Fakamatalaga mō te Tusi mō Fakatasiga

© 2022 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania

MATI 6-12

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA| 1 NOFOAIGA TUPU 23-26

“Ne Fakatoka Faka‵lei te Tapuakiga i te Faletapu”

it-2 241

Tino Levi

Ne fakatoka faka‵lei ne Tavita a galuega a tino Levi, mai te faka‵sopo ne ia tino fakatonutonu, ofisa, famasino, tino tausi mataloa, mo ‵teutupe, pelā foki mo se aofaki lasi o tino ke fesoasoani ki faitaulaga i te faletapu, koga ateatea, mo potu ‵kai maise ki te faiga o taulaga, te faka‵māga o tino, te fuaga o mea, mo galuega kese‵kese a leoleo. E 24 potukau usuusu a tino Levi, kolā e tai ‵pau mo potukau o faitaulaga, kae ‵tu fakasolosolo. E mafai o iloa olotou tofiga e auala i te faiga o te vili. Kae pelā mo potukau tausi mataloa, ne fili aka foki a tino ‵tu i mataloa i te auala eiloa tenā.—1No 23, 25, 26; 2No 35:3-5, 10.

it-2 686

Faitaulaga

A faitaulaga kolā e ga‵lue i te faletapu ne ‵tofi ke ga‵lue mai lalo i ofisa kese‵kese. Ne fai te vili ke iloa aka a galuega kolā e ‵tau o fai. A potukau takitasi kolā e 24 e ‵tu i te vaiaso kātoa, tela la, e lua fua olotou taimi ‵tu i te tausaga. E mautinoa me i taimi o ‵kaiga fia‵fia e ‵tu i ei a faitaulaga katoa me lau i afe a taulaga a tino e ofo atu i taimi konā, e pelā mo mea ne fai ne latou i te fakaulufalega o te faletapu. (1No 24:1-18, 31; 2No 5:11; fakatusa ki te 2No 29:31-35; 30:23-25; 35:10-19.) E mafai o tavini atu se faitaulaga i nisi taimi kae e se ‵tau o fakalavelave atu a ia ki tiute e ‵tau o fai ne faitaulaga ‵tu. E ‵tusa mo tuu a te kau lapi, i te kamataga o te olaga o Iesu i te lalolagi, ne tokouke ‵ki a faitaulaga, tela la, ne vaevae a galuega o te vaiaso ki kāiga kese‵kese kolā e aofia i te potukau, ko tavini atu ei a kāiga takitasi i se aso e tasi io me uke atu faka‵tau ki te aofaki o tino i te lotou kāiga.

it-2 451-452

Pese

I tafa o fakatokatokaga o te faletapu o Ieova, ne fakatoka ne Tavita e toko 4,000 tino Levi ke tavini i te faiga o pese. (1No 23:4, 5) Mai i a latou konei, e toko 288 “ne fakaakoako ke usu pese ki a Ieova, ne tino apo katoa.” (1No 25:7) A te fakatokaga kātoa tenei ne takitaki ne tāgata fai pese apo ko Asafo, Hemanu, mo Ietutunu (telā e fakaigoa foki ki a Etanu). Ona ko tāgata konei ne ‵tupu mai i tama tāgata e tokotolu a Levi ko Kelesoma, Koate, mo Melali, e ‵tusa mo te fakasologa o olotou igoa, tela la, ne aofia a matakāiga Levi e tolu konei i te kau fai pese o te faletapu. (1No 6:16, 31-33, 39-44; 25:1-6) A tama tāgata a tāgata e tokotolu konei e toko 24 katoa, kolā e aofia i te toko 288 tino apo i te fai pese kolā ne taku muamua. Ne ‵tofi aka a tama tāgata taki tokotasi e auala i te faiga o te vili ke fai mo takitaki o potukau usuusu taki tasi. E isi foki ne nisi “tino apo” e toko 11 mai lalo i tena takitakiga, kolā ne fili mai i ana tama tāgata eiloa mo nisi tino Levi. Mai te fakatokaga tenei, a te toko 288 ([1 + 11] × 24 = 288) tino Levi apo i te usuusu, ne vaevae ki akoga e 24, e pelā eiloa mo te kau faitaulaga. Kafai e vaevae aka te toko 3,712 ‘tino fakaakoako,’ kāti e nofo ki se toko 155 tāgata e toe fakaopoopo atu ki potukau takitasi kolā e 24, ko tena uiga e nofo ki se toko 13 tino Levi ki se tino apo e tokotasi i vaega kese‵kese o akoakoga tau pese. (1No 25:1-31) Ona la a faitaulaga e faka‵tagi ne latou a pu, tela la, e fakaopoopo atu foki te lotou aofaki ki tino usuusu mai tino Levi.—2No 5:12; fakatusa ki te Nu 10:8.

