Bugu Ya Vhuporofita
Vhathu vha na dzangalelo kha vhumatshelo. Vha ṱoḓa mafhungo a fulufhedzeaho malugana na mafhungo manzhi, u thoma nga matshele u swika kha mafhungo a zwa ekonomi. Naho zwo ralo, musi vha tshi tendelana na honoho u bvumba, kanzhi vha a shona. Bivhili i bvumba, kana u porofita zwithu zwinzhi. Honoho vhuporofita ho tea lungafhani? Naa ndi ḓivhazwakale yo ṅwalwaho hu tshee nga phanḓa? Kana naa ndi ḓivhazwakale yo shandulwaho ya vha vhuporofita?
HU VHIGWA uri Cato wa Muroma a shumaho muvhusoni (234-149 B.C.E.) o ri: “Ndi a ḓivhudzisa arali mubvumbi a sa sei musi a tshi vhona muṅwe mubvumbi.”1 I ngoho, na ṋamusi vhathu vhanzhi vha timatima vhabvumbi, vhagudi vha ṋaledzi, na vhaṅwe vho raloho. Kanzhi u bvumba havho hu ambelelwa nga maipfi a sa pfaliho nahone a ṱalutshedzwa nga nḓila dzo fhamba-fhambanaho.
Hu pfi mini-ha nga ha vhuporofita ha Bivhili? Naa hu na tshiitisi tsha u vhu timatima? Kana naa hu na tshiitisi tsha u vhu fulufhedza?
A Si Mahumbulelwa
Vhathu vho funzeaho vha nga lingedza u shumisa maitele a pfeseseaho u itela uri maṅwe mafhungo malugana na vhumatshelo a vhe o teaho, fhedzi a vha ambi zwo teaho zwifhinga zwoṱhe. Bugu i no pfi Future Shock i a ṱhogomela: “Vhathu vhaṅwe na vhaṅwe a vha sedzani fhedzi na u tevhekana ha zwine zwa nga itea, fhedzi na vhunzhi ha zwiitea zwine zwa ḓo itea, na u hanedza zwine zwa ḓo takalelwa.” I a engedza: “Vhukuma, a hu na ane a nga ‘ḓivha’ zwa matshelo nga nḓila yo fhelelaho. Zwine ra nga zwi ita ndi u dzudzanya na u khwaṱhisa zwine ra tenda zwone nahone ra lingedza u humbulela uri mvelelo dza zwenezwo zwiitea dzi nga vha dzifhio.”2
Fhedzi vhaṅwali vha Bivhili a vho ngo sokou “humbulela mvelelo dza zwenezwo zwiitea” nga ‘zwine vha tenda’ nga ha vhumatshelo. Nahone u bvumba havho hu nga litshwa sa mafhungo a sa pfali ane a nga ṱaluswa nga nḓila dzo fhamba-fhambanaho. Zwo fhambanaho na zwenezwo, vhunzhi ha vhuporofita havho ho bulwa nga nḓila i pfalaho vhukuma nahone kanzhi ho vha vhu tshi tou livha nga nḓila i songo ḓoweleaho, kanzhi vhu tshi bvumba zwithu zwine zwa si itee. Sa tsumbo, dzhiani zwe Bivhili ya zwi amba hu tshee nga phanḓa nga ha muḓi wa kale wa Babele.
U Ḓo ‘Swielwa Nga Luswielo lwa U Lozwa’
Babele ḽa kale ḽo vha “dzánga ḽa mivhuso.” (Yesaya 13:19) Hoyu muḓi une wa khou bvela phanḓa wo vha wo fhaṱiwa nga ndivho mmbi nḓilani ya mabindu u bva kha Gombame ḽa Peresia u swika Lwanzheni lwa Mediterranean, u tshi shuma sa fhethu ha mabindu ha shangoni na lwanzheni vhukati ha vha Vhubvaḓuvha na vha Vhukovhela.
Nga ḓana ḽa vhusumbe ḽa miṅwaha B.C.E., Babele ḽo vha ḽi tshi vhonala ḽi musanda wa Muvhuso wa Babele une wa sa nga kundwe. Wonoyo muḓi wo vha u vhukati ha Mulambo wa Furata, nahone maḓi a wonoyo mulambo o vha a tshi shumiselwa u ita dindi ḽihulwane ḽa maḓi, na migero. Zwiṅwe hafhu, wonoyo muḓi wo vha wo tsireledzwa nga mbondo khulwane ndenya-ndenya, dzo thewa nga zwifhaṱo zwinzhi zwihulwane zwa u tsireledza. Ndi ngazwo vhadzulapo vha hone vho ḓipfa vho tsireledzea vhukuma.
