Ndi Tiula Nye Ku Yehova?
Ulandu wa Lomboluiwa la Ruth Danner
Eci nda citiwa kunyamo wo 1933, ina yange lesumuo lialua wa lombolola hati, kunyamo waco kua pita ovitangi vialua. Eye wamisako hati: Hitler wa linga ombiali, kuenda papa wa popia hati, unyamo waco, wa kala Unyamo u Kola.
OLONJALI viange via kala volupale luo Yutz, ko Lorraine, kuna omanu va enda oku lingila ovipito vimue kosimbu, ocipepi lofeka yo França kuenda yo Alemanya. Kunyamo wo 1921, Ina yange okuti wa kala vetavo lio Katolika, wa kueliwa la Isia yange wa kala vetavo lio Protestande. Mana yange Helen, wa citiwa kunyamo wo 1922, kuenda olonjali viange vio papatisa Vetavo lio Katolika eci a kala omõla.
Eteke limue kunyamo wo 1925, Isia yange wa tambula elivulu limue lio ko Alemanya li tukuiwa hati, A Harpa de Deus. Noke yoku tanga elivulu liaco, wa limbuka okuti, wa sanga etavo liocili. Eye wa tuma ukanda vonumbi yi sangiwa velivulu liaco, kuenje vo vetiya oku sapela la va Bibelforscher, ndomo Olombangi Via Yehova via enda oku tukuiwa ko Alemanya. Omo liaco, Isia yange, wa fetika oku kundila omanu ovina a lilongisa. Ina yange, ka solele ovina Isia a kala oku linga. Kuenje, wa kaluka loku popia olondaka vimue kelimi lio Alemanya hati: “Kuama onjila wa nõlapo, pole kuka ende la va Bibelforscher!” Pole, Isia wa kuama onjila a yonguile kuenda wa papatisiwa kunyamo wo 1927.
Noke vavo ukãi wa cita ina yange, wa seteka oku vetiya ina, oco a litepe la Isia yange. Eteke limue, eci patele a kala oku linga Omisa, wa lungula omanu hati: “Lunguki la Danner, uprofeto wesanda.” Eci vavo a tiuka Komisa, wa veta lesanga lioloneleho Isia wa kala kosapalalo yonjo yetu. Esanga liaco lio veta kepepe, noke lio valula vutue. Ocitangi caco, ca vetiya Ina yange oku sokolola ndoco: ‘Etavo liosi li ponda omanu li koka ohele.’ Omo liaco, wa fetika oku tanga alivulu a sandekiwa Lolombangi Via Yehova. Noke, wa limbuka okuti, wa sanga etavo liocili, kuenje, wa papatisiwa kunyamo wo 1929.
Ame kumue la mana yange, tua kuatisiwa lolonjali vietu oku limbuka okuti, kuli Yehova. Ovo va kuata ocituwa coku tu tangela ovolandu Embimbiliya, noke, va enda oku tu pulisa esunga lieci omanu va tukuiwa Vembimbiliya va kuamẽla onjila yaco. Kotembo yaco, Isia ka tavele oku talavaya kuteke, ale oku ci linga voloneke vimue, ndaño co kapa kohele okuti, ka kuata olombongo vioku tekula epata. Eye wa yonguile oku sanga otembo yoku endaenda kolohongele, kupange woku kunda, kuenda oku longisa Embimbiliya komãla vaye.
Otembo Yovitangi ya Kala Ocipepi
Olonjali viange via enda oku yekisa vamanji vakuakunyula akongelo, la vana va talavaya ko Betele yo ko Suisa, kuenda ko França. Ovo va enda oku tu lomboluila ovitangi vamanji ko Alemanya va liyaka lavio okuti, ofeka yaco ya kala ocipepi lonjo yetu. Ombiali Yungangala ko Alemanya, ya tuma oku kuata Olombangi Via Yehova oco vi ende kocila coku kangisila omanu, kuenda oku tepa omãla kolonjali viavo.
