Anakhotto Yaamulipelela Mwene Anniiwa Onamoona
Ola mwaakha wa 59 E.C. Anakhotto aatemwa mwaha wooweetta yaakunxe ene anamutthukiwa, vano anniphiya oRooma khiyavoluwa mukhora oniihaniwa Porta Capena. Vasulu va mwaako Palatino yootekiwa epalaasio ya Mwene Nero enilipeleliwa ni aNakhotto a Mwene yaawo ateexale ikatana siri munuuvoni mwaya.a Muhooleli a anakhotto 100 iihaniwa Julius, onniweettiha anamutthukiwa awe khiyavira opuro waakhala makhulupale a oRoma mpakha owela mwaako Viminal. Awo yaahivikana exardim emosa yaarina altari anceene a amuluku a oRoma, nto yaahivikaniha weetta mpakha opuro anakhotto yiinihiwa aya nikuruta.
Anamutthukiwa awo, mmosa aari murummwa Paulo. Myeeri soovira, okathi yaakhumelenle aya epheyo yaaxankiha ekalawa, nlaikha na Muluku naahimuleela Paulo wira: ‘Muhana orowa wa mwene mulupale òRoma’. (Mit. 27:24) Etthu xeeni enrowa omukhumelela Paulo? Vaavo awenhe awe ekapitale ya Olamulelo wa Elapo Yotheene wa oRoma, tthiri Paulo ahuupuwela masu Pwiya Yesu aalavunle awe aryeene vasulu va Empa yoorakama yiihaniwa Antonia oYerusalemu. Yesu aalavunle so: “Mulipihe murima! Nyuwo mokikhalela onamona oYerusalemu nno: siso muhana okikhalela-tho onamona oRoma”!—Miteko 23:10, 11.
Waaniheryasa, Paulo aheemela wira awehe Empa ya Mwene yeeyo yaari yuulupale ni ixiri saya soorakama, yaapakiwe ni itijolo soxeerya. Atthu yaale yaakhala mpuwa mwa ixiri soolipa, yaari anakhotto yaamulipelela Mwene, yaanirumeela-tho ntoko maguarda a mwene muulupale, ni ntoko mapolisia a esidade ele. Opuro ole yaahikhala ikrupu 12b sa anakhotto yaamulipelela Mwene ni ikrupu sikina sakhala ipantte sikina sa esidade, ni ikonto sinceene sa anakhotto ohela muhina ikhavalo sa ekhotto. Nto Empa ya Mwene, eri ntoko etthu enuupuxerya owerya wa olamulelo ole waakhanle. Okhala wira Anakhotto yaamulipelela Mwene ti yaakhapelela anamutthukiwa yaakhumaka oprovinsia, nto Julius ahaakuxa anamutthukiwa awe khuvira mukhora mmosa wa mikhora mixexe saakhanle suulupale. Nuumala ekwaha ele yuulupale ya myeeri sinceene, owo ahaapixa anamutthukiwa ale opuro yaarowa aya.—Mit. 27:1-3, 43, 44.
MURUMMWA PAULO AAHILALEERYA ‘AHIKHOTTIHERIWAKA’
Eettaka ekwaha yeele yoorakama, Paulo ahaakhela muhupi wa wiirimu wira aaleele atthu otheene wira yaarowa woopowa mmuxankiho wa ekalawa ele. Eveneno ya inowa saamuluma khiyamwiirinhe yootakhala. Ahaapenuxa atthu yaawereiwa esisiro ya oMalta, weiwo atthu yaapacenrye aya wira Paulo aari muluku. Nto ihapari iya sahaaphwanya Anakhotto yaamulipelela Mwne a oRoma.
