Dziṅwe Nḓila dza Ngalafho dzi Shumaho nga Nnḓa ha u Shelwa Malofha

Ni nga kha ḓi ḓipfa nga heyi nḓila, ‘U shelwa malofha hu na khombo, fhedzi naa hu na zwiṅwe zwi shumaho vhukuma nga nnḓa haho zwine zwa nga shumiswa?’ Ndi mbudziso yavhuḓi, nahone ṱhogomelani fhungo ḽi no ri “zwi shumaho vhukuma.”

Muṅwe na muṅwe, u katela na Ṱhanzi dza Yehova, u ṱoḓa u alafhiwa nga nḓila i shumaho ya nṱha vhukuma. Dokotela Grant E. Steffen o ṱhogomela zwithu zwivhili zwihulwane: “U alafhiwa nga ṱhogomelo i shumaho vhukuma ndi u shumiswa nga vhutsila ha yeneyo ṱhogomelo u itela u swikelela zwipikwa zwi re mulayoni zwa ngalafho na zwi si zwa ngalafho.” (The Journal of the American Medical Association, ḽa 1 Fulwana, 1988) “Zwipikwa zwi si zwa ngalafho” zwo vha zwi tshi ḓo katela na maitele o lugaho kana luvalo lwo thewaho Bivhilini lwa onoyo mulwadze.—Mishumo 15:28, 29.

Naa dzi hone nḓila dzi re mulayoni na dzi shumaho dzine dza nga ita uri vhuleme vhuhulwane ha zwa ngalafho vhu piringululwe nga nnḓa ha malofha? Zwi takadzaho ndi uri phindulo ndi ee.

Naho vhaari vhanzhi vho amba uri vha shela muthu malofha musi hu na ṱhoḓea i swayeaho fhedzi, musi dwadze ḽa AIDS ḽi tshi bvelela u shumisa havho malofha ho tsa nga u ṱavhanya. Muṅwe muṅwali wa Mayo Clinic Proceedings (Khubvumedzi 1988) o amba uri “iṅwe ya mbuelo dzi si gathi dza heḽi dwadze” ndi uri “ḽo bveledza nḓila dzo fhamba-fhambanaho dza maano kha sia ḽa vhalwadze na dziṅanga u itela u iledza u shela malofha.” Muhulwane wa bannga ya malofha u a ṱalutshedza: “Zwe zwa shanduka ndi vhuhulwane ha mulaedza, u ṱanganedzwa ha wonoyo mulaedza nga vhaalafhi (nga ṅwambo wa u engedzea ha u humbulela dzikhombo), na ṱhoḓea ya u humbulela zwine zwa nga shumiswa.”—Transfusion Medicine Reviews, Tshimedzi 1989.

Ṱhogomelani, hu na zwiṅwe zwine zwa nga shumiswa! Hezwi zwi a pfala musi ri tshi vusulusa uri ndi ngani hu tshi shelwa malofha.

Hemoglobin i re kha tsiki tswuku i hwala okisidzheni ine ya ṱoḓea u itela mutakalo wavhuḓi na vhutshilo. Ngauralo arali muthu o fhalala malofha manzhi, zwi nga vhonala zwi tshi pfala u shela maṅwe. Nga lwa nzulele ni na giramu dzi ṱoḓaho u vha 14 kana 15 dza hemoglobin kha sentimithara dza khubiki dziṅwe na dziṅwe dza 100 dza malofha. (Tshiṅwe tshikalo tsha vhunzhi hayo ndi hematocrit, ine nga ho ḓoweleaho ya ṱoḓa u vha phesenthe dza 45.) “Maitele” a ṱanganedzwaho o vha e u shela mulwadze malofha musi a sa athu u ariwa arali hemoglobin yawe yo vha i nga fhasi ha 10 (kana hematocrit dza phesenthe dza 30). Gurannda ya Swiss Vox Sanguinis (Ṱhafamuhwe 1987) yo vhiga uri “65% ya [matavhi a gudaho nga ha zwidzidzivhadzi] o ṱoḓa vhalwadze vha tshi vha na hemoglobin ya 10 gm/dl musi vha sa athu u ariwa u itela muaro une vha u khetha.”

