Ondaka ya Yehova yi Kasi Lomuenyo
Atosi Avelapo Velivulu Liefetikilo—Onepa Yatete
“EFETIKILO” ondaka yimue yi lomboloka ocina cimue “ci mõleha vonjanja yatete,” ale “oku citiwa kuocina cimue.” Eyi onduko yimue ya li sesama lelivulu liaco, momo olio li lombolola ndomo oluali luosi lua lulikiwa, ndomo lua pongiyiwila omanu kuenda ndomo omanu veya oku kala voluali luaco. Mose wa soneha elivulu liaco eci a kala vekalasoko lioko Sinai kuenje lia malusuiwa oku sonehiwa kunyamo wo 1513 O.Y.
Elivulu Liefetikilo lilombolola ndomo oluali lua kala eci handi etande liovava ka lieyile. Handi vali, li lombololavo eci ceya oku pita noke yetande liovava kuenda ndomo Yehova Suku a linalisa la Avirahama, Isake, Yakoba kuenda Yosefe. Ocipama cilo cika lekisa atosi avelapo opiwa velivulu Liefetikilo 1:1–11:9, toke otembo yina eci Yehova a fetika oku livala ukamba la Aviraham una wa kala kukululu yovitumbulukila viomanu voluali luosi.
OLUALI ECI HANDI ETANDE LIOVAVA KA LIEYILE
Olondaka viatete vielivulu Liefetikilo viokuti, “poku fetika,” viatiamẽla kotembo yimue yolohuluwa violohuluwa vianyamo konyima, okuti omanu ka va pondola oku yi tenda. Ovolandu atiamẽla “kateke” epandu eci kua lulikiwa ovina viosi vi sangiwa voluali, a lomboluiwa lonjila yimue okuti ndaño kotembo yaco handi ka kuakalele omanu, pole ulandu waco u lomboluiwa ndu okuti eci ovina viaco via lulikiwa omunu hapo a kala. Kuenje, kesulilo lieteke liepandu Suku wa lulika omunu. Ndaño okuti, omanu va pumba Ofeka Yelau omo lioku sina kuavo, pole Yehova wa eca ohuminyo yi pondola oku tu kuatisa oku lavoka ofeka yelau. Ocitumasuku catete Vembimbiliya ci lombolola eci catiamẽla “kombuto” yina yika malako ono yosi yekandu kuenda yika sasõla utue wa Satana.
Vokuenda kueci ci soka ovita 16 kanyamo, Satana wa tẽla oku yapula ku Suku onepa yalua yomanu oku tepako lika onepa yimue yitito yomanu vana vakuekolelo ndeci Havele, Enoke kuenda Noha. Kaini wa ponda manjaye Havele una wa kala ondingesunga. “Omanu va fetika oku vilikiya onduko ya Yehova” lonjila yimue yetombo. Lameke poku lekisa ungangala wa kala koloneke viaco, wa sokiya ocisungo cimue coku lipanda ci lekisa ndomo eye a ponda ukuenje umue lesunga lioku liteyuila eye muẽle. Ovitangi vieya oku livokiya eci omãla va Suku ovangelo veya oku sinila Suku poku kuela omãla vakãi palo posi kuenje va cita omanu vamue va pama haivo olongangala va tukuiwa hati, Ovindululu. Pole, ndaño lovitangi viaco, Noha wa likolisilako oku tunga ocimbaluku, wa lungula omanu kueci catiamẽla ketande lia kala oku iya kuenje wa puluka Ketande liaco kumosi lepata liaye.