it-1 898

Tino Tausi Mataloa

I te Faletapu. Mai mua malie o tena mate, ne fakatoka faka‵lei ne te tupu ko Tavita a tino Levi mo tino ga‵lue i te faletapu, e aofia i ei a tino tausi mataloa kolā e toko 4,000. E o‵mai latou i aso e fitu i olotou potukau. I o latou te tiute ke leoleo te fale o Ieova kae ‵tala kae ‵pono mataloa i taimi ‵tonu. (1No 9:23-27; 23:1-6). I tafa o te lotou tiute pelā me ne leoleo, ne onoono a nisi tino ki meaalofa a tino kolā ne aumai ke fakaaoga i te faletapu. (2Tu 12:9; 22:4) Fakamuli ifo, i te taimi ne fakasopo ne te faitaulaga sili ko Ieoiata a Ioasa ke fai mo tupu, ne ‵tofi aka ne leoleo fakapito ke ‵tu i mataloa o te faletapu ke puipui a Ioasa telā koi foliki fua, mai te tupu fafine ko Atalia telā e manako o ‵fao te tulaga fakatupu. (2Tu 11:4-8) I te taimi ne fakaseai ne te tupu ko Iosia a tapuakiga ki tupua, ne fesoasoani atu a tino tausi mataloa ke tapale kea‵tea a meaafale kolā ne fakaaoga i te tapuakiga ki a Paala. Kae ne ‵sunu a mea konā mai tua o te fakai.—2Tu 23:4.

MATI 20-26

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA| 2 NOFOAIGA TUPU 1-4

“Ne Fai ne te Tupu ko Solomona se Fakaikuga sē ‵Lei”

it-1 174 ¶5

Te Kautau

Mai te pulega a Solomona ne kamata ei te tala fakasolopito o te kautau a Isalaelu. Ne tu ‵kese eiloa te filemu o tena pulega, kae ne gasolo eiloa o uke ‵ki ana solofanua mo kaliota. (Onoono ki te CHARIOT.) Te ukega o solofanua konei ne ‵togi kae aumai mai Aikupito. Ne ‵tau o faite a fakai lasi i te fenua mo tuku a mea katoa konei. (1Tu 4:26; 9:19; 10:26, 29; 2No 1:14-17) Kae ko Ieova, ne seki fakamanuia eiloa ne ia a taumafaiga konei a Solomona, kae i te taimi ne mate ei kae mavaelua te malo ne gasolo ifo eiloa te malosi o te kautau a Isalaelu. Ne tusi fakamuli mai a Isaia: “Kalofa eiloa i a latou kolā e olo ifo ki lalo i Aikupito mō se fesoasoani, kolā e fakalago‵lago ki solofanua, kolā e tali‵tonu ki kaliota tau ona ko te uke o mea konā, mo solofanua tau ona ko te lotou ma‵losi. Kae e se ‵kilo atu latou ki te Atua Tapu o Isalaelu, kae e se ‵sala atu latou ki a Ieova.”—Isa 31:1.

it-1 427

Kaliota

I Isalaelu, ne seki ai eiloa ne kaliota uke ne maua ne te fenua ke oko eiloa ki taimi o Solomona. Ne fai penā faitalia te faka‵pulaga a te Atua ke se fai ne te tupu ke uke ana solofanua, pelā me se mea ke fakalagolago ke maua se puipuiga mai ei. Te fakatapuga tenei e aofia i ei a kaliota, me e faka‵tele ne solofanua a kaliota ma‵losi penā. (Teu 17:16) I te taimi ne faka‵pula atu ne Samuelu a logo‵maega ka fakamafua aka ne tupu ki tino, ne fai atu a ia: “Ka puke ne ia otou tama tāgata kae tuku atu ki luga i ana kaliota.” (1Sa 8:11) A Apisaloma mo Atonia kolā ne taumafai katoa o ‵fao te nofogaaliki, ne ‵tofu lāua mo kaliota, mo tāgata e toko 50 ke ‵tele mai mua. (2Sa 15:1; 1Tu 1:5) I te taimi ne fakatakavale ne Tavita a te tupu o Sopa, ne puke ne ia a solofanua faka‵tele kaliota e 100.—2Sa 8:3, 4; 10:18.

