Ndima Ya Vhumalo
Vhurereli Ha Mazwifhi—U Fheliswa Haho Hu Ofhisaho Ho Vhonwa Hu Tshee Nga Phanḓa
1, 2. (a) Ndi ngani zwi tshi vhonala zwi sa fulufhedzisi kha vhaṅwe uri zwenezwino hu ḓo vha na tshanduko khulwane kha vhurereli ha shango? (b) Ri zwi ḓivha hani uri maipfi a Yesaya ndima ya 47 a ḓo ḓadzea tshifhingani tshi ḓaho? (c) Ndi ngani “Babele ḽihulu” ḽi dzina ḽo fanelaho vhurereli hoṱhe ha mazwifhi?
“VHURERELI Vhu a Vusuluswa.” Wonoyo ndi mulaedza we wa ḓivhadzwa nga thero i re kha The New York Times Magazine. Yeneyo thero yo sumbedza uri vhurereli vhu vhonala vhu tshe ho ṱoka midzi dzimbiluni na mihumbuloni ya vhathu vha dzimilioni. Nga zwenezwo, zwi nga vhonala zwi tshi konḓa u tenda uri zwenezwino hu ḓo itea tshanduko khulwane kha vhurereli ha shango. Fhedzi tshanduko yo raloho i sumbedzwa kha ndima ya vhu-47 ya Yesaya.
2 Maipfi a Yesaya o ḓadzea miṅwahani ya 2 500 yo fhiraho. Naho zwo ralo, maipfi o ṅwalwaho kha Yesaya 47:8 o redzwa kha bugu ya Ndzumbululo nahone hu sumbedzwa uri a ḓo ḓadzea tshifhingani tshi ḓaho. Henefho Bivhili i amba hu tshee nga phanḓa nga ha u fheliswa ha dzangano ḽi ngaho phombwe ḽine ḽa vhidzwa “Babele ḽihulu”—vhurereli ha mazwifhi ha shango ḽoṱhe. (Ndzumbululo 16:19) Dzina ḽine ḽa ri “Babele” hu tshi ambiwa vhurereli ha mazwifhi ha shango ḽo fanela, samusi vhurereli ha mazwifhi ho thoma Babele ḽa kale. U bva henefho ha phaḓalala khuḓani nṋa dza ḽifhasi. (Genesi 11:1-9) Pfunzothendwa dza vhurereli dze dza thoma ngei Babele, dzi ngaho u sa fa ha muya-tshivhili, mulilo wa hele, na vhurabeli ha midzimu miraru, dzi funzwa nga vhurereli vhunzhi vhukuma, u katela na ḽa Vhudzhagane.a Naa vhuporofita ha Yesaya vhu ri ṋea luvhonela nga ha vhumatshelo ha vhurereli?
Muḓi Wa Babele U Dzudzwa Buseni
3. Ṱalusani vhuhulwane ha Muvhuso wa Shango wa Babele.
3 Thetshelesani maipfi a tevhelaho a Mudzimu a vinyusaho: “Itsá U dzule buseni, iwe musidzana ṅwananyana wa Babele. U dzule fhasi hu sí na khuluṋoni, iwe ṅwananyana wa Kaladea, ngauri a U tsha ḓo pfi wa lunako na wa vhudele.” (Yesaya 47:1) Muḓi wa Babele wo fhedza miṅwaha minzhi u muvhuso u vhusaho shango ḽoṱhe. Wo vha u “dzánga ḽa mivhuso”—u musanda u bvelelaho siani ḽa vhurereli, vhuvhambadzi, na mmbi. (Yesaya 13:19) Musi muḓi wa Babele u maṱhakhe-ṱhakheni awo, muvhuso wawo u ṱanḓavhutshela tshipembe mukanoni wa Egipita. Nahone musi u tshi kunda Yerusalema nga 607 B.C.E., zwi vhonala u nga Mudzimu nga dzawe ha koni u kaṱudza magundo awo. Nga zwenezwo, u ḓidzhia sa “musidzana ṅwananyana,” ane a sa ḓo vhuya a vutshelwa nga mashango a sili.b
4. Muḓi wa Babele u ḓo tshenzhela mini?
4 Naho zwo ralo, onoyu “musidzana” ane a ḓihudza u ḓo tekulwa kha khuluṋoni yawe a si tsha vha muvhuso muhulwane wa shango ḽoṱhe nahone a ‘dzudzwa buseni’ o niwa nga ṱhoni. (Yesaya 26:5) Ha tsha ḓo dovha a dzhiiwa sa wa “lunako na wa vhudele,” u fana na khosi ya mufumakadzi ine ya farwa sa nyanenge. Nga zwenezwo Yehova u a laedza: “Dzhia guyo u yo kuya mavhele; khurumula ṱhóho yau, petá ṅwenda wau, u ganye, U wele mulambo.” (Yesaya 47:2) Samusi muḓi wa Babele wo vha wo ita lushaka lwoṱhe lwa Yuda dziphuli, zwino na wone u ḓo farwa sa phuli! Vhameda na Vhaperesia, vhe vha u tekula vhuimoni hawo ha maanḓa, zwino vha ḓo u kombetshedza uri u ite mushumo une wa ḓo u bvula tshirunzi.