Fhedzi muṱanganoni wa 1988 nga ha u shelwa malofha, Muphurofesa Howard L. Zauder o vhudzisa, “Ro Wana Hani Iyi ‘Nomboro ya Vhuṱolo’?” O bula nga nḓila i pfalaho: “Ngudo ya zwiitisi na vhubvo ha malwadze ine ya ṱoḓa uri mulwadze a vhe na giramu dza 10 dza hemoglobin (Hgb) musi a sa athu u dzidzivhadzwa ndi sialala ḽi siho, ḽo tsiriwaho, nahone ḽi songo khwaṱhiswaho nga vhuṱanzi ha zwa ngalafho kana vhuṱanzi ho lingedzwaho.” Edzanu u humbula uri zwigidi zwa vhalwadze vhe u shelwa havho malofha ha vha ho ṱuṱuwedzwa nga ṱhoḓea ‘dzo tsiriwaho, dzi songo khwaṱhiswaho’!

Vhaṅwe vha nga kha ḓi vhudzisa, ‘Ndi ngani ndinganyo ya hemoglobin i re 14 i i re yo ḓoweleaho arali ni tshi nga kona u tshila nga i re fhasi hayo?’ Ee, ni na okisidzheni yo vhulungwaho u itela uri ni dzule no lugela u ita nyonyoloso kana mushumo u konḓaho. Ngudo dza vhalwadze vhane vha ṱahela malofha dzi ita na u dzumbulula uri “zwi a konḓa u vhona arali hu tshi nga vha na vhukoni ha mushumo arali hemoglobin i vhufhasi vhune ha vha 7 g/dl. Vhaṅwe vho wana vhuṱanzi ha mishumo miṱuku i songo fhelelaho.”—Contemporary Transfusion Practice, 1987.

Naho vhahulwane vhe na ndinganyo ṱhuku ya hemoglobin, hu pfi mini nga ha vhana? Dokotela James A. Stockman wa vhu-III u ri: “Nga nnḓa ha vhu si gathi, vhuṅwe vhushie vhune ha bebwa nga phanḓa ha tshifhinga vhu tshenzhela u tsa ha hemoglobin nga ṅwedzi wa u thoma u swika kha wa vhuraru . . . Tsumbedzo dza u shela malofha vhuongeloni a dzi ṱaluswi zwavhuḓi. I ngoho, vhushie vhunzhi vhu vhonala vhu tshi kona u tshila nga hemoglobin ṱhuku hu si na vhuleme ha zwa ngalafho.”—Pediatric Clinics of North America, Luhuhi 1986.

Mafhungo o raloho ha ambi uri a huna tshine tsha nga itwa musi muthu a tshi xelelwa nga malofha manzhi khomboni kana musi a tshi ariwa. Arali u fhalala hu tshi ṱavhanya nahone hu huhulwane, vhuombesi ha malofha ha onoyo muthu vhu a tsa, nahone a nga kha ḓi vha na dzhenuwo (shock). Zwine zwa ṱoḓea u thoma ndi uri hu kakiswe eneo malofha nahone malofha o salaho kha sisteme yawe a itwe uri a si tsha fhalala. Hezwi zwi ḓo thusa u thivhela u ṋoka-ṋoka nahone zwa vhulunga tsiki tswuku dzo salaho na zwiṅwe zwivhumbi zwi tshi khou elela.

U ḓadziswa ha malofha hu nga kha ḓi itwa nga nnḓa ha u shumisa malofha nga one aṋe kana plasma.a Zwiluḓi zwi si na malofha zwo fhamba-fhambanaho na zwone zwi a shuma kha u engedza malofha. Tshi songo serekanesaho ndi muṋwelo wa mimuṋo (saline), une wa si ḓure na une wa tendelana na malofha ashu. Hu dovha ha vha na zwiluḓi zwine zwa vha na zwivhumbi zwo khetheaho, zwi ngaho dextran, Haemaccel, na muṋwelo wa Ringer. Hetastarch (HES) ndi tshiṅwe tshiengedzi tsha malofha tshiswa-tshiswa, nahone “tshi nga shumiswa nga nḓila yo londeaho kha vhalwadze [vho vhaisalaho tsikila] vhane vha hana u ṱanganedza zwibveledzwa zwa malofha.” (Journal of Burn Care & Rehabilitation, Phando/Luhuhi 1989) Zwiluḓi zwo raloho zwi na mbuelo dzavhuḓi vhukuma. “Miṋwelo ya Crystalloid [i ngaho mimuṋo yo ḓoweleaho na muṋwelo wa Ringer], Dextran na HES a i na milimo nahone a i ḓuri, i wanwa nga nḓila i leluwaho, i nga kha ḓi vhulungwa nḓuni, a i ṱoḓi uri i vhuye i ṱwe i tshi ṱolisiswa nahone a i na khombo ya malwadze ane a fhiriselwa nga u shelwa malofha.”—Blood Transfusion Therapy—A Physician’s Handbook, 1989.