I te fakatuakaga ne te tupu ko Solomona te kautau a Isalaelu, ne toe fakaopoopo atu ne ia ki ei a kaliota e 1,400. (1Tu 10:26, 29; 2No 1:14, 17) I tafa o Ielusalema, a nisi fakai kolā e lauiloa me ne fakai o kaliota e isi eiloa ne olotou koga fakapito mō tuku kae tausi i ei a meatau konei.—1Tu 9:19, 22; 2No 8:6, 9; 9:25.

MATI 27–APELILA 2

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA| 2 NOFOAIGA TUPU 5-7

“A Toku Loto e Tuku Faeloa i Konā”

w02 11/15 5 ¶1

Ke mo a ma ‵Fiu i te Maopoopo Fakatasi

Fakamuli ifo, i te taimi ko fai ei a Tavita mo tupu i Ielusalema, ne fakaasi atu ne ia te lasi o tena manakoga ke faite se fale ‵lei ke faka‵malu i ei a Ieova. Kae ona ko Tavita se tagata o te taua, ne fai atu a Ieova ki a ia: “E se ‵tau o faite ne koe se fale mō toku igoa.” Kae ne filifili ne ia a Solomona te tama tagata a Tavita ke faite ne ia te faletapu. (1 Nofoaiga Tupu 22:6-10) Ne fakaulufale ne Solomona te faletapu i te 1026 T.L.M., mai tua o te fitu mo te āfa tausaga ne faite i ei. Ne talia ne Ieova te fale tenei, kae fai atu: “Ko oti ne fakatapu ne au te fale tenei ne faite ne koe mai te fakatumauga faeloa o toku igoa i ei, kae ko oku mata mo toku loto ka tuku faeloa i konā.” (1 Tupu 9:3) Kafai fua e tumau a tino Isalaelu i te fakamaoni, ka fakaasi mai ne Ieova tena taliaga ki te fale tenā. Kae kafai e fulitua latou ki te mea tonu, ka tapale ne Ieova tena taliaga mai te koga tenā, kae ‘ko te fale tenā ka fai pelā me se fale ne fakamasei.’—1 Tupu 9:4-9; 2 Nofoaiga Tupu 7:16, 19, 20.

it-2 1077-1078

Faletapu

Tala Fakasolopito. Ne tu eiloa te faletapu tenei ke oko ki te 607 T.L.M., telā ne fakaseai i ei ne te kautau a Papelonia mai lalo i te tupu ko Nepukanesa. (2Tu 25:9; 2No 36:19; Iel 52:13) Ona ko te tosina atu o tino Isalaelu ki tapuakiga ‵se, ne talia ne te Atua a nisi atufenua ke taua atu ki Iuta mo Ielusalema, kae i nisi taimi ke kaisoa a koloa tāua mai te faletapu. E isi foki ne taimi ne tuku tiakina ei te faletapu. Ne kaisoa ne te tupu o Aikupito ko Sesaka a koloa tāua i ei (993 T.L.M.) i aso o Leopoamo te tama tagata a Solomona, kāti i se 33 tausaga fua mai tua o tena fakaulufalega. (1Tu 14:25, 26; 2No 12:9) Ne āva te tupu ko Asa (977-937 T.L.M.) ki te fale o Ieova, kae ke puipui a Ielusalema, ne avatu ne ia mo te valea a ‵togi fakakolekole ki te tupu o Sulia ko Peniata I, ko siliva mo aulo mai koloa tāua o te faletapu, ke fakaseaoga ei tena feagaiga ne fai mo te tupu o Isalaelu ko Paasa.—1Tu 15:18, 19; 2No 15:17, 18; 16:2, 3.

Taemani Faka-te-Agaga

w10 12/1 11 ¶7

E Iloa ne ia te Loto o te Tino”

E maua eiloa ne tatou se fakamafanafanaga mai te ‵talo a Solomona. E se mafai o malamalama a nisi tino i ‵tou lagonaga ‵loto—ko ‵tou “puapuaga” mo ‵tou “logo‵mae.” (Faataoto 14:10) Kae e iloa ne Ieova a ‵tou loto, kae atafai malosi a ia ki a tatou. A te fakaasi atu ki a ia a mea i ‵tou loto e auala i ‵talo ka fai ei ke māmā te ‵tou amoga. E fai mai te Tusi Tapu ke “‵Pei atu . . . otou manavasega katoa ki luga i a ia me atafai a ia ki a koutou.”—1 Petelu 5:7.