5. (a) Muḓi wa Babele u ḓo ‘khurumululwa ṱhoho na u petiswa ṅwenda’ wawo nga nḓila-ḓe? (b) Ndaela ine ya ri ‘wela mulambo’ i nga vha i tshi amba mini?
5 Nga zwenezwo muḓi wa Babele u ḓo ‘khurumululwa ṱhoho nahone wa petiswa ṅwenda,’ wa fhelelwa tshoṱhe nga vhuhulwane hawo na tshirunzi tshawo. Vhalavhelesi vhawe vha mushumo vha ḓo laedza vha ri: ‘Wela mulambo.’ Khamusi vhaṅwe Vhababele vho vha vha tshi ḓo laedzwa nga ho livhaho uri vha ye u shuma nnḓa sa dziphuli. Kana khamusi honoho vhuporofita vhu nga vha vhu tshi amba uri vhaṅwe vha ḓo khwikhwidzwa vha wela mulambo musi vha tshi iswa vhuthubwani. Hu sa londwi uri zwone ndi zwifhio, Babele a u tsha ḓo enda sa khosi ya mufumakadzi ine ya wela mulambo yo dzula kha tshidulo kana yo namela gariki. Nṱhani hazwo, u ḓo fana na ḽithubwa, ḽine musi ḽi tshi ṱoḓa u wela mulambo ḽa tea u hangwa nga u ḓifhima haḽo, ḽa peta ṅwenda nahone ḽa ganya. Zwi shonisa lungafhani!
6. (a) Muḓi wa Babele u ḓo bvulwa ha vhonwa ṱhoni dzawo nga muhumbulo ufhio? (b) Mudzimu ha “tondi muthu” nga nḓila-ḓe? (Sedzani ṱhaluso i re magumoni a siaṱari.)
6 Yehova u bvela phanḓa na u sola hawe: “U ḓo bvulwa nguvho, wa vhonwa ṱhoni dzau. Ndi a lifhedza, thi tondi muthu.” (Yesaya 47:3)c Ee, muḓi wa Babele u ḓo niwa nga ṱhoni nahone wa bvulwa tshirunzi. Vhuvhi na tshiṱuhu zwe wa zwi itela vhathu vha Mudzimu zwi ḓo bvukululwa. A hu na muthu ane a nga thivhela ndifhedzo ya Mudzimu!
7. (a) Vhayuda vha re mathubwa vha ḓo aravha hani musi vha tshi pfa mafhungo a u wa ha Babele? (b) Yehova u ḓo rengulula vhathu vhawe nga nḓila-ḓe?
7 Nga murahu ha u vha mathubwa muḓini muhulwane wa Babele miṅwaha ya 70, vhathu vha Mudzimu vha ḓo khana vhukuma musi u tshi wa. Vha ḓo fhululedza vha ri: “U ralo Mulamuleli [“murengululi,” NW] washu Yehova wa Mavhuthu Mukhethwa wa Isiraele.” (Yesaya 47:4) Nga fhasi ha Mulayo wa Mushe, arali Muisiraele a ḓirengisa vhupulini u itela u lifha zwikolodo zwawe, murengululi (shaka ḽa tsini) a nga mu renga, kana a mu rengulula vhupulini. (Levitiko 25:47-54) Samusi Vhayuda vha tshi ḓo vha vho rengiswa vhupulini Babele, vha ḓo fanela u rengululwa, kana u vhofhololwa. Kha mathubwa, kanzhi u kundwa zwi amba u vhewa ha vhaṅwe vhalavhelesi vha mushumo. Fhedzi Yehova u ḓo sudzulusa Khosi Korese ane a ḓo kunda uri a vhofholole Vhayuda vhuthubwani. Egipita, Kushi (Ethiopia), na Seba a ḓo ṋewa Korese sa ‘tshirengululi’ vhudzuloni ha Vhayuda. (Yesaya 43:3) Nga ho fanelaho, Murengululi wa Isiraele u vhidzwa “Yehova wa Mavhuthu.” Mmbi dza Babele dzine dza vhonala dzi na maanḓa a dzi tshithu musi dzi tshi vhambedzwa na mavhuthu a Yehova a sa vhonali, a vharuṅwa.
