Bugu Ine Ya “Amba” Nyambo Dzi Tshilaho
Arali ha fa luambo lwe bugu ya ṅwalwa ngalwo, na yeneyo bugu i a fa-vho. Ṋamusi ndi vhathu vha si gathi vhane vha nga vhala nyambo dza kale dze Bivhili ya vha yo ṅwalwa ngadzo. Naho zwo ralo i a tshila. Yo ponyoka ngauri “yo guda u amba” nyambo dzi tshilaho dza vhathu. Vhaṱalutshedzeli vhe vha i “funza” uri i ambe dziṅwe nyambo nga zwiṅwe zwifhinga vho sedzana na zwikundisi zwi konḓaho.
U ṰALUTSHEDZELA Bivhili—i re na ndima dzi fhiraho 1 100 na ndimana dzayo dzi fhiraho 31 000—ndi mushumo u konḓaho. Naho zwo ralo, nga maḓana a miṅwaha, vhaṱalutshedzeli vho ḓikumedzaho vho sedzana na heyi khaedu. Vhunzhi havho vho vha vho ḓiimisela u konḓelela vhuleme na u fela mushumo wavho. Ḓivhazwakale malugana na nḓila ye Bivhili ya ṱalutshedzelwa ngayo kha nyambo dza vhathu ndi mafhungo a swayeaho a u konḓelela na vhuṱali. Ṱhogomelani tshipiḓa tshiṱuku tsha eneo mafhungo a fanelaho u ṱhogomelwa.
Khaedu Dze Vhaṱalutshedzeli Vha Sedzana Nadzo
Ni nga ṱalutshedzela hani bugu kha luambo lwe lwa si ṅwaliwe fhasi? Vhaṱalutshedzeli vhanzhi vha Bivhili vho sedzana na khaedu yo raloho. Sa tsumbo, Ulfilas, wa ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha C.E., o thoma u ṱalutshedzela Bivhili nga luambo lwe lwa vha lu tshi pfi ndi lwa tshifhingani tshenetsho, fhedzi lu sa ṅwaliwi—Lugoth. Ulfilas o kunda khaedu ya u ṱoḓa alifabetha dza Lugoth dza 27, dze a dzi thea zwihuluhulu kha alifabetha dza Lugerika na Lulatini. Ṱhalutshedzelo yawe i ṱoḓaho u vha ya Bivhili yoṱhe nga Lugoth yo fhedzwa nga phanḓa ha 381 C.E.
Kha ḓana ḽa vhuṱahe ḽa miṅwaha, vhana vha muthu, vha ambaho Lugerika, Cyril (we u thomani a vha a tshi pfi Constantine) na Methodius, vhe vhuvhili havho vha vha vhe vhagudi vha nyambo vha re na bvumo, vho ṱoḓa u ṱalutshedzela Bivhili vha tshi itela vhathu vha ambaho Luslavic. Fhedzi Luslavonic—lwe lwa ḓa phanḓa ha nyambo dza Luslavic dza musalauno—lwo vha lu sa ṅwaliwi fhasi. Ngauralo vhenevha vhana vhavhili vha muthu vha sika dzialifabetha u itela u bveledza ṱhalutshedzelo ya Bivhili. Nga zwenezwo Bivhili yo vha i tshi nga “amba” na vhaṅwe vhathu vhanzhi, vhe vha vha vha tshi amba Luslavic.