Naho zwo ralo, ni nga kha ḓi vhudzisa, ‘Ndi ngani zwiluḓi zwi si na malofha zwine zwa dzhia vhudzulo ha malofha zwi tshi shuma lu bvelelaho, samusi ndi tshi shaya tsiki tswuku u itela u wana okisidzheni muvhilini wanga woṱhe?’ Samusi zwo ambiwa, ni na okisidzheni i dzulaho yo vhulungwa. Arali ni tshi xelelwa nga malofha, u lugiswa ha vhuṱolo hu a thoma. Mbilu yaṋu i bommba malofha manzhi nga u bommba huthihi huṅwe na huṅwe. Samusi malofha o fhalalaho o ḓadziswa nga tshiluḓi tsho teaho, zwino malofha o dzimulwaho nga tshiluḓi a elela zwavhuḓi, na kha tsinga ṱhukhu. Nga ṅwambo wa dziṅwe tshanduko dza khemiki, okisidzheni nnzhi i dzheniswa tsikilani. Hedzi tshanduko dzi a shuma vhukuma arali fhedzi hafu ya tsiki dzaṋu tswuku dzi tshi sala, u tshimbidzwa ha okisidzheni hu nga ṱoḓa u vha phesenthe dza 75 u fhira nga nḓila yo ḓoweleaho. Mulwadze a sa khou shumaho u shumisa phesenthe dza 25 fhedzi dza okisidzheni i re malofhani awe. Nahone zwidzidzivhadzi zwinzhi nga u tou angaredza zwi fhungudza ṱhoḓea ya muvhili ya okisidzheni.

MADOKOTELA VHA NGA THUSA HANI?

Ṅanga dzi re na vhutsila dzi nga thusa we a xelelwa nga malofha nga zwenezwo e na tsiki tswuku ṱhuku-ṱhuku. Musi eneo o salaho a tshi thivhelwa uri a si fhalale, madokotela a nga dzhenisa okisidzheni nnzhi. Hezwi zwi ita uri i dzule i hone muvhilini nahone kanzhi zwo vha na mvelelo dzi swayeaho. Madokotela a Britain o shumisa heyi nḓila kha muṅwe mufumakadzi we a vha o fhalala malofha manzhi vhukuma lwe “haemoglobin yawe ya tsa ya vha 1,8 g/dlithara. O ilafhiwa nga nḓila i bvelelaho . . . [nga] u bombelwa okisidzheni nnzhi na nga u shelwa muṋwelo munzhi wa gelatin [Haemaccel].” (Anaesthesia, Phando 1987) Muvhigo u dovha wa amba uri vhaṅwe vhe vha xelelwa vhukuma nga malofha vho ilafhiwa lu bvelelaho ngomu kamarani dzi re na okisidzheni nnzhi.

Ṅanga dzi nga ita na u thusa vhalwadze vhadzo u bveledza tsiki tswuku dzo engedzeaho. Hani? Nga u vha ṋea mivango i re na tsimbi (misiphani kana tsingani), ine ya nga thusa muvhili u bveledza tsiki tswuku luraru u ya kha luṋa nga u ṱavhanya u fhira nga nḓila yo ḓoweleaho. Zwenezwino ho vha na iṅwe thuso. Tswio dzaṋu dzi bveledza hormone ine ya pfi erythropoietin (EPO), ine ya ita uri mwongo wa marambo u bveledze tsiki tswuku. Zwino EPO yo tou itelelwaho (yo vhumbekanyiwaho) i vha hone. Madokotela vha nga ṋea hezwi vhaṅwe vhalwadze vhane vha ṱahela malofha, nga zwenezwo vha tshi vha thusa u vhuyelwa nga tsiki tswuku nga u ṱavhanya vhukuma.

