Ondaka ya Yehova yi Kasi Lomuenyo
Atosi Avelapo Velivulu Lia Daniele
ELIVULU li tukuiwa hati, Holman Illustrated Bible Dictionary, (Ondisionaliu Yembimbiliya lia Holman) li popia hati: “Elivulu lia Daniele li komohisa calua. Olio, li kuete ovolandu alua a tuala komuenyo ko pui.” Elivulu lia Daniele, lia fetika oku sonehiwa kunyamo wo 618 eci Nevukandesa Soma yo Bavulono a tuma oku ñuala ocingonja olupale luo Yerusalãi. Nevukandesa, wa lundula o Yuda, kuenje, wambata ko Bavulono “vamue pokati komãla va Isareli.” (Daniele 1:1-3) Umue pokati kamãlehe vaco va ambatiwa, Daniele. Eci elivulu liaco lia malusuiwa oku sonehiwa, Daniele wa kala handi ko Bavulono. Eci Daniele a kuata ci soka 100 canyamo, wa tambula ohuminyo ya Suku ya linga hati: “Ove puãi, kuende ño lonjila yove toke kesulilo; momo o ka puyuka, kuenje o ka talama vocipiñalo cove kesulilo lioloneke.”—Daniele 12:13.
Ocili okuti onjila Daniele a kuama poku soneha onepa yatete yelivulu liaye, yi tu vetiya oku sima okuti, ya sonehiwa lomunu ukuavo. Pole, onjila a kuama konepa ya sulako, yi lekisa okuti eye wa soneha elivulu liaco. Elivulu lia Daniele, li kuete ovitumasuku viatiamẽla koku tumbikiwa kuenda koku lunduiwa kuolosoma violuali otembo Mesiya a tukuluka. Olio, li lekisavo ovolandu a kasi oku pita koloneke vilo.a Eye wa ivaluka ulandu womuenyo waye, kuenda wa lombolola ovina vi pamisa ekolelo lietu loku amamako oku pokola ku Suku. Esapulo lia Daniele li kasi lomuenyo kuenda li kuete unene.—Va Heveru 4:12.
ULANDU WOVINA VIA PITA KOSIMBU U TU LONGISA NYE?
Ca kala kunyamo wo 617 Kotembo Yale, eci Daniele kumue lakamba vaye vatatu okuti, Sadrake, Mesake, kuenda Aved-Nego, va kala kelombe ko Bavulono. Vokuenda kuanyamo vatatu eci va kala oku pindisiwa kelombe lia soma, vamamako oku pokola ku Suku. Noke lianyamo ecelãla, Soma Nevukandesa, wa lota onjoi yi komohisa. Daniele wa situlula kuenda wa lekisa elomboloko lionjoi yaco. Omo liaco, soma wa limbuka okuti, Yehova eye “Suku yolosuku, haeye Ñala yolosoma, haeye Ukuakusitulula alumbu.” (Daniele 2:47) Noke liotembo yimue, Nevukandesa wa ivalako olondaka evi. Momo, eci akamba vatatu va Daniele va likala oku fendela ociñumañuma, soma wa tuma oku va kapa vofolono ya tokota. Pole, Suku yocili wa va teyuila kuenje, Nevukandesa wa vetiyiwa oku limbuka okuti, “ka kuli osuku yikuavo yi tẽla oku popela ndeci eye.”—Daniele 3:29.
Nevukandesa wa lota onjoi yikuavo yi komohisa. Eye wa mola uti umue unene wa tetiwa, kuenje, ocisingi caco ca tatekiwa oku kula. Daniele wa lekisa elomboloko lionjoi yaco. Onepa yatete, ya tẽlisiwa eci Nevukandesa a linga eyui okuti noke weya oku kaya. Noke lianyamo amue, Soma Belsiatare, eci a linga ocipito cimue cinene lolombuale viaye, ka lekisile esumbilo. Momo va nyuila ovinyu vovikuata viopiwa vonembele ya Yehova. Vuteke waco, Belsiatare wa pondiwa, kuenje, Dariu u Media wa tambula usoma waco. (Daniele 5:30, 31) Koloneke via Dariu eci uprofeto Daniele a kuata ci soka 90 kanyamo, wa pakuiwa lakuenje vo kelombe. Pole, Yehova wo yovola “kunene wolohosi.”—Daniele 6:27.