Naho zwo ralo, kha ḓana ḽa vhumalo ḽa miṅwaha B.C.E., musi Babele ḽi sa athu ḓikukumusa nga vhuhulwane haḽo, muporofita Yesaya o dzula o amba uri Babele ḽo vha ḽi tshi ḓo ‘swielwa nga luswielo lwa u lozwa.’ (Yesaya 13:19; 14:22, 23) Yesaya o ita na u ṱalusa nḓila ye Babele ḽa vha ḽi tshi ḓo wa ngayo. Vhavutsheli vho vha vha tshi ḓo “xisa” maḓi aḽo—tshisima tsha madindi aḽo a maḓi a u ḓitsireledza—zwa ita uri wonoyo muḓi u vhe khomboni. Yesaya o ita na u bula dzina ḽa we a vha a tshi ḓo kunda—“Korese,” khosi khulwane ya Peresia, ‘a tshi swika ho vha hu tshi ḓo vulwa mahothi, na dzikhoro dzi si tsha valwa.’—Yesaya 44:27–45:2.
Hohu ho vha hu u bvumba nga tshivhindi. Fhedzi naa ho itea? Ḓivhazwakale i a fhindula.
‘Hu Si Na Nndwa’
Maḓana mavhili a miṅwaha musi Yesaya o no ṅwala hovhu vhuporofita, vhusiku ha ḽa 5 October, 539 B.C.E., mmbi ya Vhameda na Vhaperesia nga fhasi ha vhulivhisi ha Korese Muhulwane yo fhaṱa mishasha tsini na Babele. Fhedzi Vhababele vho vha vha tshi ḓifulufhela. U ya nga Herodotus muḓivhazwakale wa Mugerika (ḓana ḽa vhuṱanu ḽa miṅwaha B.C.E.), vho vha vho vhulunga zwiḽiwa zwo eḓanaho miṅwaha minzhi.3 Vho vha vhe na Mulambo wa Furata na mbondo khulwane dza Babele zwe zwa vha zwi tshi ḓo vha tsireledza. Naho zwo ralo, nga honoho vhusiku, u ya nga Nabonidus Chronicle, “mmbi ya Korese ya dzhena Babele hu si na nndwa.”4 Izwo zwo konadzea hani?
Herodotus u ṱalutshedza uri nga ngomu muḓini, vhathu “vho vha vha tshi khou tshina nahone vho takalela vhuṱambo.”5 Naho zwo ralo, nnḓa, Korese o vha a tshi khou pambusa maḓi a Furata. Musi maḓi a tshi xa, mmbi yawe ya tshimbila matzhafani nga khunzikhunzini ya mulambo, maḓi a tshi guma nga zwirumbini zwavho. Vho matsha vha fhira mbondo khulu-khulu nahone vha dzhena nga he Herodotus a hu vhidza uri ndi “gethe dze dza vulea mulamboni,” gethe dze dza siiwa dzo vulea nga ṅwambo wa u sa londa.6 (Vhambedzani Daniele 5:1-4; Yeremia 50:24; 51:31, 32.) Vhaṅwe vhaḓivhazwakale, u katela na Xenophon (c. 431–c. 352 B.C.E.), khathihi na mbaba dza muṅwalo wa cuneiform wo wanwaho nga vhagudi vha zwo fukulwaho mavuni, zwi khwaṱhisa u wa ha Babele nga u ṱavhanya zwanḓani zwa Korese.7
Nga zwenezwo vhuporofita ha Yesaya nga ha Babele ho ḓadzea. Kani-ha a si vhuporofita he ha ḓadzea? Naa zwi nga konadzea uri uhu ho vha hu si u bvumba, fhedzi o vha e mafhungo o ṅwaliwaho nga murahu ha tshiitea? Vhukuma, hu nga vhudziswa zwi fanaho na zwenezwo nga ha vhuṅwe vhuporofita ha Bivhili.
Naa Ndi Ḓivhazwakale Yo Shandulwaho ya Vha Vhuporofita?
