Uloño u Kuete Olongave

Kanyamo a sulako kua sandekiwa alivulu amue okaliye atiamẽla komanu vana okuti, ka va tava ku Suku. Alivulu aco, a siata oku vetiya omanu valua loku nena atatamiso pokati kavo. Catiamẽla kalivulu aco, onoño yimue yi tukuiwa hati, David Eagleman, wa soneha hati: “Omanu vamue poku tanga alivulu aco . . . va sima hoti, olonoño vi popia okuti via kũlĩha ovina viosi.” Noke wamisako hati: pole, onoño yiwa yamamako oku lilongisa momo voku lilongisa omo mu tunda uloño.

Tunde kosimbu, olonoño omo liakonomuiso avo via limbuka ovina vi komohisa vi tambulula apulilo avo a tatama atiamẽla kekalo lioluali. Pole, vamue va siatavo oku lueya kakonomuiso avo. Isaac Newton wa kala onoño yimue, ya velapo voluali. Eye wa lombolola ndomo ongusu yi kokela ovina viosi posi yecelela okuti ovina viosi viokilu ndeci, olombungululu, loviengele violombungululu vi kala povitumãlo viayo. Eye wa sokiya uloño woku tenda ovina via siata oku kuamiwa koku talavaya lo komputador, oku endela vilu kuenda kovina vikuavo. Handi vali, Newton wa sokiyavo uloño umue u tukuiwa hati, alquimia una wa siata oku kuamiwa kuloño woku tanga olombungululu, oku pongolola o chumbu kuenda ovotale akuavo oco vi linge ulu.

Ci pitãhala 1500 kanyamo osimbu handi Newton ka citiwile, onoño yimue u Helasi ukuakukonomuisa olombungululu londuko Ptolemy wa kũlĩhisa ilu lovaso aye. Eye wa kũlĩhisa olombungululu luteke kuenje wa soneha o mapa yimue. Pole eye wa tavele okuti ongongo oyo ono yovina viosi. Onoño yimue londuko Carl Sagan wa soneha eci catiamẽla ku Ptolemy hati: “Ndaño okuti omanu va lilongisa ovisimĩlo viaye vokuenda kueci ci soka 15000 kanyamo, ka ci lomboloka okuti otembo yosi wa linga ovina via sunguluka, kovina a vangula ale kueci eye a sima, pole olonjanja vimue wa lueyavo.”

Koloneke vilo olonoño via siatavo oku liyaka lovitangi vimuamue poku linga akonomuiso avo. Anga hẽ vi ka sanga elomboluilo lia suapo liatiamẽla kekalo lioluali? Ndaño okuti uloño u kasi oku livokiya kuenda wa siata oku tu kuatisa, pole tu sukila oku ivaluka okuti uloño ka wa suilepo. Ulume umue onoño o tukuiwa hati Paul Davies wa popia ndoco: “Ndaño ku lingiwa akonomuiso amue lutate oco ku sangiwe elomboloko lia suapo, pole citava okuti akonomuiso aco a nena olonamalãla pokati komanu, kuenda ka a nena onima yiwa.” Olondaka evi viocili, momo omanu ka va tẽla oku kuata elomboloko lia suapo liekalo lioluali. Omo liaco, nda ku lomboluiwa ovina viatiamẽla kuloño oco ku eciwe elomboluilo liovina viosi vi kasi voluali, tu sukila oku lavulula oco ka tu ka kolele calua kalomboluilo aco.

Embimbiliya li tukula ulamba watiamẽla koluali poku popia ndoco: “Tala, ovina evi via linga ño efetikilo liovopange aye.” (Yovi 26:14) Handi kuli ovina vialua okuti omunu lalimue eteke a ka kuata elomboloko liaco. Olondaka viupostolo Paulu okuti tunde eci a vi soneha pa pita ale ci panda 2000 kanyamo viokuti: “Wa longa nye! Ukuasi lolondunge lukũlĩhiso wa Suku! Oku tetulula kuaye ka ku kũlĩhisua, kuenda olonjila viaye ka vi moñoluiwa”, viocili.​—Va Roma 11:33.