Atambululo Kapulilo Atiamẽla Kembimbiliya:
1:16—Ndamupi Suku a tẽla oku lulika ocinyi veteke liatete nda olombungululu viosi vieya lika oku pangiwa veteke liakuãla? Velimi lia va Heveru ondaka “oku panga,” yina yi sangiwa kocinimbu 16, ka yi kuete elomboloko limosi londaka “oku lulika” yi sangiwa kelivulu Liefetikilo kocipama 1, ocinimbu 1, 21 kuenda 27. “Ilu” okuti mua kongelavo ovinyi viosi, lia lulikiwa ale osimbu eci handi “eteke liatete” ka lia fetikile. Pole, ovinyi viaco ka via pitilĩle handi kolonepa viosi violuali. Omo liaco, keteke liatete, “kueya oku kala ocinyi” ca pitahãla alende kuenje ceya oku muiwa voluali luosi. Omo okuti ongongo ka yi tãi pamosi, pole, yenda kuenda yi ñuala ñualapo, kua fetika oku kala utanya luteke olonjanja viosi. (Efetikilo 1:1-3, 5) Kotembo yaco ono yovinyi viaco handi ka ya mõlehele voluali luosi. Vokuenda kueteke liakuãla kueya epongoloko liovina vialua. Ekumbi, osãi, kuenda olombungululu via fetika “oku tuila kilu lieve.” (Efetikilo 1:17) “Suku wa vi lulika” lonjila yimue okuti, omanu va kasi palo posi va pondola oku vi mola.
3:8—Anga hẽ Yehova Suku eye muẽle wa vangula la Adama? Embimbiliya li lekisa okuti olonjanja viosi eci Suku a vangola lomanu, eye wa enda oku ci linga lekuatiso liovangelo vaye. (Efetikilo 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Olonganji 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Kapitiya kondaka ya Suku, omõlaye uveli una wa velapo haeye o tukuiwa hati, “Ndaka.” (Yoano 1:1) Omo liaco, Suku wa vangula la Adama kuenda Heva pokati ‘Kandaka.’—Efetikilo 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Ndamupi osi yeya oku siñaliwa kuenda toke otembo yipi? Esiñalo lia eciwa kosi li lomboloka okuti, tunde kotembo yaco ceya oku tĩla calua oku lima osi yaco. Onima yeyilila koku siñaliwa kuosi kuenda olosongo viayo, ya muiwila kovitumbulukila via Adama, ndeci Lameke isia ya Noha a vangula hati; “posi yina Yehova a siñala pa tunda [evalo liovaka] etu.” (Efetikilo 5:29) Noke Yetande liovava Yehova wa sumuluisa Noha kuenda omãla vaye loku lekisa onjongole yaye yokuti, ovo va yukisa oluali luosi. (Efetikilo 9:1) Esiñalo lia Suku kueci catiamẽla kosi lia pua, kuenje cilo ka likasiko vali.—Efetikilo 13:10.
4:15—Ndamupi Yehova a “kapa ondimbukiso ku Kaini”? Embimbiliya ka li lombolola okuti ondimbukiso ya kapiwile muẽle vetimba lia Kaini. Pole, ondimbukiso yaco yatiamẽlele kohuminyo Yocikundi ovo va sukilile oku kuama, okuti ca kũlĩhĩwile ciwa kuenda ca enda oku kuamiwa lomanu vosi. Kuenje, eci ca teyuila omuenyo waye oco lomue ka ko fetuluinye poku u pondavo.
4:17—Oco hẽ pi Kaini a kopile ukãi waye? Adama “wa cita cita omãla valume kuenda omãla vakãi.” (Efetikilo 5:4) Omo liaco, Kaini wa kuela manjaye ufeko ale pamue ci tava okuti, wa kuela ocimumba caye. Pole, vokuenda kuotembo Suku wa eca ocihandeleko caye cokuti, ka ci tava vali omunu lamanjaye oku likuela.—Ovisila 18:9.