Mvelelo dza Tshiṱuhu
8. Muḓi wa Babele u ḓo ‘ya hu re na swiswi’ nga muhumbulo ufhio?
8 Yehova u bvela phanḓa na u sasaladza muḓi wa Babele nga lwa vhuporofita: “Dzula fhasi U fhumule, iyá hu re na swiswi, iwe ṅwananyana wa Kaladea, ngauri a U tsha ḓo pfi Mufumakadzi wa mivhuso.” (Yesaya 47:5) Muḓi wa Babele u ḓo fukedzwa nga swiswi ḽihulu. A u tsha ḓo dovha wa vhusa miṅwe mivhuso sa mufumakadzi wa tshiṱuhu.—Yesaya 14:4.
9. Ndi ngani Yehova o sinyutshela Vhayuda?
9 Ndi ngani muḓi wa Babele wo tendelwa uri u vhaise vhathu vha Mudzimu? Yehova u a ṱalutshedza: “Misi iḽa ndó sinyutshela vhathu vhanga, ndó laṱedza shango ḽanga, ndó vha kumedzela zwanḓani zwau.” (Yesaya 47:6a) Yehova u na tshiitisi tshi pfalaho tsha u sinyutshela Vhayuda. U thomani o vha sevha uri arali vha sa thetshelesa Mulayo wawe u ḓo vha pandela shangoni. (Doiteronomio 28:64) Musi vha tshi ṱanganela kha u gwadamela midzimu i sili na kha vhuaḓa ha u ḓifara luvhi ha u ṱangana nga dzimbeu, nga lufuno Yehova o rumela vhaporofita uri vha vha thuse uri vha vhuyelele kha vhurabeli ho kunaho. Fhedzi “vhone vha vha vha u goḓa vhaḓinḓa vha Mudzimu, vha u nyadza zwe a amba, na vha u tamba nga vhaporofita vhawe; vhuhali ha Yehova ha vhuya ha duga ó sinyutshela vhathu vhawe, hu si tsha kona u dzivhelwa.” (2 Koronika 36:16) Nga zwenezwo Mudzimu u laṱedza ifa ḽawe, ḽine ḽa vha Vhayuda, musi muḓi wa Babele u tshi vutshela ḽeneḽo shango nahone wa tshikafhadza thembele Yawe khethwa.—Psalme ya 79:1; Hesekiele 24:21.
10, 11. Ndi ngani Yehova o sinyutshela Babele, naho o vha a tshi funa uri u kunde vhathu vhawe?
10 Nga ṅwambo wa zwenezwo, naa muḓi wa Babele a u khou ita zwi funwaho nga Mudzimu musi u tshi thuba Vhayuda? Hai, Mudzimu u ri: “A wo ngo khathutshela muthu, na vhakalaha wo vha hwesa dzhogo yau i lemelaho, wa ri: Ndi ḓo ḓi dzula ndí hone, ndí mufumakadzi wa lini na lini! wa litsha u elekanya zwine wa ita, na hune zwa ḓo fhela hone.” (Yesaya 47:6b, 7) Mudzimu ho ngo laedza Vhababele uri vha vhe na tshiṱuhu tsho kalulaho nga u rali, vha sa tonde “na vhakalaha.” (Zwililo 4:16; 5:12) Nahone ho ngo vha khadeledza uri vha takale u fhira mpimo lune vha goḓa mathubwa avho a Vhayuda.—Psalme ya 137:3.
11 Muḓi wa Babele a wo ngo zwi ṱhogomela uri u langa hawo Vhayuda a hu nga ḓo ya thambo. Wo nyadza tsevho dza Yesaya dza uri Yehova u ḓo vhofholola vhathu vhawe nga u ya ha tshifhinga. Wo ḓiita u nga wo ṋewa ndugelo ya u vhusa Vhayuda na dziṅwe tshaka ṱhukhu nga hu sa fheli. A wo ngo thetshelesa mulaedza une wa amba uri muvhuso wawo une wa kandeledza miṅwe u ḓo “fhela”!
