Bivhili Yo Swika Tshiṱangadzimeni Tshitswuku Tshihulwane

TSHIṰANGADZIME tsha Madagascar tshi khilomithara dza 400 tsini na tshipembe-vhubvaḓuvha ha phendelashango ya Afurika, nahone ndi tshiṱangadzime tsha vhuṋa tshihulwane ḽifhasini. Ndi kale vhathu vha ngei Madagascar vha tshi ḓivha dzina Yehova, samusi ṱhalutshedzelo dza Lumalagasy dza Bivhili dzo vha dzi na dzina ḽa Mudzimu lwa miṅwaha i fhiraho 170. U ḓiimisela na u ḓikumedza zwo ita uri hu vhe na ṱhalutshedzelo ya Lumalagasy.

Vhuḓidini ha u ṱalutshedzela Bivhili ya Lumalagasy ho thoma tshiṱangadzimeni tshi re tsini tsha ngei Mauritius. U bva mathomoni a 1813, Sir Robert Farquhar, wa ngei Britain we a vha a tshi vhusa Mauritius, o thoma u ṱalutshedzela Evangeli dzi tshi ya kha Lumalagasy. Nga murahu o ṱuṱuwedza Radama I, khosi ya ngei Madagascar, uri a rambe vhadededzi vha ngei London Missionary Society (LMS) uri vha ḓe ngei Madagascar, Tshiṱangadzimeni Tshitswuku Tshihulwane, samusi tsho vha tshi tshi anzela u vhidzwa nga u ralo.

Nga ḽa 18 August, 1818, David Jones na Thomas Bevan, vharumiwa vhavhili vhane vha bva ngei Wales, vho swika ḓoroboni ya vhuimazwikepe ya ngei Toamasina vha tshi bva ngei Mauritius. Musi vha tshi swika henefho, vho wana uri vhathu vha henefho vho vha vha tshi funesa zwa vhurereli, nahone u rabela vhadzimu na masialala a bulwaho nga mulomo zwo vha zwi vhutshilo havho ha ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe. Vhathu vha ngei Madagascar vha amba luambo lu takadzaho lune nga ho livhaho lwa vha na vhubvo ha Malayo-Polynesia.

Nga u ṱavhanya nga murahu ha u thoma tshikolo tshiṱuku, vhasadzi na vhana vha Jones na Bevan vho ḓa Toamasina vha tshi bva Mauritius. Naho zwo ralo, zwi ṱungufhadzaho ndi uri vhoṱhe vho mbo ḓi kavhiwa nga vhulwadze ha dali (malaria), nahone nga December 1818, Jones o mbo ḓi lovhelwa nga musadzi na ṅwana. Nga murahu ha miṅwedzi mivhili, vhulwadze ho vhulaha vhoṱhe vha muṱa wa ha Bevan. David Jones ndi ene e eṱhe we a sala kha tshigwada tshe tsha ḓa u thoma.

Jones ho ngo tendela makhaulambilu enea a tshi mu kula nungo. O vha o ḓiimisela u ita uri vhathu vha Madagascar vha wane Ipfi ḽa Mudzimu. Nga murahu ha u humela ngei Mauritius u itela uri a fhole, Jones o thoma mushumo u konḓaho wa u guda luambo lwa Lumalagasy. Nga u ṱavhanya nga murahu ha zwenezwo, o thoma mushumo wa u ṱalutshedzela Evangeli ya Yohane.

Nga October 1820, Jones o vhuyelela ngei Madagascar. O swikela ḓoroboni, ngei Antananarivo, nahone nga u ṱavhanya a thoma tshikolo tshiswa tsha vharumiwa. Zwiimo zwo vha zwi si zwavhuḓi. Ho vha hu si na dzibugupfarwa, bodo ya u ṅwalela, kana desike. Fhedzi zwe zwa vha zwi tshi funzwa zwo vha zwi zwa vhuimo ha nṱha vhukuma, nahone vhana vho vha vho ḓiimisela u guda.

Nga murahu ha miṅwedzi i ṱoḓaho u vha ya sumbe a tshi khou shuma e eṱhe, Jones o wana mushumisani muswa, murumiwa ane a pfi David Griffiths we a vha a tshi ḓo dzhia vhudzulo ha Bevan. Vhenevha vhavhili vho ḓikumedza nga vhuḓalo u itela u ṱalutshedzela Bivhili nga Lumalagasy.

U Ṱalutshedzela Hu A Thoma

Mathomoni a vho-1820, Lumalagasy lwe lwa vha lu tshi shumiswa, ho vha hu sorabe—maipfi a Lumalagasy o ṅwalwaho nga maḽeḓere a Luaraba. Lwo vha lu tshi kona u vhalwa nga vhathu vha si gathi fhedzi. Nga zwenezwo, musi vharumiwa vho no amba na Khosi Radama I, khosi yo vha ṋea thendelo ya uri vha shumise maḽeḓere a Tshiroma nṱhani ha u shumisa sorabe.

