Te Agasala​—Kaia ko ‵Fuli ei a Manatu o Tino e Uiga ki ei?

“A TE manatu e uiga ki te Agasala Muamua​—me ko maua ne tatou katoa te agasala matagā ‵ki telā ne māfua mai i ‵tou tupuga e se fia‵fia ki ei a tino i aso nei. Kae e se penā foki te lotou kilokiloga e uiga ki te agasala i a ia eiloa. . . . Kāti ne agasala a tino e pelā mo Adolf Hitler mo Josef Stalin, kae ko tatou katoa ko pokotia fua ona ko ikuga mo mea sē ‵lei a latou ne fai.”​—The Wall Street Journal.

E ‵tusa mo pati mai luga, e foliga mai me ko sē penā a te kilokiloga a tino e uiga ki te agasala. Kae kaia la? Kaia ne ‵fuli ei? A te ‵tonuga loa, se a te kilokiloga e uiga ki te agasala telā e ‵teke malosi atu a tino ki ei i aso nei?

E lua a vaega ki te manatu tenei​—ko te agasala telā ne togi mai ki a tatou mo ‵tou faifaiga agasala taki tokotasi. A te mea muamua se mea eiloa telā ne togi mai ki a tatou, faitalia me e fia‵fia tatou ki ei io me ikai, a ko te lua, se mea telā e fai faeloa ne tatou. Ke iloilo faka‵lei aka ne tatou a vaega takitasi konei.

E Mata, e Pokotia Tonu Tatou i te Agasala Muamua?

E fai mai te Tusi Tapu me i te sē fakalogo​—ko te agasala muamua—⁠telā ne māfua mai i ‵tou mātua muamua kae ne faka‵solo mai ne lāua ki tino katoa. Tela la, a tatou katoa ne fa‵nau mai mo te tulaga sē ‵lei katoatoa. E fai mai te Tusi Tapu, penei: “So se mea ‵se se agasala.”​—1 Ioane 5:17.

Ki te tokoukega o tino kolā e olo sāle ki lotu, a te manatu e uiga ki te tulaga sē ‵lei katoatoa ona ko te agasala telā ne fai i se taimi leva ‵ki, kae ne seki aofia foki latou i ei, e se talia eiloa ne latou kae faigata foki o malamalama latou i ei. Ne fai mai a Edward Oakes, se polofesa i mea fakalotu e uiga ki te mea tenā, “me se mea fakamā māfai e fakamalosi ne te lotu a te tino ke talitonu ki te agasala, kae e taumafai malosi foki eiloa a ia ke mo a e fakaseaoga ne ia a te akoakoga tenā, kae i te suā feitu, e se iloa foki ne ia me ka fakagalue aka pefea ne ia a te mea tenā i tena olaga i te feitu faka-te-agaga.”

A te pogai e faigata ei ki tino ke talia ne latou a te akoakoga e uiga ki te agasala muamua ona ko akoakoga kolā e akoako ne lotu e uiga ki ei. E pelā me se fakaakoakoga, i te Council of Trent (1545-1563), ne taku fakamasei ne te lotu so se tino telā ne ‵teke atu ki te manatu me e ‵tau o papatiso se pepe ko te mea ke fakamagalo ana agasala. E fai mai a takitaki lotu me kafai e mate se pepe kae seki papatiso, ka se mafai eiloa ne te pepe tenā o ulu atu ki te lagi o ‵nofo fakatasi mo te Atua me ne seki faka‵magina ana agasala. Ne oko eiloa a Calvin ki se tulaga ke akoako atu ne ia me i pepe ‘e fa‵nau mai mo te malaia mai i moegatama o olotou mātua.’ Ne fai mai a ia me i olotou agasala e matagā ‵ki telā ne ‘takalialia ki ei a te Atua.’

E mafau‵fau a te tokoukega o tino me i pepe kolā ne fatoa fa‵nau mai e seai eiloa se lotou mea ‵se ne fai i kilokiloga a tāgata, tela la, se mea ‵se fua ke mafau‵fau a tino me e ‵tau eiloa o fakapuapuaga a pepe konei ona ko te agasala telā ne togi mai. E lavea gofie fua ne tatou a te pogai ko takitaki atu ei a tino keatea ne akoakoga a lotu mai i te akoakoga tonu e uiga ki te agasala muamua. Kae ko te tonuga loa, e se mafai eiloa ne takitaki lotu o fakasala se pepe e seki papatiso ki te afi i seoli. Ki a latou, a te ikuga e uiga ki te pepe koi fai loa pelā me se kinauga fakalotu telā e seki mautinoa eiloa ki a latou. E tiga eiloa e seki fai a te mea tenā e pelā me se akoakoga fakavae o te lotu, kae ko leva eiloa ne masani a te lotu Katolika e uiga ki te akoakoga tenā, me i agaga o pepe kolā e seki papatiso ka olo atu ki se koga sē mautinoa ko Limbo.a