Atambululo Kapulilo Embimbiliya:
1:11-15—Anga hẽ, ombelela yamẽla oyo ya pamisa amalẽhe vakuãla va Yudea? Sio, hayoko. Momo ombelela yaco, ka yi pamisa omunu vekũi lioloneke. Ekuatiso liamalẽhe va Heveru, lia tunda ku Yehova una o sumũlũisa vosi va kolela kokuaye.—Olosapo 10:22.
2:1—Otembo yipi Nevukandesa a kuata onjoi yatiamẽla kuti unene? Ulandu waco u lombolola okuti, ca kala “kunyamo wavali wondalu ya Nevukandesa.” Eye wa tumbikiwa kuviali wo Bavulono kunyamo wo 624 Kotembo Yale. Unyamo wavali wusoma waye, citava okuti, wa fetika kunyamo wo 623 osimbu ka lunduile o Yuda. Kotembo yaco, Daniele ka kale ko Bavulono oco a situlule onjoi. Omo liaco, ‘unyamo wavali’ citava okuti, wa fetika ko 607, eci soma yo Bavulono a lundula o Yerusalãi loku linga osoma yoluali luosi.
2:32, 39—Utue wulu, wa velelepo ndati usoma wopalata, kuenda usoma wosipi ka wa velelepo ndati wopalata? Onete yopalata yociñumañuma, yi lomboloka Usoma wa va Media lo Persia. Owo ka wa kuatele unene woku lundula o Yuda. Omo liaco, usoma waco ka wa velelepo o Bavulono, yina yi lomboloka utue wo ulu. Noke kueya onepa yosipi, yina yi lomboloka usoma wo Helasi. Ndaño okuti, usoma waco wa vialele olofeka vialua, ka wa kuatele esumũlũho lioku yovola omanu va Suku kumandekua. Omo liaco, ka wa velelepo va Media lo Persia.
4:8, 9—Anga hẽ, Daniele wa kala ocitunda ca vakualumbu? Sio. Ondaka “usongui wa vakualumbu,” yi lekisa okuti, Daniele wa kala “usongui unene wolonoño viosi vio ko Bavulono.”—Daniele 2:48.
4:10, 11, 20-22—Uti unene Nevukandesa a mola vocinjonde caye, u lomboloka nye? Tete, u lomboka Nevukandesa una wa kala osoma yoluali luosi. Uviali waco wa kuatele unene walua, momo wa li sanduila “toke kasukiyo okilu lieve.” Omo liaco, uti wa kuatele elomboloko lia velapo. Elivulu lia Daniele 4:17, li tiamisila ocinjonde cusoma wa “Tõlo” koku viala omanu. Uti wa lombolokelevo uviali wa Yehova voluali luosi. Omo liaco, onjoi yi kuete alomboloko avali ndeci, usoma wa Nevukandesa kuenda wa Yehova.
4:16, 23, 25, 32, 33—“Olotembo epanduvali” viambata anyamo añami? Ovina viosi via pita vokuenda kuviali wa Soma Nevukandesa, vi lekisa okuti, “olotembo epanduvali,” ka vi lomboloka oloneke epanduvali viosemana yimosi. Pole, olotembo viaco, vi lomboloka anyamo epanduvali, ana okuti unyamo lunyamo u kuete 360 koloneke. Etendelo lianyamo aco, li soka 2.520 koloneke. Pole, voku tẽlisiwa kuavelapo kuocitumasuku caco, “olotembo epanduvali,” vi lomboloka 2.520 kanyamo. (Esekiele 4:6, 7) Otembo yaco ya fetika kunyamo wo 607 Kotembo Yale, eci o Yerusalãi ya kunduiwa, kuenda via sulila kunyamo wo 1914 eci Yesu a vialekiwa komangu Yusoma.—Luka 21:24.
6:6-10—Ocili okuti, Yehova ka tumbikile onumbi yi lekisa ndomo omunu a kala poku likutilila. Anga hẽ, ka ca sungulukile okuti Daniele o likutilila vuyombeki vokuenda kueci ci soka 30 koloneke? Ocituwa ca Daniele coku likutilila olonjanja vitatu veteke, ca kũlĩhĩwile lomanu valua. Eli olio esunga lieci va tumbikila ocihandeleko coku tateka olohutililo viaye. Omo liaco, nda Daniele wa tavele kekisika liavo, nda ka tẽlisile ocituwa caye coku likutilila loku eca ku Yehova efendelo liocili.
