiga foki ke mo a e ‵teke ki fakatokaga a te Atua e uiga ki mea ne faite. E pelā me se fakaakoakoga, ne aofia i te Tulafono a fakatonuga ke fakatapu ma ofo atu se manu e pelā me se taulaga vaganā ko oti ne kātoa a aso e fitu ne ‵nofo ei mo tena mātua, e fakatapu foki ma tamate se manu mo ana tama i te aso loa e tasi, mo te puke ne koe kea‵tea se mātua fakatasi mo ana punua io me ko ana fua.—Levitiko 22:27, 28; Teutelonome 22:6, 7.

Tela la, e lavea faka‵lei ne tatou i te Tulafono e sē se mea fua telā e aofia ei a fakatonuga mo fakataputapuga e uke. E se gata i ei, e fesoasoani mai ana fakatakitakiga ke fakatāua ne tatou te faiga o mea ‵lei kolā e fakaata ‵tonu mai ei a uiga ‵gali o Ieova.—Salamo 19:7-11.

IULAI 19-25

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 16-18

“Fakatakitakiga mō te Fakamasinoga Amiotonu”

it-1 343 ¶5

‵Kivi

Kafai e se fai faka‵lei se fakamasinoga i te fono ona ko faifaiga sē ‵tonu, e fakatusa a te mea tenā ki te ‵kivi, kae e se talia i te Tulafono a faifaiga e uke penā, e pelā mo ‵togi fakakolekole, meaalofa io me ko te fakailoga tino, me i faifaiga penā e mafai o faka‵kivi i ei se famasino kae fai ei ke se fai ne ia tena fakamasinoga mo te fai meatonu. “Te ‵togi fakakolekole e faka‵kivi ne ia a mata o te tino.” (Eso 23:8) A “‵togi fakakolekole e faka‵kivi i ei a mata o tino poto.” (Teu 16:19) Faitalia te fai meatonu mo te poto o se famasino, e mafai eiloa o faka‵se a ia ne se meaalofa telā e iloa io me se iloa ne ia, kae avatu ne tino kolā e aofia i te ‵tagi. A faifaiga faka‵kivi e se gata fua i te avatuga o se meaalofa kae penā foki loa i ‵tou pati mo ‵tou faiga, e pelā mo te mea e fakaasi faka‵lei mai i te tulafono a te Atua: “E se ‵tau mo koe o fakaasi atu te fakailoga tino ki tino ma‵tiva io me fakaasi atu te fapito ki tino mau‵mea.” (Lev 19:15) Tela la, faitalia me ko ‵tou pati io me ko faiga io me ko te takutakua o tatou i tino e tokouke, e se ‵tau eiloa mo te famasino o fapito a tena fakamasinoga ki tino maumea ona fua ko latou e maumea.—Eso 23:2, 3.

it-2 511 ¶7

Napa, Fuainumela

Lua. A te napa lua e masani o sae mai sāle i mea kolā e manakogina i ei se fakamaoniga. Kafai e tokolua a molimau e fetaui ‵lei a lā fakamatalaga, e fakatalitonuga te lā fakamatalaga. E manakogina ke tokolua a molimau io me silia atu mo te tokotolu ke mafai ne se famasino o fai se fakaikuga. E fakaaoga foki te fakatakitakiga tenā i te fakapotopotoga Kelisiano. (Teu 17:6; 19:15; Mat 18:16; 2Ko 13:1; 1Ti 5:19; Epe 10:28) Ne fakaaoga foki ne te Atua te fakatakitakiga tenei i te taimi ne tuku mai ei ne ia tena Tama e pelā me se togiola ki tino. Ne fai mai a Iesu: “E tusi mai foki i te otou Tulafono, ‘A te molimau a tino e tokolua e tonu.’ Au ko te tino telā e molimau e uiga ki a au, kae ko te Tamana telā ne uga mai ne ia au e molimau foki ki a au.”—Ioa 8:17, 18.