U Wa Ha Babele Ho Dzula Ho Ambiwa
12. Ndi ngani Babele u tshi vhidzwa “iwe U dzulaho Ú tshi ḓi-phiṋa”?
12 Yehova u ri: “Zwino ipfá zwine nda amba, iwe U dzulaho Ú tshi ḓi-phiṋa, wa ri: Ndi nṋe, a huna muṅwe; a thi nga vhi tshilikadzi; a thi nga shai vhana.” (Yesaya 47:8) Bvumo ḽa Babele ḽa u tovhola madakalo ḽi ḓivhiwa hoṱhe-hoṱhe. Herodotus muḓivhazwakale wa ḓana ḽa vhuṱanu ḽa miṅwaha B.C.E., u amba nga ha “mukhuvha u shonisaho vhukuma” wa Vhababele, wa uri vhafumakadzi vhoṱhe vha kombetshedzwe u vha dziphombwe u itela u hulisa mudzimukadzi wavho wa lufuno. Nga hu fanaho muḓivhazwakale ane a pfi Curtius u ri: “Matshilele a wonoyu muḓi o vha o tshinyala vhukuma; o vha a tshi ṱuṱuwedza vhathu uri vha dzhene tshoṱhe kha vhudugambilu na vhuḓabaḓaba.”
13. U tovhola ha Babele madakalo hu ḓo ṱavhanyisa hani u wa hawo?
13 U tovhola ha Babele madakalo ndi hone hune ha ḓo ṱavhanyisa u wa hawo. Nga madekwana a musi u sa athu wa, khosi yawo na nduna dzayo vha ḓo vha vha tshi khou ḓikanda vhuṱamboni, vha tshi khou nwa veine u swika vha tshi dzelela. Nga zwenezwo, a vha nga ḓo zwi ṱhogomela musi mmbi dza Vhameda na Vhaperesia dzi tshi vutshela muḓi. (Daniele 5:1-4) Muḓi wa Babele “U dzulaho Ú tshi ḓi-phiṋa,” u ḓo humbula uri mitsheṱo yawo ine ya vhonala i sa dzhenei na musele zwi ḓo u tsireledza uri u sa vutshelwe. U ḓivhudza uri “a huna muṅwe” ane a nga dzhia vhuimo hawo vhuhulwane. A u humbuli uri u nga vha “tshilikadzi,” wa fhelelwa nga maanḓa a u vhusa kathihi na “vhana” vhawo, kana vhadzulapo vhawo. Naho zwo ralo, a hu na mutsheṱo une wa nga u tsireledza kha tshanḓa tsha ndifhedzo tsha Yehova Mudzimu! Nga murahu Yehova u ḓo ri: “Naho Babele há gonya hangei makoleni, ha tika maanḓa aho henengei ṱaḓulu, vhalozwi vha ḓo swika henengeo vhó rumiwa nga Nṋe.”—Yeremia 51:53.
14. Muḓi wa Babele wo vha u tshi ḓo “shaya vhana wa vha tshilikadzi” nga nḓila dzifhio?
14 Hu ḓo itea mini nga Babele? Yehova u a bvela phanḓa: “Zwenezwo zwivhili zwi ḓo U ḓela nga ḓuvha ḽithihi, wa shaya vhana wa vha tshilikadzi. Zwi ḓo U ḓela zwí zwinzhi, na̗ u anza mingome yau, na̗ u fhunga mafumo au.” (Yesaya 47:9) Ee, maanḓa a Babele sa muvhuso wa shango ḽoṱhe a ḓo fhela nga kathihi. Mashangoni a Vhubvaḓuvha a kale, u vha tshilikadzi na u felwa nga vhana zwo vha zwi tshenzhelo dzi khathulaho mbilu vhukuma kha mufumakadzi. A ri ḓivhi uri muḓi wa Babele wo xelelwa nga “vhana” vhangana vhusikuni he wa wa ngawo.d Naho zwo ralo, nga u ya ha tshifhinga wonoyo muḓi wo vha u tshi ḓo sala u shubi. (Yeremia 51:29) Hafhu u ḓo sala u tshilikadzi nga uri mahosi awo o vha a tshi ḓo tekulwa khuluṋonini.
15. Nga nnḓa ha tshiṱuhu tshe muḓi wa Babele wa tshi itela Vhayuda, ndi tshifhio tshiṅwe tshe tsha ita uri Yehova a u sinyutshele?
15 Naho zwo ralo, Yehova ho ngo sinyuswa fhedzi nga uri muḓi wa Babele wo fara Vhayuda nga tshiṱuhu. U dovha a sinyuswa nga ‘u anda ha mingome yawo.’ Mulayo we Mudzimu a u ṋea Vhaisiraele u sasaladza vhungome; fhedzi Vhababele vho vha vha tshi vhu fhisetshela nga maanḓa. (Doiteronomio 18:10-12; Hesekiele 21:21) Bugu ine ya pfi Social Life Among the Assyrians and Babylonians i amba uri Vhababele vho vha vha tshi tshila “nga u dzulela u ofha madimoni manzhi-manzhi e vha vha vha tshi humbula uri o vha kata.”