Ceci tu Lilongisilako:
1:3-8. Onjongole ya Daniele lakamba vaye yoku amamako oku pokola ku Yehova, yi lekisa esilivilo liepindiso va tambula kolonjali viavo. Omo liaco, olonjali via sumba Suku vi sukila oku kapako ovina viespiritu, loku vi longisa komãla vavo. Nda via ci linga, omãla vavo vaka tẽla oku pandikisa kayonjo kuenda kovitangi viosi va liyaka lavio kosikola.
1:10-12. Daniele wa kuata elomboloko lieci “kalei kakuenje velombe” a kuatela usumba la soma kuenje ko kisikile oku tava kepingilo liaye. Noke, Daniele wa vangula “lukuakuava okulia” una wa kuatele epondolo lioku tava kepingilo liaye. Eci tu liyaka lovitangi, tu sukila oku kuama ongangu yaye yoku kuata olondunge.
2:29, 30. Ndaño tu kuete ukũlĩhĩso, ovituwa viwa, kuenda uloño wiyilila koku kuata ovikele vimue vocisoko ca Yehova, tu sukila oku eca esivayo kokuaye ndeci Daniele a linga.
3:16-18. Nda amalẽhe va Heveru kefetikilo va lueyele ocihandeleko cavo catiamẽla kokulia, nda ka va kuatele utõi woku teyuile ekolelo liavo. Etu tu sukilavo oku likolisilako oku kala ‘vakuacili kovina viosi.’—1 Timoteo 3:11.
4:24-27. Tu sukila oku kuata ekolelo ndeli lia Daniele poku kunda esapulo Liusoma lina mua kongela eyambulo Suku aka nena kolondingaĩvi. Momo Daniele wa lekisa ocituwa caco poku situlula ovina vieya oku pita la Nevukandesa, loku u lekisa eci a sukilile oku linga ‘oco usoma waye wamameko.’
5:30, 31. ‘Olusapo luna va tela osoma yo Bavulono,’ lueya oku tẽlisiwa. (Isaya 14:3, 4, 12-15) Omo okuti Satana Eliapu o kuete epela ndeli liolosoma vio Bavulono, oka kuata esulilo limue lĩvi.—Daniele 4:30; 5:2-4, 23.
OVINJONDE VIA DANIELE VI SITULULA NYE?
Kunyamo wo 553 Kotembo Yale, eci Daniele a lota onjoi yatete, wa kuata eci ci pitahãla 70 kanyamo. Vonjoi yaco, Wa mola ovinyama vikuãla vi lomboloka olombiali violuali vina via fetika oku viala koloneke viaye toke cilo. Vonjoi a lota, wa mola “umue wa setãhãla omõla omunu,” wa tambula ‘uviali ka u pui.’ (Daniele 7:13, 14) Noke lianyamo avali, Daniele wa kuata ocinjonde catiamẽla ku va Media lo Persia, kuenda va Helasi. Kuenje, kavali kavo va linga “soma umue ukuemande.”—Daniele 8:23.
Kunyamo wo 539 Kotembo Yale, o Bavulono ya kunduiwa, kuenje Dariu u Media, wa linga ombiali yusoma wa va Kaldea. Omo liaco, Daniele wa likutilila ku Yehova oco ofeka a citiwila yi tumbuluiwe. Osimbu Daniele a kala oku likutilila, Yehova wa tuma ungelo Gabriele oco a ece “ukĩlĩhĩso” watiamẽla ku Mesiya una va kala oku lavoka. (Daniele 9:20-25) Okupisa kunyamo wa 536 toke wo 535 Kotembo Yale, va Isareli va kala kumandekua va tiukila ko Yerusalãi. Pole, upange woku tumbulula onembele wa kala oku tatekiwa. Esapulo liaco lia sumuisile calua Daniele. Eye wa likutilila, kuenje Yehova wa tuma ungelo umue wo kuatisa. Noke liekuatiso liaco, ungelo wa sapuila Daniele ovitumasuku viatiamẽla kuyaki pokati kosoma yokonano losoma yokombuelo. Uyaki wolosoma viaco vivali, wa fetika eci usoma wa Alexandre Unene wa tepiwa la vakesongo vakuãla, kuenje, uka amamako toke eci Mingeli Ombiali yinene ‘aka katuka.’—Daniele 12:1.
Atambululo Kapulilo Embimbiliya:
8:9—Oku “posoka” kua tukuiwa vocinimbu eci ku lomboloka nye? Ondaka yoku popia hati oku “posoka” vocinimbu eci, yi lomboloka ekalo Liakristão olombuavekua palo posi, vokuenda Kuviali wo Amerika lo Bretanya.