Na musi hu tshi ariwa, vhaari na vha zwa vhudzidzivhadzi vha re na vhutsila na vha vhilaelaho vha nga thusa nga u shumisa maitele o bvelaho phanḓa a u thivhela uri malofha a si sokou fhalala. Maitele a u ara nga vhulondi, a ngaho nga tshishumiswa tshine tsha pfi electrocautery u itela uri malofha a si fhalalese. Nga zwiṅwe zwifhinga malofha a re kha yeneyo mbanga a nga tswonzwiwa, a ṱuḓiwa, nahone a itwa uri a elele na maṅwe.b

Vhalwadze vhane vha vha mutshinini wa u bommba malofha u tshi shumisa zwiluḓi zwi si malofha vha nga vhuelwa musi vha tshi xelelwa nga tsiki tswuku dzi si gathi.

Nahone hu na dziṅwe nḓila dza u thusa. U dzikisa mulwadze u itela uri a fhungudze ṱhoḓea yawe ya okisidzheni musi a tshi ariwa. U dzidzivhadza hune ha tsitsa vhuombesi ha malofha. Ngalafho ine ya ḓo khwinisa u kheṱha ha malofha. Desmopressin (DDAVP) u itela u pfufhifhadza tshifhinga tsha u fhalala ha malofha. Laser “scalpels.” Ni ḓo vhona tshivhalo tshi tshi engedzea musi dziṅanga na vhalwadze vha vhilaelaho vha tshi ṱoḓa u iledza u shelwa ha malofha. Ri na fulufhelo ḽa uri ni nga si vhuye na xelelwa nga malofha manzhi. Fhedzi arali zwa itea, zwi vhonala uri madokotela a re na vhutsila a nga kona u ni ṱhogomela nga nnḓa ha u ni shela malofha, hune ha vha na khombo nnzhi nga u rali.

MUARO, EE—FHEDZI NGA NNḒA HA U SHELWA MALOFHA

Vhathu vhanzhi ṋamusi a vha ṱanganedzi malofha. Vha tshi itela mutakalo, vha khou vhudzisa zwine Dziṱhanzi vha zwi ṱoḓa u thoma kha mutheo wa vhurereli: ṱhogomelo ya zwa ngalafho ine ya shuma hu tshi shumiswa zwiṅwe nga nnḓa ha malofha. Samusi ro zwi ṱhogomela, zwi nga kha ḓi konadzea uri hu itwe muaro muhulwane. Arali ni tshi khou timatima, vhuṅwe vhuṱanzi vhu bvaho kha bugu dza zwa ngalafho vhu nga fhelisa honoho u timatima.

Thero i no ri “Quadruple Major Joint Replacement in Member of Jehovah’s Witnesses” (Orthopaedic Review, Tshimedzi 1986) yo amba nga ha mulwadze ane a ṱahela malofha we a vha “o tshinyala magona na khundu.” Ho shumiswa iron dextran nga phanḓa na nga murahu ha muaro, zwe zwa shuma. British Journal of Anaesthesia (1982) yo vhiga nga ha muṅwe a re Ṱhanzi wa miṅwaha ya 52 we hemoglobin yawe ya vha i fhasi ha 10. Hu tshi shumiswa zwidzidzivhadzi zwi tsitsaho vhuombesi ha malofha u itela u fhungudza u fhalala ha malofha, u ariwa hawe shaḓa na ha khundu ho vha hu bvelelaho. Tshigwada tsha vhaari Yunivesithi ya Arkansas (U.S.A.) na tshone tsho shumisa eneo maitele musi tshi tshi ara khundu dza Dziṱhanzi, nahone vhalwadze vhoṱhe vho ḓo fhola. Muphurofesa a endelaho phanḓa wonoyo muhasho o ṱalutshedza: “Zwe ra zwi guda kha vhenevho vhalwadze (vha Dziṱhanzi), zwino ri a zwi shumisa kha vhalwadze vhoṱhe vhane ra vha ita muaro wa khundu.”

Mvalo dza vhaṅwe vha Dziṱhanzi dzi a vha tendela uri vha ṱanganedze muraḓo wo simulwaho wa muṅwe arali hu sa shumiswi malofha. Muvhigo wa u simulwa ha tswio ha 13 wo phetha nga uri: “Mvelelo dzi angaredzaho dzi sumbedza uri u simulwa ha tswio hu nga itwa nga nḓila i bvelelaho nahone ha vha na mvelelo dzavhuḓi kha vhunzhi ha Ṱhanzi dza Yehova.” (Transplantation, Fulwi 1988) Zwi ngaho zwenezwo, u hana malofha a ho ngo ita uri u simulwa ha dzimbilu hu si bvelele.