U Fulufhela Vhuvhi
16, 17. (a) Muḓi wa Babele u ‘ḓiphiṋa nga zwivhi zwawo’ nga nḓila-ḓe? (b) Ndi ngani u fheliswa ha Babele hu nga si kone u thivhelwa?
16 Naa vhabvumbi vha Babele vha ḓo u tshidza? Yehova u a fhindula: “Ngauri U ḓi-phiṋa nga zwivhi zwau, U ri: A thi vhonwi nga muthu. Vhuṱali hau na nḓivho yau ndi zwone zwo kanganyisaho mbilu yau, wa ri: Ndi nṋe; a huna muṅwe.” (Yesaya 47:10) Babele wo vha u tshi humbula uri nga vhuṱali hawo ha shango na ha vhurereli, maanḓa awo a mmbi, na tshiṱuhu tshawo tsha vhumbulu, u nga vhulunga vhuimo hawo sa muvhuso wa shango ḽoṱhe. U vhona uri a hu na ane a nga u ‘vhona,’ ndi uri ane a nga u vhona mulandu wa mishumo yawo mivhi. Nahone wo vha u sa vhoni muthu ane a nga vhangisana nawo. U ḓivhudza uri: “Ndi nṋe; a huna muṅwe.”
17 Naho zwo ralo, nga muṅwe wa vhaporofita vhawe, Yehova u a sevha: “Muthu a nga dzumbama hani vhudzumbamoni a ri a thi mu vhoni?” (Yeremia 23:24; Vha-Heberu 4:13) Nga zwenezwo Yehova u ri: “Zwino khombo dzi ḓo U ḓela Ú sa ḓivhi hune [“vhuṱoho ha,” NW] bva hone; U ḓo tshenuwa Ú tshi vhó lovha, wa kundwa u dzivhela; phusuphusu i ḓo U ḓela lwa tshivutshelá, iwe Ú sa zwi ḓivhi.” (Yesaya 47:11) Midzimu ya Babele kana “vhuṱolo” vhu itwaho nga vhangome vhawo zwi nga si thivhele dziedzi ḽine ḽa khou ḓa—ḽi sa athu vhuya ḽa wela wonoyo muḓi!
Vhaeletshedzi Vha Babele Vha a Kundwa
18, 19. U ḓisendeka ha Babele nga vhaeletshedzi vhawo zwi ḓo vha na khombo nga nḓila-ḓe?
18 Nga u goḓa hu ṱhavhaho, Yehova u a laedza: “Edzou linga nga milevho ya mingome, na nga madambi au manzhi e wa guda u bva hanani hau; khamusi U ḓo kona u dzivhela; khamusi U ḓo shushedza vhaṅwe ngazwo’.” (Yesaya 47:12) Babele u itelwa khaedu uri u ‘linge,’ kana u bvele phanḓa u tshi ḓisendeka nga manditi. Iṱali lwonolwo lushaka lwo ḓidina vhukuma u bva “hanani” u itela u bveledza vhutsila ha vhuloi.
19 Fhedzi Yehova u a lu holedza, a tshi ri: “Wo ḓi-netisa nga [“vhaeletshedzi vhanzhi,” NW]. Nga vha ime vha U lamulele avho vhadzia-u-tandula lutombo, vha-sedza-ṋaledzi; vhane vha bvumba nga ṅwedzi u tshi dzula vha U vhudza hune ha ḓo bva zwine zwa ḓo U ḓela.” (Yesaya 47:13)e Vhaeletshedzi vha Babele vha ḓo kundwa tshoṱhe. Ndi ngoho uri hu nga vha ho fhedzwa maḓana a miṅwaha hu tshi khou gudwa ṋaledzi u itela u tikedza vhungome ha dziṋaledzi ha Babele. Fhedzi vhusikuni ha u wa hawo, u kundwa hu shonisaho ha vhangome vha dziṋaledzi hu ḓo bvukulula uri u tungula havho a hu thusi tshithu.—Daniele 5:7, 8.