5:24—Ndamupi Suku a “sondolola Enoke”? Enoke wa kala kohele yoku pondiwa. Omo liaco, Suku ka ecelele okuti, eye o tala ohali peka liovanyali vaye. Upostolo Paulu wa soneha hati: “Enoke wa sondoluiwa lekolelo, okuti ka moli okufa.” (Va Heveru 11:5) Eci ka ci lomboloka okuti, Suku wo wambata kilu okuti amamako oku kala lomuenyo oko kilu. Yesu eye tete wa enda oko kilu. (Yoano 3:13; Va Heveru 6:19, 20) Oku ‘sondoluiwa kua Enoke okuti ka moli okufa’ ku lomboloka okuti, Suku wolotisa onjoi yatiamẽla kocitumasuku cokuti, osimbu a kala oku lota onjoi yaco, omuenyo waye wotunda. Omo liaco, Enoke ka talele ohali yomunu o kasi lokufa ale oku ‘mõla okufa’ peka liovanyali vaye.
6:6—Ndamupi tu pondola oku popia okuti Yehova “wa livela” omo lioku lulika omunu kilu lieve? Velimi lio Heveru ondaka “wa livela,” yatiamẽla komunu umue wa pongolola ocisimĩlo caye. Yehova omunu umue wa lipua kuenda eye ka lueyele poku lulika omunu. Omo liaco, eye wa pongolola ocisimĩlo caye kueci catiamẽla kovitumbulukila viomanu vana va kala otembo yina eci handi Etande ka lieyile. Suku wa pongolola onjongole yaye yoku Lulika omanu poku va kundula vosi momo vo sumuisa calua omo liakandu avo. Kuenje, omo lioku yovola omanu vamue, eci ci lekisa okuti, oku livela kuaye kua tiamẽlele lika komanu vana olondingaĩvi.—2 Petulu 2:5, 9.
7:2—Nye ca enda oku kuatisa omanu oku tepisa ovinyama via lipua levi via vĩha? Oku tepisa kuaco ci tava okuti kuatiamẽlele kueci ceciwa ndocilumba vefendelo liavo kuenda eci ovo va pondola okulia leci ka va pondola okulia. Eci handi etande ka lieyile, omanu ka va kuatele ocituwa cokulia ositu yovinyama. Olondaka viokuti, “ca lipua” kuenda “ca vĩha” kueci catiamẽla kokulia, via kalako lika omo Liocihandeleko ca Mose. Kuenje olonumbi viaco vieyavo oku pua eci ocihandeleko caco ca Mose ca pua. (Ovilinga 10:9-16; Va Efeso 2:15) Ci molẽha okuti, Noha wa kũlĩhĩle ocinyama cina ca sunguluka kuenda eci ka ca sungulukile oku ceca ndocilumba kefendelo lia Yehova. Eci eye a tunda vocimbaluku, “wa tunga utala wa Yehva, kuenje wa nola kovinyama viosi via yela lokolonjila viosi via yela, ha lumbi ovilumba vioku pia elisi kutala.”—Efetikilo 8:20.
7:11—Pi kua tundilila Etande lina liovava lia kundula oluali luosi? Vokuenda kueteke “liavali” lioku lulikiwa kuoluali luosi, eci kua lulikiwa “epuluvi,” kua kala ovava “vemẽhi liepuluvi” kuenda ovava akuavo a kala “kilu liepuluvi.” (Efetikilo 1:6, 7) Ovava ana a kala “vemẽhi,” liepuluvi ovava ana a sangiwa ale palo posi. Osimbu okuti ovava ana kala “kilu” liepuluvi, ovava ana akahandangalala a sangiwa kilu okuti, a linga “olono viosi viokalunga kanene” ka sangiwa kilu. Ovava aco a yukisa oluali luosi kotembo ya Noha.
Ceci tu Lilongisilako:
1:26. Omo okuti tua lulikiwa locisetahãi ca Suku tu kuete epondolo lioku setukula kuenda oku lekisa ovituwa ndevi via Suku. Omo liaco, tu sukila oku likolisilako oku lekisa ovituwa viaco ndeci ocisola, ohenda, ocali, uwa kuenda epandi oco tu tẽle oku setukula Suku yetu una wa tu panga.