Ni nga kha ḓi vhudzisa uri, ‘Hu pfi mini nga ha u ariwa hu sa shumiswi malofha ha miṅwe mifuda?’ Medical Hotline (Lambamai/Shundunthule 1983) yo amba nga ha muaro kha “Ṱhanzi dza Yehova vhe vha itwa miaro mihulwane kha zwa malwadze a vhafumakadzi na i tshimbidzanaho na u beba [ngei Yunivesithi ya Wayne State, U.S.A.] nga nnḓa ha u shelwa malofha.” Vhurifhi ha mafhungo ho vhiga uri: “Ho vha hu si tshee na mpfu nnzhi na malwadze u fhambana na vhafumakadzi vhe vha ariwa nga nḓila i fanaho, fhedzi vho shelwa malofha.” Zwenezwo vhurifhi ha mafhungo ho ṱalutshedza: “Mvelelo dza heyi ngudo dzi nga kha ḓi ita uri hu vhe na mavhonele maswa kha u shumiswa ha malofha kha vhafumakadzi vhoṱhe vhane vha itwa muaro malugana na u beba kana maṅwe malwadze a vhafumakadzi.”

Vhuongeloni ha Yunivesithi ya Göttingen (Dzheremane), vhalwadze vha 30 vhe vha hana malofha vho itwa muaro wo ḓoweleaho. “A hu na malwadze e vha vha nao e a vha a tshi nga kha ḓi vha o vha hone kha vhalwadze vhe vha shelwa malofha. . . . Uri a hu na iṅwe nḓila nga nnḓa ha u shelwa malofha a zwo ngo fanela u ombedzelwa nga maanḓa, nahone nga zwenezwo a zwo ngo fanela u ita uri hu si itwe muaro une wa vha wa ndeme na wo teaho u itwa.”—Risiko in der Chirurgie, 1987.

Na muaro wa vhuluvhi nga nnḓa ha u shelwa malofha kha vhaaluwa na vhana vhanzhi, sa tsumbo, ngei Yunivesithi ya zwa Ngalafho kha ḽa New York. Nga 1989 Dokotela Joseph Ransohoff, muhulwane wa zwa muaro wa sisteme ya vhuṱaledzi, o ṅwala: “Zwi tou pfala zwavhuḓi uri nga zwifhinga zwinzhi u iledza u shela zwibveledzwa zwa malofha hu nga itwa ha fhedza hu si vhe na khombo kha vhalwadze vhane vha vha na pfunzothendwa dza vhurereli dzi lwisanaho na u shumisa hezwi zwibveledzwa, zwihuluhulu arali muaro u tshi nga itwa nga vhulondi nahone nga tshifhinga tsha muaro tshipfufhi vhukuma. Zwi takadzaho vhukuma ndi mbuno ya uri kanzhi ndi a hangwa uri mulwadze ndi Ṱhanzi u swikela nga tshifhinga tsha musi a tshi vhofhololwa musi vha tshi ndivhuha nge nda ṱhonifha thendo dzavho dza vhurereli.”

Mafheleloni, naa muaro muhulwane wa mbilu na wa lutsinga lwa muelelo u nga itwa kha vhaaluwa na vhana nga nnḓa ha malofha? Dokotela Denton A. Cooley o vha ene muvulanḓila wa u ita zwenezwo. Samusi ni tshi nga zwi vhona kha thero yo gandiswaho hafhu kha Ṱhumetshedzo, kha masiaṱari 27-9, yo thewaho kha tsedzuluso ya u thoma, phetho ya Dokotela Cooley yo vha “i uri khombo musi hu tshi ariwa tshigwada tsha Ṱhanzi dza Yehova a yo ngo vhuya ya fhira ya vhaṅwe.” Zwino, musi o no ita miaro yo raliho ya 1 106, u a ṅwala: “Tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe thendelano kana kontiraka yanga na mulwadze i a vhulungwa,” ndi uri, u sa shumisa malofha.