20. Hu ḓo itea mini kha vhaeletshedzi vha Babele?
20 Yehova u phetha hetshi tshipiḓa tsha vhuporofita nga uri: “Ngevhaḽaa, vha nga mathukhwi a swaho nga mulilo; vha kundwa u ponyoka khavhu vhone vhaṋe. Yuu! No vha ni tshi ri ndi tshivhaso tsha u dzulelwa kani? Ndi zwone zwine wa ḓo itwa nga vhenevho vhane wa shumisana navho’ u bva hanani hau; vho balangana vha fara dzinḓila dzavho; a huna wa u U lamulela.” (Yesaya 47:14, 15) Ee, vhenevha vhaeletshedzi vha mazwifhi vha ḓo ḓelwa nga zwifhinga zwi vhavhulaho sa mulilo. A u nga ḓo vha mulilo wavhuḓi une wa oriwa muthu o ḓigeḓa, fhedzi u ḓo vha mulilo u lozwaho une wa ḓo bvukulula vhaeletshedzi vha mazwifhi sa mathukhwi a sa thusi tshithu. Ndi ngazwo vhaeletshedzi vha Babele vha tshi ḓo ṱanula zwirethe nga nyofho! Samusi vhatikedzi vha Babele vha u fhedza vha tshi ḓo vha vha si tsheeho, a hu tsha ḓo na muthu ane a ḓo vha tsireledza. U ḓo welwa nga zwe wa zwi ita Yerusalema.—Yeremia 11:12.
21. Maipfi a Yesaya a vhuporofita a ḓadzea hani nahone lini?
21 Enea maipfi o hevhedzwaho o thoma u ḓadzea nga ṅwaha wa 539 B.C.E.. Mmbi dza Vhameda na Vhaperesia dzo rangwa phanḓa nga Korese dzo kunda wonoyo muḓi, dza vhulaha khosi yawo, Belesatsara. (Daniele 5:1-4, 30) Nga vhusiku vhuthihi Babele u tekulwa vhuimoni hawo ha u vhusa shango ḽoṱhe. Nga zwenezwo ha guma vhuvhusi ha Vhasemite he ha fhedza maḓana a miṅwaha, nahone zwino shango ḽa thoma u vhuswa nga Vhaaryan. Eneo a vha mathomo a u mbwandamela ha muḓi wa Babele. Nga ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha C.E., wo vha u tshi sokou vha “zwikwara zwa matombo.” (Yeremia 51:37) Nga zwenezwo, vhuporofita ha Yesaya ho ḓadzea tshoṱhe.
Babele Wa Musalauno
22. U wa ha Babele hu ri funza ngudo ifhio nga ha u ḓihudza?
22 Vhuporofita ha Yesaya ndi ha ndeme vhukuma. Sa tsumbo, vhu sumbedza khombo dza u ḓihudza na maṱuwa. U wa ha muḓi wa Babele u ḓikukumusaho hu tendelana na murero wa Bivhili une wa ri: “Tshi-tevhela-mazuwo ndi u wa; tshi-tevhela-u-ḓi-hudza ndi u khukhuliwa.” (Mirero 16:18) Nga zwiṅwe zwifhinga u ḓihudza hu langa vhumuthu hashu vhu songo fhelelaho, fhedzi u “ḓi-kukumusa” hu nga ita uri u “dzhen[e] kha zwi shonisaho na kha mireo ya Diabolo.” (1 Timotheo 3:6, 7) Nga zwenezwo, ndi zwavhuḓi uri ri thetshelese nyeletshedzo ya Yakobo ine ya ri: “Ḓi-ṱukufhadzeni phanḓa ha Murena, ndi hone a tshi ḓo ni hulisa.”—Yakobo 4:10.
23. Vhuporofita ha Yesaya vhu ri thusa uri ri vhe na fulufhelo ḽifhio?
23 Enea maipfi a vhuporofita a dovha a ri thusa uri ri fulufhele Yehova, ane a vha na maanḓa mahulwane u fhira vhahanedzi vhawe vhoṱhe. (Psalme ya 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15) Heyi ndi khumbudzo i khuthadzaho kha ano maḓuvha a konḓaho. U fulufhela Yehova zwi khwaṱhisa u ḓiimisela hashu uri ri dzule ri sa solisei phanḓa hawe, ri tshi ḓivha uri “maḓuvha a ḓaho ndi a mulalo [kha o lugaho].” (Psalme ya 37:37, 38) Ndi zwa vhuṱali misi yoṱhe u fulufhedza Yehova na u sa ḓisendeka nga thundu dzashu musi ri tshi sedzana na “nyito dza vhukwila” dza Sathane.—Vha-Efesa 6:10-13, ṱhaluso i re magumoni a siaṱari, NW.
24, 25. (a) Ndi ngani vhungome ha dziṋaledzi vhu vhutsilu, fhedzi ndi ngani vhathu vhanzhi vha tshi ṱanganela khaho? (b) Ndi zwifhio zwiṅwe zwi itaho uri Vhakriste vha iledze u tenda zwi si zwone?