it-2 685 ¶6

Faitaulaga

A faitaulaga ko tino kolā ne ‵tofi ke fakamatala ne latou te tulafono a te Atua, kae lasi ‵ki te lotou tusaga i te faiga o fakamasinoga i Isalaelu. Ne tuku atu a faitaulaga ke fesoasoani ki famasino i loto i fakai, kae ga‵lue fakatasi foki latou mo famasino i te faiga o tagi kolā ko tō faigata ki te fono ke fai se fakaikuga (Teu 17:8, 9) E ‵tau foki o fesoasoani latou ki toeaina o te fakai i te faiga o tagi e uiga ki te tatino kolā ko sē māfai o fakaiku, ko te mea ke fakamautinoa me ne tau‵tali eiloa ki fakanofonofoga ke tapale te tino fakamaligi toto mai te fakai. (Teu 21:1, 2, 5) Kafai se tagata e isi sena masalosalo i tena avaga e mulilua, e ‵tau o aumai tou fafine ki mua i te koga tapuaki, ko fai ei ne te faitaulaga a mea kolā e ‵tau o fai, ko tuku atu ei ki a Ieova a te fakamasinoga kae ka iloa i ei a te meatonu e uiga ki te fafine me sao io me ‵se. (Num 5:11-31) I so se tagi, a ikuga e fai ne te faitaulaga io me ko famasino kolā ne filifili aka, e ‵tau o fakaasi atu te āva ki ei; kafai se tino e sē fakaasi atu ne ia te āva io me ‵teke ki ei, a tena fakasalaga ko te mate.—Num 15:30; Teu 17:10-13.

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 787

Tapale Kea‵tea

I lalo i te tulafono, kafai e fakasala se tino ke tapale kea‵tea, a fakamaoniga e ‵tau o maua mai i molimau e tokolua io me tokouke atu. (Teu 19:15) A molimau konei ko latou e ‵tau o peipei muamua ne latou a te tino fai mea ‵se ki fatu. (Teu 17:7) I te auala tenei e fakaasi atu ei ne latou a te lotou loto finafinau ki te tulafono a te Atua mo te tausiga ke ‵ma te fakapotopotoga o Isalaelu kae fai foki ei ke ma‵taku a tino ma fai ne latou a fakamatalaga kolā e ‵sē ‵tonu, sonafai, io me fai fakavave fua.

IULAI 26–AOKUSO 1

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 19-21

“A te Ola o te Tino e Tāua ki a Ieova”

it-1 344

Toto

Ne tuku ne te Atua a te ola ki te tagata ke mafai o fiafia, kae ko te tino e ave ne ia kea‵tea ma i a ia ka fakafesagai eiloa a ia mo te Atua. E fakaasi mai te mea tenei i pati a te Atua ki te tino tatino ko Kaino: “A te toto o tou taina ko kalaga mai ki a au mai te laukele.” (Ken 4:10) Kafai foki loa se tino e takalialia ki tena taina, kae manako malosi ke tamate a ia, io me fatufatu ne ia io me fai ne ia se molimau sē tonu e uiga ki a ia kae fai ei ke tu tena ola i se tulaga fakamataku, ka taia eiloa a ia i toto o tena taina.—Lev 19:16; Teu 19:18-21; 1Io 3:15.

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 518 ¶1

Fono, Fakamasinoga

A te koga fai fono e tu i te mataloa o te fakai. (Teu 16:18; 21:19; 22:15, 24; 25:7; Luta 4:1) A te “mataloa” tenei e fakauiga ki se koga ateatea i loto i te fakai i tafa o te mataloa. A mataloa konei ko koga kolā e faitau atu ei te Tulafono ki te fakapotopotoga o tino kae folafola atu foki ei a fakatonuga. (Nee 8:1-3) I te mataloa, e faigofie ke fakafesili a molimau e uiga ki se fakalavelave i mea o te fenua, e pelā mo te fakatauatuga o se kope mo nisi mea aka, ona e tokouke sāle a tino e olo ki tua kae ‵mai ki loto i te mataloa i te ao. E se gata i ei, kafai e fai a te fono i mua o tino e tokouke i te mataloa, e fai ei ko famasino ke fai faka‵lei mo te fai meatonu a olotou fakamasinoga mo olotou fakaikuga. E isi eiloa se koga ne fakatoka i tafa o mataloa o te fakai ke saga‵saga faka‵lei i ei a famasino. (Iop 29:7) I te taimi ne faimalaga sāle atu a Samuelu i Peteli, Kilikala, mo Mesepa ne fai a ia mo “famasino o Isalaelu i konā,” e penā foki i Lama, ko te koga telā e tu i ei tena fale.—1Sa 7:16, 17.