2:22-24. Olohuela via tumbikiwa la Suku. Omo liaco, elitokeko liolohuela li kala otembo yosi komuenyo wolohueli viaco kuenda li kola, ulume eye o kala utue wepata.
3:1-5, 16-23. Tu pondola lika oku kuata esanju nda tua limbuka okuti, Yehova eye lika wa velapo komuenyo wetu wosi.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Olondaka via Yehova olonjanja viosi via siata oku tẽlisiwa.
4:3-7. Yehova wa sanjukilile ocilumba ca Havele omo okuti eye wa kala omunu umue ukuesunga haeye ukuekolelo. (Va Heveru 11:4) Pole, ovilinga via Kaini via lekisa okuti eye wa kala omunu umue wa kamba ekolelo. Ovilinga viaye via kala viomunu umue ondingaĩvi, ukuesepa, ukuesuvu kuenda haeye omondi. (1 Yoano 3:12) Ci tava okuti, eye ka kapeleko calua ocilumba caye kuenda ka vetiyiwile lonjongole yutima waye wosi. Anga hẽ esivayo lietu ku Yehova ka lisukila oku kala lina lieciwa lutima wetu wosi, lonjongole yocili kuenda oku lekisa ovituwa via sunguluka?
6:22. Ndaño okuti Noha wa pita otembo yalua poku tunga ocimbaluku, pole wa pokola kueci Suku a tumĩle oku linga. Omo liaco, Noha kuenda epata liaye va puluka Ketande. Cilo, Yehova wa siata oku vangula letu pokati Kondaka yaye yi sangiwa Vovisonehua kuenda o tu ĩha olonumbi viaye lekuatiso liocisoko caye. Nda tua patekala loku pokola kolonumbi viaco, tu pondola oku kuatisiwa calua.
7:21-24. Yehova ka nyõlela olondingesunga kumosi lolondingaĩvi.
OMANU CILO VA KASI KOTEMBO YIMUE YOKALIYE
Noke yoluali luna lua sulila Vetande Liovava, omanu veya oku kala kotembo yimue yokaliye. Omanu va tambula omoko yokulia ositu, pole va sukilile oku pokola kocihandeleko coku yuvula osonde. Yehova wa enda oku ecelela okuti omunu wosi wa ponda ukuavo o pondiwavo kuenda wa sokiya ocisila colukongolo loku linga ohuminyo yaye yokuti, lalimue eteke aka nena vali Etande Liovava kilu lieve. Omãla vatatu va Noha veya oku licita loku vokiya ombuto yomanu lakova osi voluali. Pole, Nimuroti onekululu ya Noha weya oku kala “embelengenje linene ku Yehova.” Ocipango ca Suku ca kala coku sanduila omanu voluali luosi, pole omanu vaco va nõlapo oku liongoluila pamosi kuenda oku tunga imbo limue lia tukuiwile hati, Bavele lombonge yaco oco va kemãlise onduko yavo. Yehova wa nyõla ovisimĩlo viavo poku pongoluisa elimi liavo kuenje va li sanduila kolonepa viosi violuali.
Atambululo Kapulilo Atiamẽla Kembimbiliya:
8:11—Nda oviti viosi via kunduiwa letande liovava, pi opomba ya kopile emẽla li talala lioliveira? Ci tava okuti kueciwa atambululo avali kepulilo eli. Omo okuti uti woliveira wapama calua, ci tava okuti wa tẽla oku puluka kosi yovava vokuenda kuolosãi vialua Vietande Liovava. Handi vali, eci ovava a takata uti woliveira una wa kala kosi yovava vokuenda kuolosãi vimue, weya oku yova vali. Kuenje, emẽla lina liambatiwa lopomba ku Noha ci tava okuti, lia tokuiwa kamẽla ana a kala oku yova ndopo noke lietande liovava.