24 Nga hu swayeaho, ri sevhiwa uri ri sa ṱanganele kha vhungome, zwihuluhulu ha dziṋaledzi. (Vha-Galata 5:20, 21) Musi muḓi wa Babele u tshi wa, vhathu a vho ngo litsha vhungome ha dziṋaledzi. Zwi mangadzaho ndi uri bugu ine ya pfi Great Cities of the Ancient World i amba uri ṋaledzi dza tshilimela dze Vhababele vha vha vho ola mapa wadzo dzo “sudzuluwa” he dza vha dzi hone kale, “zwa ita uri pfunzo yoṱhe [ya vhungome ha dziṋaledzi] i vhe maloto.” Naho zwo ralo, vhungome ha dziṋaledzi vhu kha ḓi shumiswa, nahone gurannda nnzhi dzi na mafhungo ane vhathu vha nga a vhala nga haho.
25 Ndi mini zwine zwa ita uri vhathu—vhane vhunzhi havho vha vha vho funzeaho—vha ṱanganele kha vhungome ha dziṋaledzi kana kha maṅwe maitele a vhutsilu, a u tenda zwi si zwone? The World Book Encyclopedia i ri: “Vhathu vha ḓo bvela phanḓa vha tshi tenda zwi si zwone arali vha tshi kha ḓi ofhana nahone vha si na vhungoho nga ha vhumatshelo.” U ofha na u sa vha na vhungoho zwi nga sudzulusela vhathu uri vha tende zwi si zwone. Naho zwo ralo, Vhakriste vha iledza u tenda zwi si zwone. A vha ofhi muthu—vha tikedzwa nga Yehova. (Psalme ya 6:4-10) Vha na vhungoho nga ha vhumatshelo; vha ḓivha ndivho dze Yehova a dzi dzumbulula nahone a vha timatimi uri “a Yehova maano ha shanduki lini na lini.” (Psalme ya 33:11) Arali ra tshila u tendelana na nyeletshedzo ya Yehova ri ḓo vha na vhumatshelo vhu sa fheli vhu takadzaho.
26. Zwine ‘vhaṱali vha elekanya’ ndi ‘mahandana’ nga nḓila-ḓe?
26 Miṅwahani ya zwenezwino, vhaṅwe vho lingedza u pfesesa vhumatshelo nga nḓila dza “saintsi.” Hu na pfunzo ine ya vhidzwa ḓivhavhumatshelo, ine ya ṱaluswa sa “pfunzo ine ya tshimbidzana na zwithu zwine zwa nga itea tshifhingani tshi ḓaho u ya nga zwiitea zwa musalauno.” Sa tsumbo, nga 1972, tshigwada tsha vhagudi na vhoramabindu vha ḓivhiwaho sa Tshigwada tsha Roma vho bvumba uri nga 1992 zwisiku zwoṱhe zwa shango zwa musuku, mercury, zinc, na petroleum zwi ḓo sala zwi si tsheena tshithu. Ee, shango ḽo sedzana na vhuleme vhuhulwane u bva nga 1972, fhedzi honoho u bvumba hoṱhe a ho ngo ḓadzea. Ḽifhasi ḽi kha ḓi vha na zwisiku zwa musuku, mercury, zinc, na petroleum. Vhukuma, vhathu vho sokou ḓinetisa nga u lingedza u bvumba vhumatshelo, fhedzi u bvumba havho a hu fulufhedzei misi yoṱhe. I ngoho, ‘vhaṱali vha elekanya zwa mahandana.’—1 Vha-Korinta 3:20, vhambedzani NW.
U Fheliswa Hune Ha Khou Ḓa ha Babele Ḽihulu
27. Babele Ḽihulu ḽo wa lini nahone nga nḓila-ḓe u fana na muḓi wa Babele musi u tshi wa nga 539 B.C.E?
27 Vhurereli ha musalauno ho phaḓaladza pfunzothendwa nnzhi dza Babele wa kale. Nga zwenezwo, zwo fanela uri vhurereli ha mazwifhi ha shango ḽoṱhe vhu vhidzwe Babele Ḽihulu. (Ndzumbululo 17:5) Ḽeneḽo dzangano ḽa vhurereli ha tshaka dzoṱhe ḽo no wa u fana na muḓi wa kale wa Babele musi u tshi wa nga 539 B.C.E. (Ndzumbululo 14:8; 18:2) Nga 1919 masalela a vharathu vha Yesu o bva vhuthubwani ha muya nahone a ṱutshela ṱhuṱhuwedzo dza vhurereli ha ḽa Vhudzhagane, ḽine ḽa vha tshipiḓa tshihulwane tsha Babele Ḽihulu. U bva nga tshenetsho tshifhinga, ḽa Vhudzhagane a ḽo ngo tsha vha na ṱhuṱhuwedzo khulwane mashangoni manzhi he u thomani ya vha i khulwane.