Arali vhaporofita vha Bivhili—u katela na Yesaya—vho sokou ṅwalulula ḓivhazwakale uri i vhonale i tshi nga ndi vhuporofita, nga zwenezwo-ha havha vhanna vha fanela u vha vho vha vhe vhadzia vhumbulu. Fhedzi tshiṱuṱuwedzi tshavho tsha u ita honovhu vhufhura tsho vha tshi tshi ḓo vha tshifhio? Vhaporofita vha ngoho vho ḓivhadza nga hu leluwaho uri vho vha vha sa nga ṱanganedzi tshanḓanguvhoni. (1 Samuele 12:3; Daniele 5:17) Nahone ro no ṱhogomela vhuṱanzi vhuhulwane ha uri vhaṅwali vha Bivhili (vhe vhunzhi havho vha vha vhe vhaporofita) vho vha vhe vhanna vha fulufhedzeaho vhe vha vha vho ḓiimisela u bvukulula na vhukhakhi havho vhu shonisaho. Zwi vhonala zwi songo ḓowelea uri vhanna vho raliho vho vha vha tshi nga ita vhufhura vhuhulwane nga u rali, vha tshi shandula ḓivhazwakale ya vha vhuporofita.
Hu na zwiṅwe zwine zwa fanela u ṱhogomelwa. Vhuporofita vhunzhi ha Bivhili ho vha vhu na khaṱulo dzi ofhisaho dza lushaka lwa vhenevho vhaporofita, lwe lwa vha lu tshi katela na vhotshifhe na vhavhusi. Sa tsumbo, Yesaya, o sasaladza vhuaḓa ha Vhaisiraele—ha vharangaphanḓa na vhathu—vha misini yawe. (Yesaya 1:2-10) Vhaṅwe vhaporofita vho ḓivhadza nga tshivhindi vhutshinyi ha vhotshifhe. (Tsefanya 3:4; Maleaxi 2:1-9) Zwi a konḓa u ṱalukanya uri ndi ngani vho vha vha tshi nga luka vhuporofita he ha vha vhu tshi amba nga ha khaṱulo dzi ofhisaho nga ha vhathu vhahavho na zwi itaho uri vhotshifhe vha ṱanganele kha honoho vhuvhi.
Zwiṅwe hafhu, vhaporofita—arali vho vha vhe vhafhuri—vho vha vha tshi nga bvelela hani kha uvhu vhumbulu? Kha ḽa Isiraele ho vha hu tshi ṱuṱuwedzwa pfunzo. Musi vha tshee vhaṱuku, vhana vho vha vha tshi funzwa u vhala na u ṅwala. (Doiteronomio 6:6-9) Ho vha hu tshi khadeledzwa u vhala Maṅwalo u woṱhe. (Psalme ya 1:2) Ho vha hu tshi vhalwa khagala Maṅwalo zwikoloni nga Sabatha ya vhege iṅwe na iṅwe. (Mishumo 15:21) Zwi vhonala zwi sa tendei uri lwonolwo lushaka lwoṱhe lwo funzeaho, lu ḓivhaho Maṅwalo, lwo vha lu tshi nga fhurwa nga eneo maloto.
Nga nnḓa ha zwenezwo, hu na zwinzhi kha vhuporofita ha Yesaya ha u wa ha Babele. Kha honoho vhuporofita hu na tshidodombedzwa tshe tsha vha tshi sa nga ṅwaliwi musi ho no ḓadzea.
“A U Nga Dzulwi Nga Muthu”
Ho vha hu tshi ḓo itea mini nga Babele musi ḽo no wa? Yesaya o dzula o amba uri: “A u nga dzulwi nga muthu, na u ya ha mirafho na mirafho; na Mu-Arabia ha nga fhaṱi thumba henefho; na mulisa ha nga ladzi sambi ḽawe henefho.” (Yesaya 13:20) Zwo vha zwi tshi ḓo vhonala zwi sa pfali, u bvumba uri wonoyo muḓi u dzhielwaho nṱha wo vha u tshi ḓo vha shubi tshoṱhe. Naa Yesaya a nga vha o ṅwala aya mafhungo musi o no vhona muḓi wa Babele u shubi?