AOKUSO 2-8

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 22-23

“Ne Fakaasi ne Ieova Tena Atafai ki Manu e Auala i te Tulafono”

it-1 375-376

Amoga ‵Mafa

Ne fakaaoga sāle a manu ke amo ne latou a amoga i aso mua, kae ne fakatonu atu ki tino Isalaelu me kafai e lavea ne se tino se asini a te tino telā e takalialia ki a ia e siga ki lalo mo tena amoga, i lō te tiakigina atu penā, e ‵tau mo ia o fesoasoani atu “ke ave kea‵tea te amoga tenā.” (Eso 23:5) A te aofaki o mea e mafai ne se manu o ave e fakaigoa ki se amoga, e pelā mo te fakautaaga o one ki luga i “miula e lua.”—2Tu 5:17.

it-1 621 ¶1

Teutelonome

I te tusi ko Teutelonome, ne fakatonu atu foki ke fakaasi atu te alofa atafai ki manu. E fakatapu a tino Isalaelu ma puke se manu eva mai luga i tena ofaga, me ka fai ei ke se mafai ne ia o puipui ana punua. E mafai o tuku atu a ia ke sao, kae ko ana punua e ‵tau o puke ne tino Isalaelu ma latou. Ko saoloto i ei te mātua ke fai ana nisi punua ke uke atu. (Teu 22:6, 7) E se talia foki ke ‵sai fakatasi ne se tino fai fatoaga se asini mo se pulumakau kae fakaga‵lue tasi, ko te mea ke mo a ma fakagalue ‵mafa a te manu telā e vāivāi. (22:10) E se ‵tau foki o ‵sai se gutu o te pulumakau tagata i te taimi e lakalaka ei ne ia a saito, ke mo a e tigaina a ia i te fiakai kae ko saito konā loa i ana mua e galue ‵mafa a ia ki ei i te lakalakaga.—25:4.

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 600

Kaitalafu, Tino Kaitalafu

A te kaitalafu e fakauiga ki se mea telā ne puke, kae ‵tau o toe ‵togi atu io me sui ki se mea. I Isalaelu mua, a kaitalafu ne māfua mai i te se lava o mea tau tupe. Kafai se tino Isalaelu e fai pelā me se tino kaitalafu, a te mea tenā se tulaga fakafanoanoa; ka fai faeloa a te tino kaitalafu e pelā me se pologa a te tino ne kaitalafu i ei. (Fat 22:7) Tela la, ne fakatonu atu ki tino o te Atua ke kaima‵lie kae ke sē kaiū o tuku atu a mea ki olotou taina Isalaelu ma‵tiva, kae e se ‵tau foki o fakapasene a sene kolā ne tuku fakakaitalafu atu ki olotou taina ma‵tiva. (Eso 22:25; Teu 15:7, 8; Sal 37:26; 112:5) Kae ko tino o fenua fakaa‵tea e ‵tau o ‵togi te pasene a latou. (Teu 23:20) Ne malama‵lama a tino tusi tala Iutaia i te fakatonuga tenei ne fai ki luga i kaitalafu o pisinisi, kae sē ki manakoga o tino ma‵tiva. A tino fakaa‵tea kolā e se ‵nofo tumau i Isalalelu, e masani sāle o olo atu fua o fai pisinisi, telā la, e ‵tau loa o ‵togi te lotou pasene, ona ko te pogai me fakapasene foki ne latou a sene kolā e fakakaitalafu ne latou ki nisi tino.