Ame kumue la mana yange Helen, tua nõlelepo oku pandikisa kovitangi viosi tua kala oku lavoka. Olonjali vietu, via tu kuatisa oku patekela ovinimbu vimue Viembimbiliya oco vi tu songuile. Ovo va tu sapuila hati: “Nda ka wa kũlĩhĩli onjila u kuama, sokololi olondaka vielivulu Liolosapo 3:5, 6. Nda u kuete usumba kosikola, ivaluki olondaka vielivulu lia 1 Va Korindo 10:13. Nda wa tepiwi kokuetu, tukuli olondaka vielivulu Liolosapo 18:10.” Nda patekela olondaka Viosamo 23, kuenda 91, vina via ndi kuatisa oku kolela okuti, Yehova o ndi teyuila olonjanja viosi.
Kunyamo wo 1940, Ombiali Yungangala ko Alemanya, ya tambula olupale luo Alsácia-Lorena. Kuenje, ya tumbika ocihandeleko cokuti, akulu vosi volupale luaco, va sukila oku tiamẽla kocitundo Cungangala. Omo okuti isia yange ka tavele, wambatiwa Locisoko cimue Colosipayu. Kuenje, Ina yange, wa talisiwa ohali Lolosipayu viaco, omo lioku likala oku wala uwalo wasualali.
Nda liyaka lovitangi vialua kosikola. Eteke leteke elilongiso lietu kosikola, lia enda oku fetika lohutililo yoku lama Hitler yi popia hati: “Heil Hitler.” Kuenda tua enda oku kisikiwa oku votola ovoko loku imba ocisungo cofeka. Ndaño olonjali viange ka via ndi vetiyile oku yuvula oku imba ocisungo coku lama Hitler, pole, via ndi kuatisa oku pindisa olondunge viange. Kuenje, nda nõlapo oku yuvula oku lama Ombiali Yungangala. Omo liaco, alongisi va ndi tipula kuenje va ndi tundisa kosikola. Onjanja yimue, eci nda kuata anyamo epanduvali, nda kisikiwile oku talama kovaso yeci ci soka 12 kalongisi. Ovo va seteka oku ndi kisika oku lama Hitler. Pole, ndamamako oku pandikisa lekuatiso lia Yehova.
Ulongisi umue, wa seteka oku yapula ovisimĩlo viange. Eye, wa ndi sapuila hati, ndi ndonge yiwa, kuenda o ndi sole calua, kuenda o yongola oku pinga ongecelo omo lioku ndi tundisa kosikola. Eye wa popia hati: “Poku imba ocisungo cofeka, ku sukila oku votola calua ovoko. O votola ño kamue eka liove. Kuenda ku sukila oku popia hati: ‘Heil Hitler!’ Pole, o menula lika omẽla ndu o kasi oku imba ocisungo caco.”
Eci nda sapela la Ina yange olondaka ulongisi a ndi sapuila, eye wa ndi lomboluila ulandu Wembimbiliya watiamẽla kamalẽhe vatatu va Heveru, va talama kovaso yociñumañuma ca kapiwa la soma yoko Bavulono. Kuenje, wa ndi pulisa hati: “Nye va sukilile oku linga?” Noke ndo tambulula okuti, “Va sukilile oku kekama.” Kuenje, ina wamisako hati: “Nda va tavele oku kekamẽla kovaso yociñumañuma loku petama oco va kute olohaku viavo, anga hẽ, nda va nõla onjila ya sunguluka? Kuenje wa ndi vetiya oku nõla oku linga eci ca sunguluka kokuange.” Omo liaco, nda nõlapo oku sivaya lika Yehova ndeci Sadrake, Mesake, la Aved-Nego va linga.—Dan. 3:1, 13-18.