APELILA 10-16

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA| 2 NOFOAIGA TUPU 8-9

“Ne Fakatāua ne Tou Fafine te Poto”

w99 11/1 20 ¶4

Māfai ko Lasi te Kaimalie

E tonu, e uke a taumafaiga mo mea ne fai ne te tupu fafine o Seepa ke mafai o āsi atu a ia ki a Solomona. E mautinoa me ne nofo atu a Seepa i te kogā koga telā e taku i aso nei ki te Republic of Yemen; tela la, ne faimalaga a te tupu fafine mo ana kamela i se ‵mao e silia atu mo te 1,000 maila [1,600 km] ki Ielusalema. E pelā mo pati ne fai mai ne Iesu, “ne vau a ia mai koga ‵mao o te lalolagi.” Kaia ne fai ei ne te tupu fafine o Seepa a mea katoa konā? Te pogai fua ne vau ei a ia ko te mea “ke lagona ne ia te poto o Solomona.”—Luka 11:31.

w99 7/1 30 ¶4-5

Se Asiga Telā ne Maua Mai ei se Taui Gali

Faitalia me ne a mea ne ‵tupu, ne taunu atu te tupu fafine ki Ielusalema “mo tena kaumalaga e tokouke, fakatasi mo kamela e aumai i ei a sinu pasama mo aulo e uke ‵ki mo fatu tāua.” (1 Tupu 10:2a) E fai mai nisi tino me isi ne tino mo meatau ne takitaki ne latou te “kaumalaga e tokouke” tenā. E maina tatou i te mea mea tenei, ma mafau‵fau tatou me i te tupu fafine se tino maluga ‵ki kae e ave ne latou a kope tāua kolā e ‵nofo ki se fia sefulu miliona tālā te lotou ‵togi.

Masaua la, me ne logo te tupu fafine i te takutakua o Solomona “mo tena sokoga ki te igoa o Ieova.” Tela la, a te malaga tenei e sē se malaga fakapisinisi fua. E mautinoa me ne vau te tupu fafine ke lagona fua ne ia te poto o Solomona—kāti ke tauloto foki se mea e uiga ki tena Atua ko Ieova. Kāti ne vau tou fafine i te gafa o Semu io me ko Hamo, kolā ne tino tapuaki a Ieova, e se taumate ne fia logo tou fafine e uiga ki te tapuakiga a ana tupuga.

w99 7/1 30-31

Se Asiga Telā ne Maua Mai ei se Taui Gali

Ne lavea ne te tupu fafine o Seepa a te poto o Solomona mo te lasi o te maumea i tena malo telā ne “ofo malosi eiloa tou fafine i ei.” (1 Tupu 10:4, 5) E fakauiga ne nisi tino a te tugapati tenei me ne “seai se mānava” o te tupu fafine. Kae ne fai mai te manatu o se tino poto e tokotasi me ne matapō tou fafine! Faitalia me tonu te manatu tenā io me ikai, kae ne ofo eiloa te tupu fafine i ana mea ne lagona kae lavea. Ne taku ne ia a tavini a Solomona me fia‵fia ona ko te mea e fakalogo‵logo faeloa ki te poto o te tupu, kae ne fakamanuia atu tou fafine ki a Ieova mō te fakasopoga o Solomona ke fai mo tupu. Tenā ne tuku atu ei ne tou fafine a meaalofa ‵togi ‵mafa ki te tupu, kafai e ‵fuli a te aofaki fua o aulo ki tupe i aso nei, e nofo eiloa ki se $40,000,000. Ne tuku atu foki ne Solomona a meaalofa ki te tupu fafine, ko “so se mea ne manako kae fakamolemole mai a ia ki ei.”—1 Tupu 10:6-13.

it-2 990-991

Solomona

I te otiga ne lavea ne te tupu fafine a te gali o te faletapu mo te fale o Solomona, tena taipola, ana tino fai meainu, tino laulau meakai mo olotou gatu, mo taulaga ‵sunu kolā e ofo atu faeloa i te faletapu, “ne ofo malosi eiloa tou fafine i ei,” kae ne fai atu, “Kiloke! A mea ne logo au i ei e se ko te āfa foki o te tala. A tou poto mo tou maumea ko sili fakafia atu i te tala ne logo au i ei.” Tenā ne fai atu ei a ia me e fia‵fia eiloa a tino kolā e tavini atu ki se tupu penā. Ne fai ei ne mea katoa konei ke ‵viki atu a ia ki a Ieova, ke fakamanuia atu ki a Ieova te Atua, telā ne fakaasi atu tena alofa ki tino Isalaelu mai te fakasopo aka ne ia o Solomona e pelā me se tupu ke fai ne ia a fakamasinoga ‵tonu kae amio‵tonu .—1Tu 10:4-9; 2No 9:3-8.