U ṱalutshedzela ho thoma nga ḽa 10 September, 1823. Jones o ṱalutshedzela Genesi na Mateo, ngeno Griffiths o ṱalutshedzela Ekisodo na Luka. Vhanna vhenevho vhavhili vho vha vha tshi shuma vhukuma. Zwithu zwinzhi zwo vha zwi tshi ṱalutshedzelwa ngavho, nahone u engedza kha zwenezwo, vho vha vha tshi funza tshikoloni nga matsheloni na nga masiari. Vho vha vha tshi dovha vha lugiselela na u fara tshumelo dza kereke nga nyambo tharu. Naho zwo ralo, u ṱalutshedzela zwo vha zwi zwa ndeme u fhira zwiṅwe zwithu zwoṱhe zwe vha vha vha tshi zwi ita.

Vha tshi thuswa nga vhagudiswa vha 12, vharumiwa vhavhili vho ṱalutshedzela Maṅwalo oṱhe a Lugerika na bugu nnzhi dza Maṅwalo a Luheberu nga miṅwedzi ya 18 fhedzi. Nga ṅwaha u tevhelaho, Bivhili yoṱhe yo mbo ḓi fhela u ṱalutshedzelwa. Naho zwo ralo, ho vha hu tshi kha ḓi ṱoḓea uri i khakhululwe na u khwiniswa. Ngauralo vhaḓivhi vha luambo vhavhili, David Johns na Joseph Freeman, vho rumelwa vha tshi bva ngei England u itela u thusa.

U Konḓelela Zwithithisi

Musi ṱhalutshedzelo ya Lumalagasy yo no fhela, dzangano ḽa LMS ḽo rumela Charles Hovenden ngei Madagascar u itela u dzudzanya mutshini wa u thoma wa u gandisa. Hovenden o swika nga ḽa 21 November, 1826. Naho zwo ralo, o kavhiwa nga vhulwadze ha dali nahone a fa hu sa athu fhela ṅwedzi musi o no swika henefho, nahone ho vha hu si tsheena muthu we a vha a tshi ḓo shumisa mutshini. Nga ṅwaha u tevhelaho, James Cameron ane a vha na vhutsila a bvaho ngei Scotland, o kona u ṱuma mutshini a tshi khou thuswa nga bugu i ṱalutshedzaho nḓila ya u shumisa mutshini wonowo, ye ya waniwa nga ngomu mutshinini. Nga murahu ha u lingedza lunzhi-lunzhi na u ita vhukhakhi vhunzhi, Cameron o kona u gandisa tshipiḓa tsha Genesi ndima ya u thoma nga ḽa 4 December, 1827.a

Tshiṅwe tshithithisi tsho vha hone nga ḽa 27 July, 1828, musi Radama I a tshi fa. Khosi Radama o vha a tshi tikedza vhukuma mushumo wa u ṱalutshedzela. Nga tshenetsho tshifhinga, David Jones o ri: “Khosi Radama o vha e na vhuthu vhuhulwane. O vha a tshi tikedza vhukuma pfunzo, nahone a tshi dzhiela nṱha nḓila ye vhathu vhawe vha vha vha tshi gudiswa ngayo kha mafhungo a mvelaphanḓa u fhira u dzhiela nṱha Musuku na Tsimbi-tseṱha.” Naho zwo ralo, Ranavalona I, musadzi wa khosi ndi ene we a vha khosi musi Radama o no fa nahone zwo ṱavhanya zwa bvela khagala uri o vha a sa ḓo tikedza mushumo wa u ṱalutshedzela u fana na munna wawe.

Nga u ṱavhanya musi o no vhewa vhuhosini, mueni a bvaho ngei England o humbela u amba na khosi nga ha mushumo wa u ṱalutshedzela. O mbo ḓi haneliwa. Kha tshiṅwe tshiitea, musi vharumiwa vha tshi vhudza khosi uri vha na mushumo munzhi wa u gudisa vhathu, u katela na u vha gudisa Lugerika na Luheberu, khosi yo amba uri: “A thi na mushumo na Lugerika na Luheberu, fhedzi zwine nda ṱoḓa u ḓivha ndi uri ni nga kona u funza vhathu vhanga tshithu tsha khwine-khwine, u fana na u ita tshisibe.” Vha tshi ṱhogomela uri vha nga kha ḓi pandelwa Bivhili ya Lumalagasy i sa athu fhela, Cameron o humbela u ṋewa vhege u itela u humbula nga ha khumbelo ya khosi.

Nga vhege i tevhelaho, Cameron o ṋea vhalanda vha khosi zwisibe zwivhili zwiṱuku zwo itwaho nga zwibveledzwa zwa henefho. Zwenezwi zwisibe na miṅwe mishumo ya tshitshavha ye ya vha i tshi itwa nga vharumiwa yo takadza vhukuma khosi u swikela vha tshi fhedza u gandisa bugu dzoṱhe dza Maṅwalo a Luheberu naho dzo vha dzi ṱhukhu.