A te suā pogai telā ne fesoasoani malosi atu ki tino ke sē tali‵tonu e uiga ki te agasala muamua, ko akoakoga a tino ‵poto i mea faka-te-lalolagi, saienitisi, mo tino ‵poto i mea fakalotu i te 19 senitenali, kolā ne kamata o fakafesili ne latou a te pogai e ‵tau ei o talia ne tino a tala i te Tusi Tapu e pelā me ne tala ‵tonu. Ko oti ne fakaseaoga ne te tokoukega o tino a te tala o Atamu mo Eva e pelā me se tala ‵kai ona ko te akoakoga a Darwin e uiga ki te evolusione. Ona ko akoakoga konei, ko tokouke nei a tino ko mafau‵fau me i te Tusi Tapu se fakaasiga fua o mafaufauga mo faifaiga masani a tino kolā ne tusi ne latou te Tusi Tapu kae e se mai te Atua.

Kae e pefea la te akoakoga e uiga ki te agasala muamua? E mautinoa eiloa me kafai ko tali‵tonu a tino ‵lotu me i a Atamu mo Eva e se ne tino tonu, ka fakaiku aka ne latou me e seai eiloa se agasala muamua. Ke oko foki ki tino kolā e fai mai me i tino ne agasala, a te tala e uiga ki te agasala muamua e fai fua pelā me se auala faigofie ke fakamatala atu a te pogai ko agasala ei a tino.

Konā eiloa a mafaufauga e uiga ki te agasala muamua. Kae e pefea la a te manatu me e pokotia foki a te Atua i ‵tou agasala totino, kolā e ‵kese mo te agasala ne fa‵nau mai mo tatou?

E Mata, a Faifaiga Konei se Agasala?

Kafai ko fesili atu ki tino e uiga ki olotou manatu ki agasala totino, e mafau‵fau a tino e tokouke ki Tulafono e Sefulu​—e tapu te tatino, te sē fakamaoni, u‵miti ki faifaiga matagā katoa, te finalalolagi, te kaisoa, mo nisi mea aka. E akoako mai ne lotu me i so se tino telā e mate kae e seki salamō e uiga ki vaegā agasala konei ka fakapuapuaga eiloa ki te se-gata-mai i te afi i seoli.b

Ke sao se tino mai te fakasalaga tenei, e manakogina i te Lotu Katolika ke fakaasi atu a agasala ki se faifeau, me ko faifeau fua e maua ne latou a te malosi ke fakamagalo a agasala. Ki te tokoukega o tino Katolika, ko se toe fai nei ne latou a faifaiga masani e pelā mo te fakaasiatuga o agasala, te fakamagaloga o agasala, mo te salamō katoatoa ki mea ‵se ne fai. E pelā mo te mea e fakaasi mai i se savea telā ne fai fakamuli nei, me ko sili atu i te 60 pasene o tino Katolika i Italia ko se masani o olo sāle o fakaasi atu olotou agasala.

E manino eiloa me i te faifaiga masani e uiga ki agasala totino mo ana ikuga​—e pelā mo te mea e fakamatala mai ne lotu—⁠e seki mafai o fesoasoani atu ki tino ke tiakina ne latou a te faiga o agasala. E tokouke a tino ‵lotu ko tali‵tonu me i mea katoa konei ne mea ‵lei. E fai mai a fakamasakoga a nisi tino me kafai e lotoma‵lie se tokolua ke fai ne lāua a faifaiga fakatauavaga kae e se logo‵mae i ei a nisi tino, se a la te mea e masei i ei?

A te fakamatalaga ki te pogai ko fai ei penei a tino ona ko te sē tali‵tonu o latou ki akoakoga e uiga ki te agasala. E tonu, e faigata o tali‵tonu a tino e tokouke me e mafai ne se Atua alofa o fakapuapuaga a tino agasala i te afi i seoli ki te se-gata-mai. E se taumate, a vaegā manatu fakalotolotolua penei e fakamatala mai i ei a te pogai ko galo malielie atu ei a te tāua o te kilokiloga a tino ki te “agasala.” Kae e isi foki ne nisi pogai ko galo atu ei a te tāua o te kilokiloga a tino ki te agasala.