28. Ndi u zuwa hufhio hune ha itwa nga Babele Ḽihulu, fhedzi ḽi ḓo welwa nga mini?
28 Naho zwo ralo, honoho u wa ho vha hu tshi ḓo tevhelwa nga u fheliswa huhulwane ha tshoṱhe ha vhurereli ha mazwifhi. Zwi takadzaho ndi uri vhuporofita ha Ndzumbululo ha u fheliswa ha Babele Ḽihulu hu ri humbudza maipfi a vhuporofita o ṅwalwaho kha Yesaya 47:8, 9. U fana na Babele wa kale, Babele Ḽihulu ḽa musalauno ḽi ri: “Ndo dzula, ndi̗ khosi, a thi tshilikadzi, u ṱungufhala a thi nga hu vhoni!” Fhedzi “maṱhupho aḽo a ḓo ḓa nga ḓuvha ḽithihi, lufu na u ṱungufhala na nḓala, nahone ḽi ḓo fhiswa nga mulilo. Ngauri Mudzimu, ane a ḽi vhea mulandu, u na maanḓa.” Nga zwenezwo maipfi a vhuporofita o ṅwalwaho kha Yesaya ndima ya 47 ndi tsevho kha vhane vha kha ḓi vha vho kwambatela kha vhurereli ha mazwifhi. Arali vha tshi ṱoḓa u ponyoka musi ḽi tshi lozwiwa, vha fanela u thetshelesa ndaela yo hevhedzwaho ine ya ri: “Ibvani khaḽo’”!—Ndzumbululo 18:4, 7, 8.
[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]
a Uri ni wane zwidodombedzwa zwo engedzeaho zwa u tumbudzuka ha pfunzothendwa dza vhurereli ha mazwifhi, sedzani bugu Mankind’s Search for God, yo gandiswaho nga Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Nga Luheberu “musidzana ṅwananyana wa Babele” ndi ḽiambele ḽine ḽa amba Babele kana vhadzulapo vha Babele. Ndi “musidzana” nga ṅwambo wa uri a u athu kundwa wa tshinywa, u bva tshee wa vha muvhuso wa shango ḽoṱhe.
c Mubulo wa Luheberu wo ṱalutshedzelwaho nga uri “thi tondi muthu” wo ṱaluswa nga vhagudi sa “mubulo u konḓesaho vhukuma” u u ṱalutshedzela. New World Translation yo dzhenisa ipfi “nga vhulenda” u itela u bvisa muhumbulo wa uri a hu na muthu ane a bva nnḓa ane a ḓo tendelwa u tshidza Babele. Ṱhalutshedzelo ya Jewish Publication Society i ṱalusa hoyu mubulo nga uri: “A thi . . . nga tendeli muthu a tshi pfumedzanya.”
d Bugu ine ya pfi Nabonidus and Belshazzar, yo ṅwalwaho nga Raymond Philip Dougherty, i amba uri naho Mafhungo a Nabonidus a tshi amba uri vhavutsheli vha Babele vho dzhena “vha songo lwa,” muḓivhazwakale wa Mugerika, Xenophon u amba uri hu nga kha ḓi vha ho shululwa malofha manzhi.
e Mubulo wa Luheberu wo ṱalutshedzelwaho nga uri “vhadzia-u-tandula lutombo,” vhaṅwe vha u ṱalutshedzela nga uri “vhafhandi vha maṱaḓulu.” Hezwi zwi amba maitele a u fhanda maṱaḓulu a vha zwipiḓa u itela u bvumba vhumatshelo ha muthu.
[Zwifanyiso kha siaṱari 111]
Muḓi wa Babele une wa tovhola madakalo u ḓo dzudzwa buseni
[Tshifanyiso kha siaṱari 114]
Vhangome vha dziṋaledzi vha Babele a vha nga koni u bvumba u wa hawo
[Tshifanyiso kha siaṱari 116]
Khalenda ya Vhababele ya vhungome ha dziṋaledzi, tshigidi tsha u thoma tsha miṅwaha B.C.E.
[Zwifanyiso kha siaṱari 119]
Babele ḽa musalauno a ḽi tsha ḓo vha hone