Kha ḓana ḽa vhu-16 ḽa miṅwaha, William Tyndale o ḓiimisela u ṱalutshedzela Bivhili u bva kha nyambo dza u thoma u ya kha Luisimane, fhedzi a hanedzwa vhukuma nga Kereke na Muvhuso. Tyndale, we a gudiswa ngei Oxford, o vha a tshi ṱoḓa u bveledza ṱhalutshedzelo u itela uri na “mutukana ane a lima” a kone u i pfesesa.1 Fhedzi u itela u khunyeledza zwenezwi, a shavhela Dzheremane, he “Thestamennde Ntswa” yawe ya Luisimane ya gandiswa hone nga 1526. Musi kopi dzi tshi dzheniswa kha ḽa England nga u tou tswa, vhahulwane vho vha vho sinyuwa lwe vha thoma u dzi fhisa phanḓa ha vhathu. Nga murahu Tyndale a fheṱiwa. Musi a sa athu nembeledzwa na u fhiswa, a amba nga ipfi ḽihulu haya maipfi: “Murena, vula maṱo a Khosi ya England!”2
U ṱalutshedzelwa ha Bivhili ha bvela phanḓa; vhaṱalutshedzeli a vho ngo kona u litshiswa. Nga 1800, zwipiḓa zwa Bivhili zwo vha zwo no “guda u amba” nyambo dza 68. Zwenezwo, musi hu tshi vhumbwa Sosaithi dza Bivhili—zwihuluhulu British and Foreign Bible Society, yo tumbulwaho nga 1804—Bivhili ya ṱavhanya ya “guda” nyambo nnzhi ntswa. Vhaṱhannga vhanzhi vho tou ḓifunela u ya mashangoni a sili sa vharumiwa, ndivho ya vhanzhi yo vha i u ṱalutshedzela Bivhili.
U Ṱalutshedzela kha Nyambo dza Afurika
Nga 1800, kha ḽa Afurika ho vha hu na nyambo dzi ṅwalwaho dzi ṱoḓaho u vha dza fumi mbili fhedzi. Maḓana a dziṅwe nyambo dzi ambiwaho dzo lindela u swika zwenezwo muṅwe a tshi thoma maitele a u ṅwala. Vharumiwa vha ḓa nahone vha guda dzenedzo nyambo, vha sa thuswi nga bugu dzi thusaho kana ṱhalusamaipfi. Zwenezwo vha shumela u bveledza maitele a u ṅwala, nahone nga murahu vha funza vhathu nḓila ya u vhala eneo maṅwalwa. Hezwi vho zwi itela uri ḽiṅwe ḓuvha vhathu vha ḓivhalele Bivhili nga luambo lwavho.3
Muṅwe wa vhenevho vharumiwa o vha a tshi pfi Robert Moffat wa Scotland. Nga 1821, musi e na miṅwaha ya 25, Moffat a thoma u shuma vhukati ha vhathu vha ambaho Lutswana vha Afurika Tshipembe. U itela u guda luambo lwavho lu sa ṅwaliwi, a ḓikonanya na vhenevho vhathu, nga zwiṅwe zwifhinga a tshi vha endela shangoni ḽavho u itela u dzula navho. Nga murahu o ṅwala uri: “Vhenevho vhathu vho vha vhe na vhulenda, nahone musi ndi tshi khakha u amba lwonolwo luambo vho vha vha tshi ntsea. A hu na na huthihi, he Mutswana a si khakhulule ipfi kana fhungo, a songo thoma a dovholola kokotolo zwe nda amba, u itela u seisa vhaṅwe.”4 Moffat o konḓelela nahone a fheleledza o kona lwonolwo luambo, a bveledza nḓila ya u lu ṅwala.
Nga 1829, musi o no shuma vhukati ha Vhatswana miṅwaha ya malo, Moffat a fhedza u ṱalutshedzela Evangeli ya Luka. U itela u i gandisa, a tshimbila khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 970 nga tshigariki u ya phendelashango nahone u bva henefho a namela gungwa ḽi yaho Cape Town. Henengei muvhusi a mu tendela u shumisa mutshini wa muvhuso, fhedzi Moffat o vha a tshi fanela u tou ḓithaiphela na u ḓigandisela ene muṋe, mafheleloni a gandisa yeneyo Evangeli nga 1830. Lwo vha lu lwa u thoma Vhatswana vha tshi nga kona u vhala tshipiḓa tsha Bivhili nga luambo lwavho. Nga 1857, Moffat a fhedza ṱhalutshedzelo ya Bivhili yoṱhe nga Lutswana.