AOKUSO 9-15

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 24-26

“Ne Fakaasi ne Ieova Tena Atafai ki Fafine e Auala i te Tulafono”

it-2 1196 ¶4

Fafine

I tulafono o kautau, ne fakaasi atu a te amanaia ki te fafine avaga mo te tagata avaga mai te talia ke se kau atu te tagata fatoa avaga ki te kautau mō se tausaga e tasi. E tuku atu ne te mea tenei se avanoaga ke mafai ne te tauavaga o fai se lā tamaliki, kae ka fai ei pelā me se fakamafanafanaga lasi ‵ki ki te mātua māfai te tamana ko fano ki te taua, kae maise i ei māfai e mate atu i te taua.—Teu 20:7; 24:5.

it-1 963 ¶2

Taetae

E lavea faka‵lei atu i te mea tenei se faifaiga alofa ki tino ma‵tiva, kae fakamalosi aka foki ei te uiga kaimalie, sē kaiu, mo te fakalagolago ki fakamanuiaga a Ieova, kae e se fakamalosi aka i ei te paie. E fakamaina mai ne te mea tenei a pati a Tavita konei: “E seki lavea eiloa ne au se tino amiotonu ke tuku tiaki, io me ko ana tama‵liki ke salasala ki falaoa.” (Sal 37:25) Kafai e talia ne latou te fakatokaga tenei ne tuku mai i te Tulafono mō latou, ke oko foki loa ki tino ma‵tiva, ona ko te lotou ga‵lue ma‵losi, ka se mafai eiloa latou o fia‵kai, kae ka se mafai foki loa latou io me ko olotou tama‵liki o olo o akai falaoa.

w11 3/1 23

Ne Iloa ne Koe?

I Isalaelu mua, kafai se tagata e mate kae seai sena tamaliki, e ‵tau mo tena taina o avaga ki tena avaga ke mafai o maua ne tamaliki ke fakatumau te gafa o te tagata telā ko mate. (Kenese 38:8) Fakamuli ifo, ne aofia a te fakatokaga tene i te Tulafono faka-Mose, kae ne taku pelā me ko te avaga mo te taina o tena avaga. (Teutelonome 25:5, 6) A mea ne fai ne Poasa kolā ne fakamatala mai i te tusi o Luta, e fakaasi mai ei i te tiute tenei e mafai foki o fai ne se kāiga o te tagata telā ko mate māfai e seai sena taina e ola.—Luta 1:3, 4; 2:19, 20; 4:1-6.

A te faifaiga tenei ke avaga ki te taina o tena avaga ne fai foki i aso o Iesu e pelā mo te mea ne fakasino atu ki ei a Satukaio, kae tusi i te Maleko 12:20-22. Ne fai mai se tino tusi tala Iutaia e igoa ki a Flavius Josephus i te faifaiga tenei ne seki fai fua ke mafai o fakatumau te igoa i te kāiga kae ne fai foki ke mafai o fakatumau a kope o te kāiga kae ke tausi atu foki ki te fafine ko mate tena avaga. I aso konā, e seai loa se aiā o te fafine ki kope o tena avaga. Kae kafai se tamaliki ne fanau mai ona ko te faifaiga tenei ke fakaavaga ki se taina io me se kāiga, ka mafai ei o fakatuamu a kope totino o te tagata telā ko mate.