Te ‵Teke Atu ki Mea Kolā e Fakatāua ne Tino

A mea kolā ne ‵tupu i nāi senitenali ko ‵teka atu ne māfua mai i ei a ‵fuliga ‵lasi i olaga o tino e pelā foki mo olotou kilokiloga. Ona ko taua ‵lasi e lua a te lalolagi, taua fo‵liki e uke, mo te fakatau tamatega o tino, e tokouke a tino ko fakafesili aka ne latou a te aoga o mea kolā e fakatāua ne tino. E fesili mai latou, ‘Ona ko tatou ko ola i se olaga telā e ‵fonu i vaegā poto ‵fou, e mata, se mea ‵lei ke tumau eiloa tatou i te ola e ‵tusa mo fakatakitakiga kolā ne fai i aso mua, kae ko se fakaaoga i aso nei? Ko oti ne fakaiku aka ne tino kolā e fakavae olotou ikuga ki pogai ‵tau, e pelā foki mo tino kolā e sukesuke ki mea tau amioga me e se ‵tau eiloa o fai penā. E tali‵tonu latou me e ‵tau o fakaseaoga ne tino a talitonuga mua konā kae ke a‵koga ko te mea ke atamai malosi latou.

A te vaegā mafaufauga tenei ko oti ne fai i ei ke sē fia ‵saga atu a tino ki te Atua. I fenua o Eulopa, ko sē tokouke a tino e olo sāle ki lotu. Ko gasolo aka eiloa o tokouke a tino kolā e se tali‵tonu ki se mea e uiga ki lotu, kae ko tokouke foki a tino ko fakaasi mai te lotou sē fia‵fia ki akoakoga a lotu, kolā e ‵kilo atu ki ei e pelā me e se aoga. Kafai ne māfua mai a tino i a latou eiloa kae e seai foki se Atua, kaia fua la e ‵saga atu ei tatou ki mea tau amioga?

A te manatu māmā ki mea tau amioga i fenua Palagi i te 20 senitenali ne iku atu ki te faiga o nisi mea e uke atu, ko te ‵fuliga o faifaiga mo mafaufauga masani o tino. E aofia i ei ko ‵tekemaiga mai tama‵liki a‵koga, te ‵teke atu ki faifaiga masani a te fenua, mo te faiga o fuafuaga o kāiga. E se leva kae ne ‵teke katoatoa atu ei ki akoakoga tāua mai te Tusi Tapu. Ne ‵saga atu a te kautama fou ki te faiga o amioga ‵fou kae ko ‵fuli foki te lotou kilokiloga e uiga ki te agasala. Mai te taimi tenā, ne tusi mai se tagata tusitala penei, “a te tulafono fua e tasi ko te fiafai atu ki te suā tino”​—telā ne iku atu i ei ki te salalau valevale o faifaiga fakatauavaga sē ‵tau.

Akoakoga a Lotu Kolā e Fakavae ki Manakoga o Tino

E uiga ki te tulaga o mea i te Iunaite Sitete, ne fakaasi ‵tonu mai a te mekesini ko te Newsweek, penei: “Ne mafau‵fau aka a faifeau e tokouke ke fakaaoga ne latou a akoakoga mo faifaiga kolā e fia‵fia ki ei a tino ko te mea ke takolekole ne latou ki ei a tino.” E manava‵se latou me kafai ko tō uke olotou tulafono e uiga ki mea tau amioga e fai ne latou ki olotou tino, ka se toe olo atu eiloa a tino ki olotou lotu. E se ma‵nako a tino ke fai atu ki a latou me e ‵tau o maua ne latou te loto maulalo, fakatonutonuga mo amioga ‵lei io me e ‵tau o ‵saga tonu atu ki olotou loto lagona sē ‵lei kae sala‵mo ki olotou agasala. Tela la, ko fakaaoga ne lotu e uke i aso nei a te fakamunaga telā e fakaaoga i te Chicago Sun-Times, me ko te “folafola atu fua a te fekau e uiga ki manakoga totino o te tino kae ko tiakina ei a akoakoga faka-Kelisiano.”

E iku atu a te mea tenei ki se vaegā mafaufauga fakalotu, telā e fakamatala mai i ei a mea e uiga ki te Atua i olotou kilokiloga, kae e se fia ‵saga tonu atu ki te Atua mo mea kolā e manako a ia ki ei, a ko mea fua kolā e maua ei olotou tavaega. A te mea telā e taumafai malosi latou ki ei ko te tausi atu ki manakoga o te fakapotopotoga. A te ikuga, ko te lotu telā ko seai eiloa ne ana akoakoga fakavae. E fesili mai penei, The Wall Street Journal, “Ne a la fakatakitakiga e mafai o maua, ki akoakoga faka-Kelisiano e uiga ki mea tau amioga?” “Ko te tumau i te faiga o mea ‵lei mo te fakaasiatuga o te alofa ki nisi tino.”