Taemani Faka-te-Agaga

it-2 1097

Nofogaaliki

A te nofogaaliki fua e tasi o se tupu Isalaelu telā ne fakamatala likiliki mai, ko te mea telā ne faite ne Solomona. (1Tu 10:18-20; 2No 9:17-19) E foliga mai ne ne tu i loto i “te Potu o Fakamasinoga,” se fale lasi telā ne tu i luga i te Mauga o Molia i Ielusalema. (1Tu 7:7) Se nofogaaliki lasi telā ne faite ki nifo o elefane kae ufi ki te tinā aulo kae isi se fakamalumalu pukupuku ki tena feitu ki tua mo mea tuku lima.’ E tiga loa e fai pelā i te nofogaaliki tenei ne faite ki nifo o elefane, e foliga mai me ne faite eiloa e pelā mo te auala ne faite i ei te faletapu, telā ne faite ki laupapa, fakagaligali ki nifo o elefane kae ufi ki te tinā aulo. Ki tino sukesuke, a te nofogaaliki kātoa tenā e pelā me ne faite ki nifo o elefane mo aulo. I te otiga ne taku mai a sitepu e ono, ne toe fai mai penei te fakamatalaga: “e lua a leona e ‵tu i tafa o mea tuku lima. Kae e 12 a leona e ‵tu i sitepu e ono konā, e takitasi i mata o sitepu e ono.” (2No 9:17-19) A te leona e fakatusa ki te pulega telā e fetaui ‵lei. (Ken 49:9, 10; Fks 5:5) A leona e 12 e fetaui ‵lei mo matakāiga e 12 o Isalaelu, telā e fakaata mai ei a te lotou faka‵logo kae ‵lago ki te pule telā e nofo i luga i te nofogaaaliki tenei. E isi foki se mea tuku vae e faite ki aulo kae ‵piki ki luga i te nofogaaliki. Mai i fakamatalaga o ana foliga kolā e faite ki nifo o elefane mo aulo—tena gali, mo te ‵gali o leona kolā e fakalaina i ana mua—ne sili fakafia atu atu i so se nofogaaliki i te taimi tenā, faitalia me ne mea ne maua ne tino suke‵suke, ata i luga i mea fakamanatu, io me ko tusitusiga i luga i mea fakamanatu. E pelā mo te mea ne fakamaoni ne te tino ne tusi ne ia te nofoaiga a tupu: “E seai se isi malo ne fai ne ia se mea penei.”—2No 9:19.

APELILA 17-23

KOLOA MAI TE MUNA A TE ATUA| 2 NOFOAIGA TUPU 10-12

“E Maua Mea Aoga Mai Pati Fakatonutonu ‵Poto”

w01 9/1 28-29

Te Auala e Fai ei ne Koe a Fakaikuga Lei

E tuku mai ne Ieova a tino ma‵tua i te fakapotopotoga kolā e mafai o sau‵tala mo tatou e uiga ki ‵tou fakaikuga e fai. (Efeso 4:11, 12) Kafai e ‵sala tatou ki manatu fesoasoani, sa fakaakoako ki se tino telā e fano ki tino kese‵kese ke oko ki taimi ko maua ne ia se tino telā e fai mai ne ia te mea telā e manako a ia ki ei. Ko fakaaoga i ei ne ia te manatu tenā. E ‵tau o masaua ne tatou te tala o Leopoamo. I te taimi ne mankogina ke fai ne ia se fakaikuga tāua, ne maua ne ia a toe manatu fesoasoani ‵lei mai tāgata ma‵tua kolā ne tavini fakatasi mo tena tamana. Kae i lō te tautali ki manatu fesoasoani konā, ne ‵sala a ia ki manatu fesoasoani mai tamataene kolā ne ‵tupu tasi mo ia. Mai te tau‵tali ki manatu fesoasoani a tamataene konā, ne fai ei ne ia se fakaikuga matagā telā ne galo atu i ei se vaega lasi o tena malo.—1 Tupu 12:1-17.