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 640 ¶5

‵Talaga o Avaga

Pepa Fakamaoni o te ‵Talaga o te Avaga. E se ‵tau o fakaiku aka ne tatou i te saolotoga ne tuku mai i te Tulafono faka-Mose ke mafai o‵tala se avaga ne fai ei ke faigofie i tino ke ‵tala valevale olotou avaga fakamuli nei. A te saolotoga ke ‵tala te avaga, e isi ne mea e ‵tau o fakatoka faka‵lei i ei. E ‵tau mo te tagata avaga “o tusi se pepa fakamaoni o te ‵talaga o te avaga mo te fafine tenā.” E ‵tau mo mo ia o “tuku atu ki tou fafine, kae uga atu ke fano kea‵tea mai tena fale.” (Teu 24:1) E tiga loa e seai ne nisi fakamatalaga fakaopoopo e tuku mai ne te Tusi Tapu ki te mea tenei, a te faifaiga tenei kāti ne aofia i ei se sau‵talaga ne fai mo tāgata kolā e tuku mai ne latou te saolotoga ki te mea tenei, kae kāti ne ‵sala muamua ki se auala ke mafai o faka‵lei. A te taimi telā ne fakaavanoa atu ke fakatoka a te pepa fakamaoni ki te ‵talaga o te avaga, ne mafai o tuku atu i ei se avanoaga ki te tagata ka ‵tala tena avaga ke toe mafaufau ki tena fakaikuga. E ‵tau eiloa o isi se pogai ‵tau ke ‵tala te avaga kae fakagalue te tulafono tenei, kae ka fai ei te mea tenei e pelā me se mea ke fakaeteete ei a tino i te sōna ‵tala o olotou avaga. Ka mafai foki o puipui ei te saolotoga mo te ola ‵lei o te fafine. E seki fakaasi mai i te Tusi Tapu a mea kolā ne tusi i loto i te “pepa fakamaoni o te talaga o avaga.”

AOKUSO 16-22

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 27-28

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 360

Tuakoi

E fakatapu i te tulafono a Ieova māfai e fakagasue ne koe se tuakoi. (Teu 19:14; onoono foki ki te Fat 22:28.) E fakamalaia a te tino telā e siki ne ia “te tuakoi o tena tuakoi.” (Teu 27:17) Ona ko tino fai manafa e ola mai i mea e maua i olotou laukele, kafai e siki ne se tino te tuakoi, ko tena uiga ko ‵kati kea‵tea ne ia a nisi mea kolā e ola i ei te suā tino. A te faifaiga tenei e ‵pau eiloa mo te kaisoa i te kilokiloga a tino i aso mua. (Iop 24:2) Kae e isi ne tino sē fakamaoni ne fai ne latou a faifaiga sē ‵lei penā, e pelā mo pelenise o Iuta i taimi o Hosea ne fakatusa ki tino kolā e fakagasue ne latou se tuakoi.—Hos 5:10.

AOKUSO 23-29

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 29-30

“Te Tavini ki a Ieova e se tō Faigata”

w09 11/1 31 ¶2

E Tuku Mai ne Ieova ki a Tatou se Filifiliga

E mata, e faigata ke iloa a te loto o te Atua kae ke fai ne tatou? Ne fai mai a Mose: “A te fakatonuga tenei e fakatonu atu ne au ki a koe i te aso nei e se fai pelā me ko tō ‵mafa mō koe, io me e se mafai o oko atu koe ki ei.” (Fuaiupu 11) E se mafai ne Ieova o fakatonu mai se mea telā e se mafai ne tatou o fai. A mea e fakatonu mai ne ia ne mea aoga kae mafai o fai ne tatou. Kae ne mea foki e iloa ne tatou. E se manakogina ke “fanaka ki te lagi” io me malaga ki “te suā feitu o te tai” ke tauloto ki mea e manako te Atua ke fai ne tatou. (Fuaiupu 12, 13) E fakamatala faka‵lei mai i te Tusi Tapu a te auala e ‵tau o ola tatou i ei.—Mika 6:8.

