Moota Biibiliya Ophiyale Awe Mpakha Olelo-va

Moolumo ala teekeekhai, nnaamwi Biibiliya orixinaale a Soolempwa ni matata sa nttaava na Eheeperi ni Aramaikoa aahiiso Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau sihiphiyale mpakha olelo-va. Nto exeeni enrowa onikupaliha wiira moolumo ari mbiibiliyani arina ahu olelo-va, khavirikanne ni ale yaalempwale khalai?

ATTHU YAAKOPIYARI NUULUMO NA MULUKU YAAHIKHAPELELA NENNO

Nlavulaka sa Soolempwa sa Eheeperi, etthu emosa yaakhalihenrye okhapeleliwa nuulumo na Muluku, yaari yoolema emosa Muluku owo aakumihenrye awe, yeeyo yaahimya wiira soolempwa saahaana okopiyariwa.b Mwa ntakiheryo, Yehova aahaalakiherya mamwene a wIsarayeli wiira apake ekoopiya aya ya Nlamulo. (Otumererya 17:18) Ohiya-vo, Muluku aahaavaha alevi muritti wa okhapelela Nlamulo ni owiixuttiha atthu nlamulo nno. (Otumererya 31:26; Nehemiya 8:7) Nuumala ayuda okhuma weepotthani oBabiloonia, yaahikhumelela ekurupu ya atthu yaakopiyari aahiiso alipa-oolepa nlamulo (masoferiimi). (Eezira 7:6) Nuuvira okathi, alipa-oolepa awo yaahipaka ikoopiya sinceene sa iliivuru 39 sa Soolempwa sa Eheeperi.

Mwa iyaakha sinceene, alipa-oolepa yaahikopiyari oratteene iliivuru iya. Khalai (eyaakha ya 500-1500 Nuumala Kristu Orwa), ekurupu ya alipa-oolepa ya ayuda yaasuweliwe okhala masoreta, nlelo yaahikhalana yoolema eyo ya okopiyari. Ekoopiya ya khalai yaalempwale ni matata ni masoreta, ti Códice de Leninegrado, yeeyo eri ya mwaakha wa 1008/1009 Nuumala Kristu Orwa. Masi, etthu yoowiiraka mwaakha wa 1950, saahiphwanyiwa ipetaaso aahiiso ikoopiya sa Biibiliya soolempwa ni matata, soowiiraka 220, seiyo siniirela mpantta Iroolu sa Ephareya Yookhwa. Soolempwa iyo ni matata saari sa iyaakha saavikana 1.000, ovikana ele ya Códice de Leninegrado. Okathi saalikanyihiwe aya Iroolu sa Ephareya Yookhwa ni Códice de Leninegrado, etthu yaaphwanyiwe tiila: Nnaamwi Iroolu sa Ephareya Yookhwa saavirikanne vakhaani moolumo aya, masi muhupi aya khiwaaturukeyale.

Ankhi iliivuru 27 sa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau? Woopaceryani, iliivuru iyo saalempwale ni arummwa akina a Yesu Kristu ni awiixutti akina. Makristau oopacerya, yaahikopiyari iliivuru iyo, attharaka yoolema ya alipa-oolepa ayuda. (Akolosi 4:​16) Nnaamwi namalamulela a oRoma aihaniwa Diocleciano ni atthu akina yaimananinhe ohonona soolempwa sa makristau oopacerya, masi ikonto sinceene sa ipeetaso ni soolempwa ni matata, sookhapeleliwa mpakha ophiya olelo-va.

Nave iliivuru saalempwale ni makristau oopacerya, saahitaphuleliwa para mattaava makina. Abiibiliya oopacerya yaataphuleliwe, anihela muhina mattaava ala a khalai: arménio, ecopta, etíope, egeorgiano, elatim e esiríaco.

MOOTA WOOTHANLA ETESTU YA EHEEPERI NI EKEREKU ENROWA OTAPHULELIWAKA

Khahiyo wiira ikoopiya sootheene saalempwale khalai ni matata, sirina moolumo mamosa-ru. Ninrowa osuwela sai itthu saalempwale etestu orixinaale?

Hiyo pooti olikanyihaka ni purusoore mmosa onaavekela anaxikola 100 okopiyari ekapiitulu emosa ya eliivuru. Hata ekapiitulu orixinaale ya eliivuru eyo erimeelaka muhoolo, okathi saarowa aya olikanyihiwa ikoopiya iye 100, saamooniherya etthu yaalempwale mutestuni orixinaale. Hata khula naxikola orowaka ofalyari itthu vakhaani, woonasa wene, khivaaweryaneya anaxikola ootheene ofalyari etthu emosa-ru. Vamosa-ru, okathi asomi anilikanyiha aya ikonto sinceene sa ipetaaso ni ikoopiya sa khalai sa Biibiliya yaarina aya, anniweha ifaalya saapakiwe ni ale yaakopiyari, anawerya osuwela moolumo yaari etestu orixinaale.