Kafai e ‵sala ki manatu fesoasoani, ‵sala ki tino kolā e lasi te lotou mea e iloa i te olaga, e lasi te lotou iloa i te Tusi Tapu kae āva foki ki fakatakitakiga fakavae i ei. (Faataoto 1:5; 11:14; 13:20) Kafai e mafai, mafaufau ‵loto ki fakatakitakiga fakavae mo fakamatalaga katoa kolā ne maua ne koe. Kafai ko malamalama koe i te Muna a Ieova, ka lavea faka‵lei ei ne koe te fakaikuga tonu e ‵tau o fai.—Filipi 4:6, 7.

it-2 768 ¶1

Leopoamo

A uiga sauā kae fakamatamata ne maua ne Leopoamo ne fai ei ke olo kea‵tea a te tokoukega o tino mai i a ia. A matakāiga kolā ne tumau i te ‵lago atu ki te kāiga o Tavita ko Iuta mo Peniamina, fakatasi mo faitaulaga mo te kau Levi i malo e lua, mo nisi tino taki tokotasi mai matakāiga e sefulu.—1Tu 12:16, 17; 2No 10:16, 17; 11:13, 14, 16.

Taemani Faka-te-Agaga

it-1 966-967

Temoni e Foliga Pelā me ne Kouti

A pati a Iosua i te Iosua 24:14 e fakaasi mai ei me ne pokotia a tino Isalaelu i tapuakiga ‵se i te taimi ne ‵nofo i ei i Aikupito, kae ne fakaasi mai ne Esekielu me ne tumau loa te lotou pokotia i faifaiga fapaupau i se taimi leva mai tua ifo. (Esk 23:8, 21) Ona ko te pogai tenei, e fai mai a nisi tino sukesuke me i fakatonuga mai te Atua kolā ne tuku atu i te koga lavaki ke puipui ki ei a tino Isalaelu mai te faiga o“taulaga ki temoni kolā e foliga pelā me ne kouti” (Lev 17:1-7) mo te faka‵sopoga ne Leopoamo a faitaulaga “mō koga ma‵luga mo temoni e foliga pelā me ne kouti mo pulumakau ne faite ne ia” (2No 11:15) e fakaasi mai ei me isi ne tapuakiga ki kouti ne fai ne tino Isalaelu e pelā mo mea ne lauiloa i Aikupito maise loa ko Aikupito i Lalo. Ne fai mai a Herodotus (II, 46) i tapuakiga penā a tino Aikupito ne maua mai ei a talitonuga a tino Eleni ki a Pan mo nisi atua kolā e foliga pelā me ne kouti, atua lakau, kae fakamuli ifo ko fakafoliga mai me isi ne olotou sau, se felo o te kouti, mo vae o se kouti. E fai mai a nisi tino me i nisi atua fapaupau kolā e foliga afa manu, ne mafua mai i te fakaataata ne tino a Satani e isi sena sena felo, ana sau, mo ana vae e maisi, se talitonuga ne lauiloa i Kelisiano i tausaga talu mai te 500-1000 T.A.

E pelā loa mo te uiga o te tugapati “tino fulufuluā” (seʽi·rimʹ) e seai se fakamatalaga manino e uiga ki ei. E tiga loa e fai mai a nisi tino me fakauiga ki tinā kouti io me ko tupua kae foliga pelā me ne kouti, e seai se fakamaoniga ki te fakamatalaga tenā, kae seai foki ne fakamatalaga i tusitusiga tapu ki te uiga tonu o te tugapati tenā. A te tugapati tenei ne fakaaoga e fakaasi mai fua i ei a mafaufauga o tino kolā e tapuaki ki ei me i vaegā atua ‵se penā e foliga pelā me ne kouti io me fulufuluā olotou foliga. I te suā feitu, a te fakaaogaga o “kouti” i fakamatalaga konei e fakaasi atu ei te takalia‵lia ki vaegā atua katoa kolā e masani o fakaaoga ne tino ke tapuaki ki ei, me i te pati tenei tupua i te lasiga o tusi fai‵tau, ne puke mai i te pati telā e fakauiga ki “fakaputuga o fekau,” kae e se fakauiga i ei i tupua ne faite mai fekau o manu.—Lev 26:30; Teu 29:17, fml.