Alongisi va ndi tundisa kosikola olonjanja vialua, kuenda va ndi sapuila hati, ndi tepiwa kolonjali viange. Nda sumuile calua, pole, olonjali viange viamamako oku pamisa ekolelo liange. Osimbu sia endele kosikola, Ina yange wa enda oku likutilila ku Yehova oco a ndi teyuile. Nda kũlĩhĩle okuti, Yehova o ndi pamisa, kuenda o ndi kuatisa oku pandikisa oku endela vocili. (2 Va Kor. 4:7) Isia yange wa ndi sapuila okuti, nda elambalalo lia li vokiya kosikola, si sukila oku kuata usumba woku tiuka konjo. Eye wa popia hati: “Tu ku sole calua. Oka amamako oku kala omãla wetu. Ocitangi cove ci kasi peka lia Yehova.” Olondaka evi, via pamisa onjongole yange yoku amamako lepandi.—Yovi 27:5.
Olosipayu via enda oku iya konjo yetu oku sanda alivulu Olombangi Via Yehova, kuenda oku linga apulilo kolonjali viange. Ovo va enda okupa ina yange konjo vokuenda kuolowola vimue, kuenda Isia yange la mana yange, va enda oku vopa kupange wavo. Sia kuataile elavoko liokuti, poku tiuka kosikola, ndi sanga Ina yange konjo. Olonjanja vimue omanu va lisunguile letu, va enda oku ndi sapuila hati: “Olosipayu viambata ina yove.” Poku iñila vonjo, nda enda oku salama, loku lipula ndoco: ‘Anga hẽ, waka tipuiwa? Ndi kuete hẽ elavoko lioku u mola vali?’
Tuambatiwa
Keteke 28 kosãi ya Susu kunyamo wo 1943, Olosipayu via tu pasula kociteketeke kowola yatatu lakũi atatu kakukutu. Ovo va tu sapuila hati, nda epata lietu liosi lia tava oku tiamẽla kocitundo Cungangala, ka tuambatiwa. Va tu ĩha olowola vitatu vioku longeka ovina vietu. Omo okuti Ina yange wa kũlĩhĩle ovitangi viaco, wa longeka epunda liuwalo wetu, Lembimbiliya, kuenje tua fetika oku likutilila loku li vetiya pokati. Noke Isia wa tu vetiya hati: “Lacimue ci tela oku tu tepa kocisola ca Suku.”—Va Rom. 8:35-39.
Noke Olosipayu via tiuka vali. Toke cilo, ndivaluka Manji umue wa kuka o tukuiwa hati, Anglade, okuti, eci tua kala oku ambatiwa, wa tu usika loku lila hati, kuendi ciwa. Kuenje, Olosipayu via tu ambata toke pocitumãlo coku londa vomboyo volupale luo Metz. Noke yoloneke vitatu viungende, tua pitila kocitumãlo cimue ci tukuiwa hati, Kochlowice, vocila cimue coku kangisila omanu volupale luo Auschwitz, ko Polonia. Noke yolosãi vivali, tua tumiwa ko Gliwice, yina ya kala onjo yolopatele okuti, noke ya pongoluiwa ocila coku kangisila omanu. Asualali vamue va tu sapuila hati, nda tua tava oku soneha vopapelo yuvangi woku siapo etavo lietu, ovo va tu eca, kuenda tu tiukila kolonjo vietu. Omo okuti olonjali viange ka via tavele kocisimĩlo caco, asualali vana va tuambata va popia hati: “Lalimue eteke u tiukila konjo.”
Kosãi Yevambi, tua tualiwa kolupale luo Swietochlowice, kuna nda kuatiwa levalo liutue okuti, toke cilo evalo liaco li kasi oku amamako. Omo okuti, nda kuatiwa luveyi u lendisa ovimuine, ndotolo wopa olonjala kovimuine vimue okuti, ka kapeleko ovihemba vi tutuiya evalo. Upange wange woku tuala esapulo liasualali komanu, olonjanja vimue wa ndi kuatisa oku enda konjo yoku yoka olombolo. Omo liaco, ukãi umue wa enda oku nyiha okulia.