9:20-25—Momo lie Noha a siñalela Kanana? Ci tava okuti Kanana wa lingila cimue ka ca sungulukile sekulu yaye Noha. Ndaño okuti isia ya Kanana, Hama wa kala ombangi yevĩho liaco, eye ka lemelele ũvi waco pole wa tundilako olunda omõlaye. Omãla vakuavo vavali va Noha Semi la Yafete vonjanja yaco haico va sikĩlĩla isiavo. Ovo veya oku sumũlũisiwa omo lielinga liaco, osimbu okuti, Kanana weya oku siñaliwa kuenje, Hama weya oku tala ohali yalua omo liakutisasõi a lingiwa locitumbulukila caye.
10:25—Ndamupi ofeka yeya “oku litepa” koloneke via Pelegi? Pelegi wa kala komuenyo okupisa kunyamo wo 2269 toke kunyamo wo 2030 O.Y. Kuenje, “koloneke viaye” Yehova wa tepa tepa vana va kala kombonge ya Bavele poku pongoluisila elimi liavo kalimi añi añi kuenda oku va sanduila kolofeka viosi violuali. (Efetikilo 11:9) Omo liaco, koloneke via Pelegi, ‘omanu, veya oku li tepa tepa kuenje va li sanduila kolonepa vikuavo violuali.’
Ceci tu Lilongisilako:
9:1; 11:9. Ovilinga viomunu ale alikolisilo aye, ka a pondola oku tateka ocipango ca Yehova.
10:1-32. Ulandu wosi u sangiwa Vembimbiliya ci kale eci handi Etande Liovava ka lieyile ale noke Yetande liaco, okupisa kocipama 5 toke 10 celivulu Liefetikilo, u lekisa okuti, kuli elitokeko liombuto yomanu vosi kilu lieve ya tundilila komunu watete Adama pokati komãla vatatu va Noha. Omanu vosi vo kolofeka via va Asuria, va Kaldea, va Heveru, va Suria kuenda onepa yimue yapata oko Arabia, va kala ovitumbulukila via Semi. Omanu vo kofeka yo Etiopia, va Egito, va Kanana, onepa yimue yo Afrika kuenda apata amue a va Arabia, va kala ovitumbulukila via Hama. Osimbu okuti omanu vana va tukuiwa hati va Indo voko Europa va kala ovitumbulukila via Yafete. Ovitumbulukila viosi viomanu vi kuete ovolandu avo kuenda vosi yavo va citiwa lonjila yimue ya lisoka kovaso a Suku okuti lomue pokati kavo wa velapo. (Ovilinga 17:26) Ocili culandu waco ulo ci pondola oku tu kuatisa ndomo tu tenda vakuetu kuenda oku va tata ciwa.
Ondaka ya Suku yi Kuete Unene
Onepa yatete yelivulu Liefetikilo, yi lombolola ulandu wasuapo watiamẽla kesapulo liomanu vatete voluali. Lekuatiso lielivulu Liefetikilo, etu tu pondola oku kũlĩhĩsa ciwa ocipango ca Suku ceci a kapela omanu voluali. Ci sanjuisa calua oku limbuka okuti, lalimue elikolisilo liomanu ndeci Nimuroti a linga, li pondola oku tateka oku tẽlisiwa kuocipango ca Suku!
Osimbu o likolisilako oku tanga Embimbiliya osemana losemana eci o lipongiyila Osikola Yupange Wakristão ivaluka eci ca lomboluiwa vemẽhi lionepa losapi yokuti: “Atambululo Kapulilo a Tiamẽla Kembimbiliya” kuenje cika ku kuatisa oku kuata elomboloko liovisonehua vina via tĩla. Onepa losapi yokuti, “Ceci tu Lilongisilako” yika lekisa kokuove ndomo o pondola okupa esilivilo koku tanga kuove Embimbiliya olosemana viosi. Handi vali, nda ci tava vi pondola oku kala ono yonepa yeci ci sukiliwa pocitumãlo Kohongele Yusoma. Ocili okuti Ondaka ya Yehova yi kasi lomuenyo kuenda yi pondola oku tu kuatisa komuenyo wetu.—Va Heveru 4:12.