Exeeni enniroromeliha wiira itthu saari etestu orixinaale ya Biibiliya ti seiyo ninsoma ahu olelo-va? Olavulaka sa etestu ya Soolempwa sa Eheeperi, musomi William H. Green ohimmye so: “Pooti ohimya nihoovaka etthu wiira khiivo eliivuru ekina ya khalai etaphuleliwe saana, ovikana ela”. Olavulaka sa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau aahiiso seiyo sinisuweliwa okhala Waataana wa Niinaano, musomi mmosa a Biibiliya F. F. Bruce, olempe so: “Itthu sinooniherya wiira soolempwa sa Waataana wa Niinaano ti seekeekhai, ti sookupaleya ovikana iliivuru silempwale ni alipa-oolepa a khalai, yaawo anikupaliwa vanceene”. Owo oohimya-tho wiira: “Vaakhale wiira Waataana wa Niinaano wiirela mpantta iliivuru sa mulaponi, okhala wene atthu yaarowa okupaliki okhala seekeekhai”.

Etestu ya Eheeperi: Biibiliya a Elapo Esya a Soolempwa sa Eheeperi a (1953-​1960, a enkelexi), aataphuleliwe otthariwaka Biblia Hebraica a Rudolf Kittel. Okhuma vaavo, abiibiliya oowaatuwalisariwa a etestu ya Eheeperi, eyo piiyo, Biblia Hebraica Stuttgartensia ni Biblia Hebraica Quinta, soohela muhina itthu sa niinaano siphwanyiwe nuumala osommwa Iroolu sa Ephareya Yookhwa ni soolempwa ni matata sa khalai. Abiibiliya awo a asomi, amukopiyanri Códice de Leninegrado ni anihela muhina inoota ni itestu sikhumme mapuro makina, ntoko Pentateuco a oSamariya, Iroolu sa Ephareya Yookhwa, Septuaginta a ekereku, Targum a Aramaico, Vulgata a Elatim ni Pesito a oSiiria. Okathi aataphuleliwa awe Biibiliya ola, aahikohereriwa Biblia Hebraica Stuttgartensia ni Biblia Hebraica Quinta.

Etestu ya Ekereku: Eriyari ya mwaakha wa 1853 ni 1881, asomi B. F. Westcott ni F.J.A. Hort, yaahilikanyiha soolempwa ni matata ni ipetaaso sa Biibiliya saaphwanyaneya okathi ole, okathi yaalokiherya aya etestu ya ekereku yaarowa aya orumeela, yeeyo yoona aya wiira yaahitthara oratteene etestu orixinaale. Etthu yoowiiraka mwaakha wa 1950, Ekomisau ya Alipa Amutaphulenle Biibiliya a Elapo Esya, yaahirumeela etestu eyo ya ekereku, okathi yaamutaphulela aya Biibiliya. Nave-tho saahirumeeliwa ipapiru sa khalai, woonasa wene saari sa eyaakha 125 mpakha 300 Nuumala Kristu Orwa. Okhuma vaavo, soophwanyaneya ipapiru sinceene. Ohiya-vo, itestu orixinaale ntoko ya Nestle ni Aland ni sa Sociedades Bíblicas Unidas, sinnooniherya ipeskiisa sa niinaano sa asomi. Itthu sikina siphwanyiwe ni ipeskiisa iyo, soorumeeliwa okathi aataphuleliwa awe Biibiliya ola.

Sitthariwaka itestu iyo orixinaale, vahooneya wiira iversiikulu sikina sa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau siniphwanyaneya abiibiliya ataphuleliwe khalai, ntoko Biibiliya Almeida, sirimuncereriwa othanathana-ru ni alipa yaakopiyari, nave khasitonko wiirela mpantta Soolempwa sikumiheriwe ni Muluku. Masi okhala wiira okawanyiwa wa Biibiliya ni iversiikulu opakiwe etthu yoowiiraka mwaakha wa 1550, nto okumihiwa wa iversiikulu iyo onnihiya mammeru a iversiikulu sikina sa abiibiliya anceene, ahirina moolumo. Iversiikulu sene tiiya: Matheyo 17:21; 18:11; 23:14; Marko 7:​16; 9:​44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohani 5:4; Miteko 8:​37; 15:34; 24:7; 28:29; ni Aroma 16:24. Biibiliya ola, iversiikulu iyo sihirina moolumo, sookhalana enoota opuro ene yoowo.

Nilavulaka sa moolumo ookiserya oorakama a Marko 16 (iversiikulu 9-​20), moolumo ookiserya ookhuveya a Marko 16, moolumo aniphwanyaneya Yohani 7:53–​8:​11, vannooneya wiira khiyiirela mpantta soolempwa ni matata orixinaale. Tivonto, Biibiliya ola khorina iversiikulu iyo sahaaphwanyaneya mutestuni orixinaale.c

Ifarase sikina sa Biibiliya ola sinihela muhina ele asomi akina anikupali aya wiira ti enamuna enilikanexa ni etestu orixinaale. Mwa ntakiheryo, soolempwa sikina ni matata, Matheyo 7:​13 onisoma so: “Nvireke mukhora woophunyeya, okhala wiira mukhora muulupale ni estaraata yuulupale siniroiha wookhwaani”. Abiibiliya akina, khanihela muhina mutestuni mwaya, nuulumo noowi “mukhora”. Masi, nuumala ovarerya saana soolempwa ni matata, vahooneya wiira moolumo oowi “mukhora”, yaaniirela mpantta etestu orixinaale. Tivonto Biibiliya ola onihela awe muhina moolumo awo. Aakhala-tho matakiheryo makina ntoko awo. Masi marukunuxo awo tooyeva, nto khanituruka muhupi wa Nuulumo na Muluku.