Tua kala kumosi lepata liange, kuenda tua tepiwile lomanu vakuavo va kala vokayike. Kosãi ya Mbalavipembe yunyamo wo 1943, tua tumiwa kocila cikuavo coku kangisila omanu kolupale luo Ząbkowice. Tua enda oku pekela vohondo yimue ya kala volusoka luonjo okuti, kovola aco kua kala akulusiãu a pangiwa lovinene viepungu. Kuenje, vamue va enda oku lala vemehi, vakuavo kilu. Kovola aco kua enda oku pekela ci soka 60 komanu okuti, alume lakãi kuenda omãla. Noke, Asualali va limbuka okuti, tua enda oku tambula okulia kua vola.
Ndaño lohali yaco, tuamamako lelavoko lietu. Tua tanga ulandu umue Vutala Wondavululi wa lekisa okuti, kesulilo liuyaki, kuka lingiwa upange walua woku kunda olondaka viwa. Omo liaco tua limbuka esunga lieci tua talisiwila ohali, kuenda tua kũlĩhĩle okuti, ohali yaco ndopo yi pua.
Eci tua yeva okuti, Asualali vakuavo va kala oku iñila vofeka, tua limbuka okuti, Uviali wungangala ndopo u yuliwa. Kefetikilo liunyamo wo 1945, Asualali vana va kala oku lava ocitumãlo cetu, va fetika oku tila. Keteke 19 kosãi ya Kayovo, tua kisikiwa oku enda ci soka 240 kolokilometulu. Noke liolosemana vikuãla, tua pitila volupale luo Steinfels, kofeka yo Alemanya, kuna asualali va ecelela okuti, valua pokati ketu va liatela kolomina. Omanu vamue va simĩle okuti, vosi yetu tua fa. Pole, keteke liaco, Asualali vakuavo va pitila, kuenje vana vatiamẽla Kocitundo Cungangala va tila, kuenda ohali yetu ya pitila kesulilo.
Nda Tẽlisa Ovimãho Viange
Keteke 5 kosãi ya Kupemba, kunyamo wo 1945, noke lianyamo avali lolosãi epandu, tua pitila konjo volupale luo Yutz leliño, kuenda olona vialua. Tunde kosãi ya Kayovo, ka tua kuatele epuluvi lioku pongolola uwalo. Omo liaco, tua timĩha uwalo wosi wa liña. Ndivaluka olondaka ina yange a tu sapuilile hati: “Ivaluka okuti, [eteke lioku tunda vokayike,] olio lia velapo komuenyo wove. Ka tu kuete cimue. Uwalo tua wala, hawetuko. Vosi kakuãla ketu, tuamamako lepandi. Pokati ketu lomue wa yapuka vekolelo.”
Noke yolosãi vitatu volupale luo Suisa, nda fetika oku kuata uhayele, kuenje, nda iñila kosikola, pole, nda kuata usumba woku tundisiwa vali. Tua kuata epuluvi lioku li sanga la vamanji, kuenda oku kunda olondaka viwa lelianjo. Keteke 28 kosãi Yenyenye, kunyamo wo 1947, eci nda kuata 13 kanyamo, nda papatisiwa, oco ndi tẽlise ocisila nda lingile ku Yehova kanyamo a pita. Isia yange, wa ndi papatisa Volui Moselle. Noke, nda kuata ocimãho coku kala ukundi wotembo yosi, pole, Isia wa yonguile okuti, ndi lilongisa umesele umue. Omo liaco, nda li longisa umesele woku tonga uwalo. Kunyamo wo 1951, eci nda kuata 17 kanyamo, nda fetika upange wakundi votembo yosi, kuenje nda tumiwa oku talavaya vimbo lio Thionville.