Nga murahu Moffat o ṱalusa nḓila ye Vhatswana vha aravha ngayo musi vha tshi thoma u ṱanganedza Evangeli ya Luka. O ṱhogomela: “Ndi kha ḓi humbula vhathu vha tshi bva kule-kule vha tshi ḓa u ṱoḓa kopi dza Luka Mukhethwa. . . . Ndo vha vhona vha tshi ṱanganedza zwipiḓa zwa Luka Mukhethwa, nahone vha lilela khazwo, nahone vha zwi kuvhatedza, nahone vha lila miṱodzi ya ndivhuho, u swikela ndi tshi amba na vhanzhi nda ri, ‘Ni ḓo tshinya bugu dza vhoiwe nga miṱodzi.’”5
Vhaṱalutshedzeli vho ḓikumedzaho u fana na Moffat nga zwenezwo vho ṋea Vhaafurika vhanzhi—vhe vhaṅwe vhavho u thomani vha vhona hu si na ṱhoḓea ya luambo lu ṅwaliwaho—tshibuli tsha u thoma tsha u davhidzana nga u tou ṅwala. Naho zwo ralo, vhaṱalutshedzeli, vho tenda uri vho vha vha tshi khou ṋea vhathu vha Afurika tshifhiwa tshihulwane vhukuma—Bivhili nga luambo lwavho. Ṋamusi Bivhili, yo fhelela kana i tshipiḓa, i “amba” nga nyambo dza Afurika dzi fhiraho 600.
U Guda Nyambo dza Asia
Naho vhaṱalutshedzeli vha Afurika vho vha na vhuleme ha u wana zwivhumbeo zwo ṅwalwaho zwa nyambo dzi ambiwaho, kha ḽiṅwe sia ḽa shango, vhaṅwe vhaṱalutshedzeli vho vha na vhuṅwe vhuleme ho fhambanaho vhukuma na honoho—u ṱalutshedzela kha nyambo dze dza vha dzo no vha na maṅwalwa o ṅwalwaho a konḓaho. Yeneyo yo vha i khaedu yo sedzanaho na vhe vha ṱalutshedzela Bivhili nga nyambo dza Asia.
Mathomoni a ḓana ḽa vhu-19 ḽa miṅwaha, William Carey na Joshua Marshman vho ya India vha guda vhunzhi ha nyambo dza hone dzi ṅwalwaho. Vha tshi thuswa nga William Ward, mugandisi, vha bveledza ṱhalutshedzelo dza zwipiḓa zwa Bivhili hu ṱoḓaho u vha nga nyambo dza 40.6 Malugana na William Carey, muṅwali J. Herbert Kane u a ṱalutshedza: “O tumbula maitele avhuḓi, a vhaleaho zwavhuḓi [a luambo lwa Bengali] e a dzhiela vhudzulo maitele a kale a konḓaho, nga zwenezwo a tshi i ita uri i vhe na vhuṱali nahone i kunge vhavhali vha musalauno.”7
Adoniram Judson, o bebwaho nahone a alutshela United States, o ya Burma, nahone nga 1817 a thoma u ṱalutshedzela Bivhili nga Luburma. A tshi ṱalusa vhuleme ha u kona nyambo dza Vhubvaḓuvha u swika kha vhuimo vhu ṱoḓeaho ha u ṱalutshedzela Bivhili, o ṅwala uri: ‘Musi ri tshi guda luambo lu ambiwaho nga vhathu vha kha ḽiṅwe shango, vhane mahumbulele avho a fhambana vhukuma na ashu, na vhane nḓila ine vha bula ngayo zwithu ya vha ntswa vhukuma kha riṋe, na maḽeḓere na maipfi zwi si fane na zwa luambo naho lu lufhio lwe ra vhuya ra lu pfa; ri si na na ṱhalusamaipfi kana muṱalutshedzeli nahone ri tshi fanela u ḓivhanyana lwonolwo luambo musi ri sa athu wana thuso ya mudededzi wa lwonolwo luambo—hezwi ndi mushumo muhulwane!’8
Kha sia ḽa Judson, o fhedza miṅwaha ya 18 a tshi khou tambula na wonoyo mushumo. Tshipiḓa tsha u fhedza tsha Bivhili ya Luburma tsho gandiswa nga 1835. Naho zwo ralo, o tambula nga maanḓa musi a tshi khou dzula Burma. Musi a tshi khou ṱalutshedzela, o pomokwa nga uri ndi ṱholi nahone nga zwenezwo a fhedza miṅwaha i ṱoḓaho u vha mivhili e dzhele yo ḓalaho vhunyunyu. Hu si kale o vhofhololwa, musadzi wawe na ṅwananyana wawe vha fa nga biso.