Vhaari vho ṱhogomela uri mavhonele avhuḓi ndi iṅwe mbonalo ine Ṱhanzi dza Yehova vha vha nayo. Nga Tshimedzi 1989 Dokotela Cooley o ṅwala uri: “Mavhonele a havha vhalwadze o vha tsumbo. A vha na nyofho ya malwadze naho i ya lufu ine vhalwadze vhanzhi vha vha nayo. Vha na lutendo lwo dzikaho kha zwine vha tenda na kha Mudzimu wavho.”

Hezwi a zwi ambi uri vha ḓiamba uri vha na ndugelo ya u fa. Nga mafulufulu vha ṱoḓa ṱhogomelo i shumaho ngauri vha ṱoḓa u fhola. Vha a fushea uri u thetshelesa mulayo wa Mudzimu kha sia ḽa malofha ndi vhuṱali, vhune mavhonele ao a vha na ṱhuṱhuwedzo i shumaho musi hu tshi ariwa nga nnḓa ha malofha.

Muphurofesa Dokotela V. Schlosser, wa sibadela tsha miaro ngei Yunivesithi ya Freiburg (Dzheremane), o ṱhogomela: “Kha hetshi tshigwada tsha vhalwadze, u fhalala malofha tshifhingani tsha nga murahu ha u ariwa ho vha hu si huvhi; arali malwadze o vha hone, o vha a si gathi. Mavhonele o khetheaho a vhulwadze, samusi zwo ralo nga Ṱhanzi dza Yehova, o vha na ṱhuṱhuwedzo yavhuḓi nga murahu ha muaro.”—Herz Kreislauf, Ṱhangule 1987.

[Footnotes]

[Box on page 13]

“Ri fanela u phetha nga ḽa uri zwenezwino hu na vhalwadze vhane vha ṱanganedza zwivhumbi zwa malofha vhane vha si vhe na tshibuli tsha u vhuelwa nga honoho u shelwa malofha (malofha ha ṱoḓei) nahone naho zwo ralo vha ḓi ita vhulingaṅanga vhuhulwane vhune ha vha na mvelelo dzi sa takadzi. A hu na ṅanga ine ya nga alafha nga khole mulwadze nga maalafhele ane a si shume, fhedzi ane a huvhadza, huno hezwi ndi zwine zwa itea musi hu tshi shelwa malofha zwi sa ṱoḓei.”—“Transfusion-Transmitted Viral Diseases,” 1987.

[Box on page 14]

“Vhaṅwe vhaṅwali vho amba uri ndeme dza “hemoglobin” dzi re fhasi u swika kha 2 u ya kha 2,5 gm./100ml. dzi nga ṱanganedzwa. . . . Muthu a re na mutakalo wavhuḓi a nga konḓelela naho a tshi nga xelelwa nga phesenthe dza 50 dza tsiki tswuku nahone a si vhe na malwadze arali malofha a tshi ḓi fhalala nga tshifhinga tshilapfu.”—“Techniques of Blood Transfusion,” 1982.

[Box on page 15]

“Mihumbulo ya kale nga ha u dzhenisa okisidzheni tsikilani, u fhola ha tshilonda, na ‘mufusho’ wa malofha u a nyadziwa. Tshenzhelo na vhalwadze vhane vha vha Ṱhanzi dza Yehova i sumbedza uri u ṱahela malofha huhulwane hu nga konḓelelwa.”—“The Annals of Thoracic Surgery,” Ṱhafamuhwe 1989.

[Box on page 16]

Na vhana vhaṱuku-vho? “U ariwa ha mbilu ha fuiṋa malo ho itwa nga nḓila ine ya sa ḓo ṱoḓa malofha hu sa londwi u konḓa ha wonoyo muaro.” Vhana vho vha vhe vhaṱuku vha tshi lemela khilogiramu dza 4,7. “Nga ṅwambo wa uri miaro yo ḓi bvelela kha Ṱhanzi dza Yehova na mbuno ya uri u shelwa malofha hu vha na dzikhombo na malwadze a ofhisaho, zwino ri khou ita miaro minzhi ya mbilu nga nnḓa ha malofha.”—“Circulation,” Khubvumedzi 1984.

[Picture on page 15]

Mutshini wa u bommba malofha wo thusa vhukuma musi hu tshi ariwa mbilu vhalwadzeni vhane vha si ṱoḓe malofha