w09 11/1 31 ¶1

E Tuku Mai ne Ieova ki a Tatou se Filifiliga

“NE NOFO faeloa au mo te mataku i te mea ma fai ne au se mea telā e se fiafia ki ei a Ieova.” Ko pati a se fafine Kelisiano telā ne mafaufau i mea sē ‵lei ne tupu ki a ia i te taimi koi foliki i ei e mafai o iku atu ki te fai ne ia se mea ‵se. E mata, e tonu? E mata, ka seai se aoga o tatou ona ko mea ne ‵tupu ki a tatou? Ikai, ne tuku mai ne Ieova te Atua ki a tatou te meaalofa ko te saolotoga ke fai a filifiliga, tela la, e filifili eiloa ne tatou a te auala e ‵tau o ola tatou i ei. E manako a Ieova ke fai ne tatou te filifiliga tonu, kae ne tuku mai ne ia tena Muna ko te Tusi Tapu ke mafai ne tatou o fai te filifiliga tenā. Mafaufau ki pati a Mose kolā e maua i te Teutelonome mataupu 30.

w09 11/1 31 ¶4

E Tuku Mai ne Ieova ki a Tatou se Filifiliga

E mata, e tāua ki a Ieova a ‵tou filifiliga? Ao, e tāua ki a ia! Ne fakaosofia ne te Atua a Mose ke tusi mai penei: “Filifili a te ola.” (Fuaiupu 19) Kae e filifili pefea tatou ki te ola? Ne fakamatala mai ne Mose penei: “Mai te alofa ki a Ieova, mai te fakalogo ki tena leo, kae mai te ‵piki ‵mau ki a ia.” (Fuaiupu 20) Kafai e a‵lofa tatou ki a Ieova, e ma‵nako tatou o faka‵logo kae ‵piki ‵mau ki a ia mo te fakamaoni, faitalia me se a te mea e tupu. Mai te faiga penā, ko filifili eiloa ne tatou te ola—ko te ‵toe olaga ‵lei mo te fakamoemoega ke ola ki te se-gata-mai i te lalolagi fou a te Atua.—2 Petelu 3:11-13; 1 Ioane 5:3.

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 665 ¶3

Taliga

E auala i ana tavini, ne taku ne Ieova a tino Isalaelu loto ‵fika kae sē fakalogo e pelā me ‘seki pilitome olotou taliga.’ (Iel 6:10; Gal 7:51) E pelā me isi se mea ne ‵pono ki ei olotou taliga ke se mafai o ‵logo. Ne tuku atu ne Ieova a taliga kolā e malamalama kae fakalogo ki tino kolā e ‵sala ki a ia, kae ‵pono ne ia a taliga o tino sē faka‵logo ke se ‵logo i mea faka-te-agaga. (Teu 29:4; Lom 11:8) Ne ‵valo mai ne te apositolo ko Paulo me isi se taimi ka ‵to kea‵tea a tino kolā e fai pelā i a latou ne Kelisiano mai te fakatuanaki, e se ma‵nako ke lagona ne latou a munatonu mai te Muna a te Atua, kae ma‵nako ki mea kolā e “logo‵tonu” ki olotou taliga, telā la ka fia faka‵logo eiloa latou ki faiakoga ‵loi. (2Ti 4:3, 4; 1Ti 4:1) E se gata i ei, ka “‵ki” eiloa olotou taliga māfai e lagona ne latou a tala faka‵poi, maise ko tala o puapuaga ka oko atu.—1Sa 3:11; 2Tu 21:12; Iel 19:3.

AOKUSO 30–SEETEMA 5

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA | TEUTELONOME 31-32

“Ke Tauloto Mai Pati Fakatusa i se Pese Telā ne Fakaosofia”

w09 5/1 14 ¶4

Pati Fakatusa i te Tusi Tapu—E Malamalama Koe i ei?

Ne fakaaoga sāle foki i te Tusi Tapu a mea ‵mate ke fakatusa ki ei a Ieova. Ne taku sāle a ia ko “te Kaupapa o Isalaelu,” te “kaupapa,” mo te “‵pui malosi” (2 Samuelu 23:3; Salamo 18:2; Teutelonome 32:4) Se a te pogai ne fakatusa i ei penā? E pelā loa mo te kaupapa lasi e makeke kae e se mafai o fakagasue, e penā foki a Ieova te Atua, ko te Fakavae ‵mautakitaki o tou puipuiga.