Kunyamo waco, nda endele kohongele yofeka ya lingiwila ko Paris, kuna nda tambula ukanda welaleko lioku enda kupange wumisionaliu. Kotembo yaco, sia kuatele utunga woku iñila kupange waco. Pole, Manji Nathan Knorr, wa ndi sapuila hati, o seleka ukanda wange, oco ndi fetike “noke upange waco.” Kosãi Yevambi yunyamo wo 1952, nda tambula elaleko lioku enda kocisoko 21, Kosikola yo Gileada, ko South Lansing, volupale luo Nova Yorke, kofeka yo Estados Unidos.
Osikola yo Gileada Kuenda Asumũlũho Akuavo
Nda pita lulandu umue uwa! Olonjanja vimue, nda kuata osõi poku vangula lomanu velimi liange. Kosikola yo Gileada, nda sukilile oku vangula elimi Liongelesi. Pole, alongisi vange va ndi kuatisa calua. Manji umue wa ndi luka onduko yi tukuiwa hati, Ocinjola Cusoma okuti, yi tiamisiwila kesanju nda siata oku lekisa, poku vangula lomanu eci ndi kuata osõi.
Keteke 19 kosãi Yevambi Linene, kunyamo wo 1953, ocipito coku malusula osikola yetu, ca lingiwila Vocila co Yankee, volupale luo Nova Yorke. Kuenje, nda tumiwa ko Paris, kumue la manji Ida Candusso, (okuti noke, weya oku tukuiwa hati, Seignobos). Ndaño nda kuatele usumba woku kundila omanu voko Paris, pole, nda longisa Embimbiliya komanu valua vakuavitima via sunguluka. Noke, manji Ida wa kuela, kuenje, wa tumiwa vo Afrika kunyamo wo 1956. Pole, ndamamako oku talavaya ko Paris.
Kunyamo wo 1960, nda kueliwa la manji umue wa talavaya ko Betele okuti, noke tua tumiwa kupange wakundi valikasi kimbo limue li tukuiwa hati, Chaumont kuenda ko Vichy. Noke lianyamo vatãlo nda kuatiwa luveyi wotumbe, kuenje, nda siapo upange wakundi votembo yosi. Nda sumuile calua momo, tunde vutila, nda kuata ocimãho coku litumbika kupange wakundi votembo yosi, loku amamako lupange waco. Noke liotembo yimue, ulume wange wa ndi siapo, kuenje, wa kuela ukãi ukuavo. Vamanji vekongelo, va ndi kuatisa oku pama kespiritu vokuenda kuotembo yaco yesumuo. Yehova wa ndi kuatisa oku ambata ocilemo cange.—Osa. 68:19.
Cilo ndi kasi vimbo lio Louviers, ko Normandia, ocipepi lo Betele yo França. Ndaño lovitangi vioku vela, nda sanjuka calua omo liekuatiso nda siata oku tambula ku Yehova. Ovina nda lilongisa vutila, vi kasi oku ndi kuatisa toke cilo oku amamako oku lekisa ovituwa via sunguluka. Olonjali viange via ndi longisa okuti, Yehova eye Suku yocili una ndi pondola oku sola, oku vangula laye, kuenda o tambulula olohutililo viange. Oco hẽ, “niula nye ku Yehova oku panduila oviali viaye viosi ñasi lavio?”—Osa. 116:12.
[Elitalatu kemẽla 5]
Locikoko cange ca ndi teyuila kinenu eci nda kuata anyamo epandu
[Elitalatu kemẽla 5]
Kumue lolomisionaliu kuenda akundi votembo yosi ko Luxemburgo kupange woku kunda ulikasi, eci nda kuata 16 kanyamo
[Elitalatu kemẽla 5]
Lolonjali viange kohongele yofeka ya lingiwa kunyamo wo 1953
[Etosi lia Velapo kemẽla 6]
“Nda sanjuka calua omo liekuatiso nda tambula ku Yehova”