8:25—Helie “Soma yolosoma”? Ondaka yo Heveru sar, ya pongoluiwa hati “soma,” yi lomboloka “kesongo,” ale “usongui.” Onduko “Soma yolosoma,” yi tiamisiwila lika ku Yehova Suku, kesongo kolohoka viosi viovangelo oku kongelamo “Mingeli, umue pokati kolombiali vinene.”—Daniele 10:13.
9:21—Momo lie Daniele a tukuila ungelo Gabriele hati “ulume”? Momo vonjoi Daniele a lota, ungelo Gabriele wa moleha ndomunu ukuetimba liositu.—Daniele 8:15-17.
9:27—Ocisila cipi ‘ca lingiwa lomanu valua’ toke kesulilo lieci ci soka 70 kolosemana? Ocisila cocihandeleko, ca sulila kunyamo wa 33, eci Yesu a valeliwa kuti. Pole, ocisila ca Avirahama ca lingiwile lepata lia va Isareli, camamako toke kunyamo wa 36. Momo vokuenda kuotembo yaco, Yehova wa kala oku lekisa ohenda ku va Yudea va tunda kepata lia Avirahama. Pole, cilo ocisila caco catiamisiwila ku “Isareli wa Suku.”—Va Galatia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.
Ceci tu Lilongisilako:
9:1-23; 10:11. Daniele “wa soliwa calua” omo liumbombe waye, epokolo liaye, lukũlĩhĩso kuenda oku amamako oku likutilila. Ovituwa viaye vio kuatisa oku pokola ku Suku toke kolofa viaye. Omo liaco, tu amamiko oku kuama ongangu ya Daniele.
9:17-19. Ocili okuti, volohutililo vietu tua siata oku pinga okuiya kuoluali luokaliye lua Suku muna ‘muka kala esunga.’ Pole, tu sukila oku tiamisila onjongole yetu koku kemanya onduko ya Yehova lusoma waye, ndaño lovitangi tua siata oku liyaka lavio.—2 Petulu 3:13.
10:9-11, 18, 19. Tu sukila oku kuama ongangu yungelo una wa kuatisa Daniele, poku kuatisa vamanji lovina tu kuete, kuenda oku va pamisa lolondaka.
12:3. Vokuenda kuoloneke via sulako, “ava va kasi lolondunge” okuti Akristão olombuavekua, va “tua ndolombungululu.” Ovo va kasi oku tuala omanu “valua kesunga,” oku kongelamo “owiñi wakahandangala” okuti, “olomeme vikuavo.” (Va Filipoi 2:15; Esituluilo 7:9; Yoano 10:16) Olombuavekua ‘vika nina ndolombungululu’ vokuenda Kuohulukãi yanyamo Yuviali wa Kristu, eci vika viala kumue laye loku eca komanu vakuepokolo palo posi, asumũluho a tunda kocisembi. “Olomeme vikuavo,” vi sukila oku kuata ukamba lolombuavekua, poku va kuatisa kovina viosi va linga.
Yehova ‘o Sumũlũisa Vana vo Sumba’
Elivulu lia Daniele li tu longisa nye catiamẽla ku Suku tu fendela? Kapako ovitumasuku via tẽlisiwa ale kuenda evi ka via tẽlisiwile, vi sangiwa velivulu lilo. Ovitumasuku viaco vi lekisa okuti, Yehova Ukuakutẽlisa olohuminyo viaye!—Isaya 55:11.
Ulandu u sangiwa velivulu lia Daniele u lekisa nye catiamẽla ku Suku yetu? Amalẽhe vakuãla va Heveru, vana ka va tavele oku kuama ovituwa vio kelombe lio Bavulono, Suku wa va ĩha ‘ukũlĩhĩso, luloño, kuenda olondunge.’ (Daniele 1:17) Eye wa tuma ungelo waye oku teyuila Sadrake, Mesake, kuenda Aved-Nego vofolono ya tokota. Daniele wa yovuiwa kunene wolohosi. Omo liaco, Yehova ‘o kuatisa vosi vo kolela’ kuenda ‘o sumũlũisa vosi vo sumba.’—Osamo 115:9, 13.
[Etosi pombuelo yemẽla]
a Oco o kuate elomboloko liovinimbu viosi Vielivulu lia Daniele, tanga elivulu losapi hati, Preste Atenção à Profecia de Daniel! Lia sandekiwa Lolombangi Via Yehova.
[Elitalatu kemẽla 10]
Momo lie Daniele a ‘soliwile calua’?