A te tonuga loa, ko lavea atu mai i ikuga katoa konei me i so se lotu telā e maua ne tino i ei se lagonaga ‵lei, se lotu ‵lei tenā. E fai mai The Wall Street Journal, me i so se tino telā e tautali atu ki te kilokiloga tenei, “e mafai o kau atu ki so se talitonuga, ko te mea fua ke seai ne tulafono i ei e uiga ki mea tau amioga​—e fakamafanafana mai kae e se fakamasino mai.” Ona ko te mea tenā, e talia ne lotu “so se vaegā tino” e aunoa mo te tuku atu ki a latou so se tulafono e uiga ki mea tau amioga.

E fakamasaua mai a mea konei ki tino fai‵tau ki te Tusi Tapu e uiga ki se valoaga telā ne tusi ne te apositolo ko Paulo i te senitenali muamua T.A. Ne fai mai a ia: “E oko mai te taimi ko se toe faka‵logo ei tino ki akoakoga ‵tonu, kae ka tau‵tali atu ki olotou manakoga, kae ka fakapotopoto foki ne latou a faiakoga kolā e logosala olotou akoakoga ki olotou taliga. Ka ‵fuli latou keatea mai te mea tonu o faka‵logo ki tala ‵kai.”​—2 Timoteo 4:​3, 4.

A takitaki lotu kolā e fai ne latou a fakamasakoga e uiga ki te agasala, e fakaseaoga ne latou a akoakoga ‵tonu e uiga ki ei, kae fakagali‵gali olotou pati ke ‵tagi ‵gali ki taliga o olotou kaulotu i lō a muna mai i te Tusi Tapu, e fai pelā me se akoakoga fakamataku. A te vaegā fekau tenā e se tonu kae e fakamataku foki. E ‵fuli fakakotua i ei a akoakoga tāua faka-Kelisiano. A te agasala mo te fakamagaloga e tāua ‵ki a lā tulaga i te tala ‵lei telā ne akoako atu ne Iesu mo ana apositolo. Ko te mea ke lavea atu te ‵tonu o te mea tenei, fakamolemole ke faitau ki te suā mataupu.

[Fakamatalaga fakaopoopo]

[Ata i te itulau e 7]

A lotu kolā e ‵saga atu fua ki te faiga o lagonaga o ‵tino ke ‵lei e fua mai ei a fuataga ma‵sei

[Ata i te itulau e 6]

Te Agasala? “Ko sē Fakatāua ne Tino”

▪ “A te mataupu e uiga ki te agasala se fakalavelave lasi o te lotu i aso nei. Ko se iloa ne tatou i a tatou ne ‘tino agasala’ kolā e ‵tau o fakamagalogina. Ne fai a te agasala e pelā me se fakalavelave, kae ko sē fakatāua nei ne tatou a te mea tenā. Tela la, e tiga eiloa e isi se faka‵leiga a lotu ki te fakalavelave e uiga ki te agasala, kae ki te tokoukega o tino Amelika​—kāti e se fai a te agasala e pelā me se fakalavelave.”​—John A. Studebaker,  Jr., se tino tusitala i mea fakalotu.

▪ “E fai mai a tino: “E ma‵luga atu oku fakamoemoega ki a au eiloa mo nisi tino, kae e iloa ne au me i a tatou katoa ne tino ola, tela la e manako eiloa au o fai a te ‵toe mea ‵lei.’ Kafai e fakaasi atu ne tatou a uiga ‵lei ki tino, e mafau‵fau tatou me ko fai ne tatou a te ‵toe mea ‵lei. E pelā mo te fai atu, “au se tuakoi ‵lei.” Kae e fakaseaoga ne tatou a fakamatalaga e uiga ki te agasala.”​—Albert Mohler, te pelesitene o te Southern Baptist Theological Seminary.

▪ “Ne talia kae fakamanatu ne te tokoukega i aso nei a mea kolā ne fai e pelā me ne mea fakamasiasi mua [e pelā mo agasala matagā e fitu kolā ne taku atu muamua]: e fakamalosi aka ne mātua me e tāua atu a te fakamatamata telā e ‵lago atu ki te fia takutakua; ne fakatagi atu a tino kuka i Falani ki te Lotu Katolika me i te gafula e sē se agasala. A te loto fia sili e fakamalosi ne ia te tino ke fiafia ki mea fakasalalau kolā e lauiloa. A te matakanokano e fakaaoga ne tino fakasalalau e pelā me se malei ki tino ke ‵togi ne latou a mea, kae ko oti ne talia ne te tokoukega e pelā me se mea masani, faitalia me e se fia‵fia ki ei a nisi tino. I nisi taimi e se fiafia eiloa au o galue,” ko pati a Nancy Gibbs i te mekesini ko te Time.

[Ata i te itulau e 5]

E ‵kilo atu a tino e tokouke i aso nei ki te tala o Atamu mo Eva e pelā fua me se tala ‵kai