Musi wo no thubiwa nga Korese, Babele u sa dzulwi nga muthu—naho u vhuimoni ha fhasi—wo bvela phanḓa nga maḓana a miṅwaha. Humbulani uri Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho i katela na kopi ya bugu yo fhelelaho ya Yesaya ye ya ṅwaliwa nga ḓana ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha B.C.E. Hu ṱoḓaho u vha nga tshifhinga tshe wonoyu mupombo wa vha u tshi khou ṅwalululwa ngatsho, Vhaparthia vho langa Babele. Kha ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E., Vhayuda vho dzula kha ḽa Babele, nahone Petro muṅwali wa Bivhili o dalela henefho fhethu. (1 Petro 5:13) Nga tshenetsho tshifhinga, Mupombo wa Yesaya wa Lwanzhe lwo Faho wo vha u hone hu ṱoḓaho u vha maḓana mavhili a miṅwaha. Ngauralo, u bva nga ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E., Babele ḽo vha ḽi sa athu u vha shubi tshoṱhe, naho zwo ralo bugu ya Yesaya yo vha i kale yo no fhela u ṅwaliwa.a
Samusi zwo dzula zwo ambiwa, Babele ḽo vha “zwikwara zwa matombo.” (Yeremia 51:37) U ya nga Jerome mugudiswa wa Muheberu (ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha C.E.), misini yawe Babele ḽo vha ḽi fhethu he ha vha hu tshi zwimiwa hone he ha vha hu tshi vhimbila “tshaka dzoṱhe dza zwipuka.”9 Babele ḽo dzula ḽi shubi u swika na ṋamusi.
Yesaya ho ngo tshila u vhuya u swika a tshi vhona Babele ḽi sa dzulwi nga muthu. Fhedzi marubi a muḓi we wa vhuya wa vha na maanḓa, hu ṱoḓaho u vha khilomithara dza 80 tshipembe ha Baghdad, kha ḽa Iraq ḽa musalauno, a ṋea vhuṱanzi ha u ḓadzea ha maipfi awe: “A u nga dzulwi nga muthu.” Naho Babele ḽi tshi nga vhonala ḽo vusuluswa sa fhethu hune vhaendelamashango vha kungwa ngaho, fhedzi “vhana vhaho na lushaka” lwa Babele zwo fhela tshoṱhe.—Yesaya 13:20; 14:22, 23.
Nga zwenezwo muporofita Yesaya ho ngo sokou amba mafhungo a sa pfaliho e a vha a tshi nga fanelwa nga u itea nga tshiṅwe tshifhinga tshi ḓaho. Nahone ho ngo ṅwalulula ḓivhazwakale u itela uri i vhonale sa vhuporofita. Humbulani nga hazwo: Mufhuri o vha a tshi nga ita hani vhulingaṅanga ha u “porofita” zwithu zwe a vha e si na maanḓa a u zwi langa—uri Babele ḽi re na maanḓa ḽo vha ḽi sa tsha ḓo dzulwa hafhu?
Hovhu vhuporofita nga ha u wa ha Babele i sokou vha tsumbo nthihi i bvaho Bivhilini.b Vhathu vhanzhi vha vhona nga u ḓadzea ha vhuporofita hayo uri Bivhili i fanela u vha i tshi bva kha tshisima tshihulwane tshi fhiraho muthu. Khamusi ni ḓo tenda uri heyi bugu ya vhuporofita yo fanela u ṱolisiswa. Ngoho ndi heyi: Hu na phambano khulwane vhukati ha u bvumba ha musalauno hu sa pfali hu nyanyulaho ha vhabvumbi na vhuporofita ha Bivhili vhu pfalaho, ho dzikaho, na ho livhaho.
[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]
a Hu na vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha uri bugu dza Maṅwalo a Luheberu—u katela na Yesaya—dzo ṅwalwa kale nga phanḓa ha ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E. Josephus muḓivhazwakale (ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E.) o sumbedza uri maṅwalwa a Maṅwalo a Luheberu o thomiwa kale nga phanḓa ha misi yawe.8 Zwiṅwe hafhu, Septuagint ya Lugerika, ṱhalutshedzelo ya Maṅwalo a Luheberu kha Lugerika, yo thomiwa nga ḓana ḽa vhuraru ḽa miṅwaha B.C.E. nahone yo fhedzwa nga ḓana ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha B.C.E.
b U itela khaseledzo yo engedzeaho ya vhuporofita ha Bivhili na mbuno dza ḓivhazwakale dzi khwaṱhiselaho u ḓadzea haho, nga khumbelo sedzani bugu The Bible—God’s Word or Man’s?, yo gandiswaho nga Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., masiaṱari 117-33.
[Maipfi o ṱumbulwaho kha siaṱari 28]
Naa vhaṅwali vha Bivhili vho vha vhe vhaporofita vho teaho kana vhadzia vhumbulu?
[Tshifanyiso kha siaṱari 29]
Marubi a Babele ḽa kale