U Mangadziwa Nahone Nga Murahu Ra Kulwa Nungo

Naho yo vha i sa ṱoḓi vharumiwa u thomani, nga May 1831 khosi yo vhea mulayo u mangadzaho vhukuma. Yo tenda vhalanda vhayo vha tshi lovhedzwa sa Vhakriste. Fhedzi phetho yeneyo yo vha i ya tshifhinganyana. U ya nga A History of Madagascar, “tshivhalo tsha vhe vha vha vha tshi khou lovhedzwa tsho tshuwisa vha pfamoni ya khosi, vhe vha ṱuṱuwedza khosi uri musi muthu a tshi lovhedzwa u vha a tshi khou ita muano wa u tikedza Britain.” Nga zwenezwo, vhathu a vho ngo tsha tendelwa u lovhedzwa sa Vhakriste mafheleloni a 1831, miṅwedzi ya rathi fhedzi nga murahu ha u tendelwa u ita nga u ralo.

U kundwa ha khosi u ita phetho, khathihi na ṱhuṱhuwedzo ye ya vha i tshi khou engedzea ya vhane vha tenda kha sialala muvhusoni, yo ita uri vharumiwa vha fhedze u gandisa Bivhili. Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika o vha o no fhela, nahone kopi dza zwigidi dzo vha dzi tshi khou phaḓaladzwa. Naho zwo ralo, ho vha na tshiṅwe tshithithisi nga ḽa 1 March, 1835, musi Khosi Ranavalona I a tshi amba uri Vhukriste a vhuho mulayoni nahone a ṋea mulayo wa uri bugu dzoṱhe dza Vhakriste dzi humiselwe muvhusoni.

Wonoyo mulayo wo vha u tshi dovha wa amba uri vhathu vha Madagascar vhe vha vha vha tshi khou guda vhutsila vho vha vha si tsha ḓo shuma u gandisa. U itela u fhedza mushumo wonoyo, vharumiwa vha si gathi vho shuma masiari na vhusiku u swikela Bivhili yoṱhe i tshi bviswa nga June 1835. I ngoho, Bivhili ya Lumalagasy yo vha yo no vha hone!

Musi vha tshi kha ḓi vha vho thivhelwa, ho phaḓaladzwa Bivhili nga u ṱavhanya, nahone ha dzumbiwa kopi dza 70 u itela uri dzi sa fheliswe. Yeneyo yo vha i phetho yavhuḓi nga ṅwambo wa uri hu sa athu fhela ṅwaha, ho vha ho sala vharumiwa vhavhili fhedzi tshiṱangadzimeni. Fhedzi ipfi ḽa Mudzimu ḽo vha ḽi tshi khou phaḓalala Tshiṱangadzimeni Tshitswuku Tshihulwane.

Vhathu Vha Ngei Madagascar Vha Funa Bivhili

Vhathu vha Madagascar vho takala lungafhani musi vha tshi kona u vhala Ipfi ḽa Mudzimu nga luambo lwavho! Ṱhalutshedzelo yeneyo yo vha i na vhukhakhi vhunzhi, nahone luambo lwo shumiswaho a si lwa musalauno. Naho zwo ralo, a zwo ngo ḓowelea u wana muḓi u si na Bivhili, nahone vhathu vhanzhi vha ngei Madagascar vha i vhala tshifhinga tshoṱhe. Zwi swayeaho nga ha ṱhalutshedzelo yeneyi ndi uri dzina ḽa Mudzimu, Yehova, ḽo shumiswa nga maanḓa kha Maṅwalo a Luheberu. Na kha kopi dza u thoma, dzina ḽa Mudzimu ḽi a wanala kha Maṅwalo a Lugerika. Nga ṅwambo wa zwenezwo, vhathu vhanzhi vha ngei Madagascar vha a ḓivha dzina ḽa Mudzimu.

I ngoho, musi hu tshi gandiswa kopi dza u thoma dza Maṅwalo a Lugerika, Vho-Baker vhe vha vha vha tshi shumisa mutshini vho vhona nḓila ye vhathu vha Madagascar vha vha vho takala ngayo nahone vho ri: “A thi khou tou porofita, fhedzi a thi tendi uri ipfi ḽa Mudzimu ḽo vhuya ḽa fheliswa kha ḽino shango!” Vho vha vha tshi khou amba ngoho. Vhulwadze ha dali, khaedu dza u guda luambo lu konḓaho kana milayo ya muvhusi i si yavhuḓi a zwo ngo kona u thivhela uri Ipfi ḽa Mudzimu ḽi vhe hone ngei Madagascar.

Zwa zwino tshiimo tsho dovha tsha khwinisea. Nga nḓila-ḓe? Bivhili ya New World Translation of the Holy Scriptures yo fhelelaho nga Lumalagasy yo bviswa nga 2008. Ṱhalutshedzelo yeneyi i sumbedza mvelaphanḓa khulwane nga ṅwambo wa uri luambo lwa hone ndi lwa musalauno nahone lu a pfesesea nga hu leluwaho. Nga zwenezwo, zwino Ipfi ḽa Mudzimu ḽo no phaḓalala nga maanḓa Tshiṱangadzimeni Tshitswuku Tshihulwane.—Yes. 40:8.

[Ṱhaluso i re magumoni a siaṱari]

[Tshifanyiso kha siaṱari 31]

“New World Translation” ya Lumalagasy i hulisa dzina ḽa Mudzimu, Yehova