Musi Robert Morrison wa miṅwaha ya 25 a tshi swika Tshaina nga 1807, o ita mushumo u konḓaho vhukuma wa u ṱalutshedzela Bivhili kha Lutshaina, luṅwe lwa nyambo dzi ṅwalwaho dzi konḓesaho vhukuma. O vha e na nḓivho ṱhukhu ya Lutshaina, lwe a vha e na miṅwaha mivhili o thoma u lu guda. Morrison o vha o fanela u sedzana na khaedu ya mulayo wa Vhatshaina, wa uri Tshaina ḽi songo tikedzwa nga maṅwe mashango. Vhatshaina vho vha vha tshi nga ita na u vhulahwa arali vha funza vhatsinda luambo lwavho. Uri mutsinda a ṱalutshedzele Bivhili kha Lutshaina zwo vha zwi tshi isa thamboni.
E na tshivhindi, fhedzi a tshi ṱhogomela, Morrison a bvela phanḓa u guda lwonolwo luambo, a lu guda nga u ṱavhanya. Hu sa athu fhela miṅwaha mivhili a wana mushumo wa u ṱalutshedzela East India Company. Nga masiari o vha a tshi shumela khamphani yeneyo, fhedzi tshiphirini nahone a tshi shushedzwa uri u ḓo fariwa, a shuma sa muṱalutshedzeli wa Bivhili. Nga 1814, musi e na miṅwaha ya sumbe e Tshaina, o vha o no fhedza Maṅwalo a Lugerika a Tshikriste ho sala u a gandisa.9 Nga murahu ha miṅwaha miṱanu, a tshi thuswa nga William Milne, a fhedzisa Maṅwalo a Luheberu.
Yo vha i mvelelo khulwane—zwino Bivhili yo vha i tshi nga “amba” nga luambo lu shumiswaho nga vhathu vhanzhi u fhira naho lu lufhio shangoni. Ri livhuha vhaṱalutshedzeli vha re na vhutsila, ho ḓo tevhela ṱhalutshedzelo dza dziṅwe nyambo dza Asia. Ṋamusi, zwipiḓa zwa Bivhili zwi wanala nga nyambo dzi fhiraho 500 dza Asia.
Ndi ngani vhanna vha ngaho Tyndale, Moffat, Judson, na Morrison vho shuma miṅwaha minzhi nga u rali—vhaṅwe vha tshi ita na u vhea vhutshilo havho khomboni—u ṱalutshedzela bugu u itela vhathu vhe vha vha vha sa vha ḓivhi, kha zwiṅwe zwiimo, vha tshi itela vhathu vhe vha vha vhe si na luambo lu ṅwaliwaho? Vhukuma hu si u itela bvumo kana u wana tshelede. Vho vha vha tshi tenda uri Bivhili ndi Ipfi ḽa Mudzimu na uri i fanela u “amba” na vhathu—vhathu vhoṱhe—nga luambo lwavho.
Naho ni tshi dzhia uri Bivhili ndi Ipfi ḽa Mudzimu kana a si ḽone, khamusi no vha ni tshi nga tenda uri muya wa u ḓikumedza we wa sumbedzwa nga vhenevho vhaṱalutshedzeli vho ḓiṋekedzaho a wo ngo anza shangoni ḽa ṋamusi. Naa bugu yo raloho ine ya ita uri vhathu vha si vhe na tseḓa a yo ngo fanela u sedzuluswa?
[Tshati kha siaṱari 12]
(U itela uri ni vhone nḓila ye mafhungo a dzudzanywa ngayo nga vhuḓalo, sedzani khandiso)
Tshivhalo tsha nyambo dze zwipiḓa zwa Bivhili zwa gandiswa ngadzo u bva nga 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1 199 1 762 2 123
1800 1900 1995
[Tshifanyiso kha siaṱari 10]
Tyndale a tshi khou ṱalutshedzela Bivhili
[Tshifanyiso kha siaṱari 11]
Robert Moffat
[Tshifanyiso kha siaṱari 12]
Adoniram Judson
[Tshifanyiso kha siaṱari 13]
Robert Morrison