Paulo ahaaweha anna yaakhuma oRoma ‘khurwa okumana n’uwo oForo Apio ni Iloja-Ttharú’. (Mit. 28:15) Okhala wira aari namutthukiwa, aarowa olaleya sai ihapari sooreera oRoma? (aRom. 1:14, 15) Nto anamutthukiwa akina yaarowa okhapeleliwaka ni kapitau a maguarda. Akhala wira ti siiso, Paulo waaniheryasa aaroihiwe wa Mukhulupale Oophuka milattu oRoma iihaniwa Afrânio Burro waaniherya aari mukhulupale a nenli a omwene ole.c Nnaamwi nihisuwenle etthu yiiranen’ye, ohiya okhapeleliwa ni anakhotto 100, Paulo vano onikhapeleliwa ni nakhotto mmosa mukhulupale. Paulo onneemereriwa waavya empa awe, oxekuriwa, ni olaleerya ‘ahikhoottiheriwaka’.—Mit. 28:16, 30, 31.
PAULO ANAALALEERYA ATTHU ALUPALE NI AKHAANI
Okhala wira waari muteko awe ophukela, nto mukhulupale Burro pooti aamukonhe murummwa Paulo, okathi aaryaawe opalaasio oRoma, ahinatthi omuroiha wa Nero. Paulo khaayelenle okathi wa ovaha ‘onamona wa atthu alupale ni akhani’. (Mit. 26:19-23) Moohicikha etthu sa ele Burro yuupuwela awe sa Paulo, owo ahinvalaanya ni anamutthukiwa yaalipeleliwa ni anakhotto a mwene a oRoma.d
Paulo aalugari empa yuulupale yaaphiyerya owaakhela ‘makhulupale àYuda’ nave aahaalaleerya omwene wa Muluku, ni atthu anceene yaarun’ye owannyawe. Yaahikhala-tho atthu yaavariwe ni anakhotto ale yanwiriyana ‘avahaka onamona’ aYuda voohimya sa Omwene ni Yesu, okhuma voosiisu mpakha oxekuwa.—Mit. 28:17, 23.
Ikrupu sa anakhotto yaamulipelela Mwene, yaaniranttelana khula nihiku nuumala iwoora 8. Nave guarda a Paulo aaniranceliwa khula nihiku. Etthu yowiiraka iyaakha piili atthukiwe ene, anakhotto yaaninwiriyana alavulaka masu a ipaphelo aalepela awe anna a wEfeso, oFilipo, oKoloso ni aHeeberi; nave okathi aamulepela awe muKristau iihaniwa Filémoni. Paulo atthukweliwe ene, aahimukhaliherya Onésimo yoowo aari epottha aatthyanwe, nto okathi owo Paulo aari ntoko tiithi awe, owo aahimuttikiherya wa pwiyawe. (Filémon 10) Paulo moohaaniherya anaatthokorerya maguarda awe. (1 aKor. 9:22) Hiyo pooti waaniherya Paulo amukohaka nakhotto miteko saavara aya khula ikaruma sa ekhotto sa maguarda ale, nto anattottela mureerelo opaka matakiheryo ooloka.—aÉf. 6:13-17.
‘OLALEYA MASU A MULUKU MOHOVA ETTHU’
Otthukweliwa wa Paulo waahiiriha ‘otepa olaleya masu’, wa Anakhotto yaamulipelela Mwne ni atthu akina. (aFil. 1:12, 13) Atthu yaamanke Empa ya Mwene, yaahikhalana ovarihana ni Olamulelo wa Olumwenku wotheene wa oRoma, ni atthu a etthoko ya muhooleli a omwene owo. Atthu awo yaahela muhina emusi ya ahooleli awo, arumeyi, ipottha, nto akina a yaawo yaari maKristau. (aFil. 4:22) Orweela mwa onamoona wuulupale wa Paulo, anna a oRoma yaahilipa murima ‘khutepa olaleya masu a Muluku n’ikuru, ehòvaka etthu’.—aFil. 1:14.
Olaleya wa Paulo oRoma, eri yoolipiha wa hiyo vaavo ‘ninlaleya ahu masu okathi worera, hatá okathi wohiphwanelela’. (2 Tim. 4:2) Anamunceene a hiyo khaniwerya weetta, akina anikhapeleliwa vate wala oxipitali aahiiso ari mukhatteya mwaha wa waamini waya. Khula makhalelo ahu, vanniweryaneya waaphwanya atthu owaalaleerya, pooti okhala ale annixekurya, wala ale annivarela miteko sahu. Vaavo ninlaleerya ahu moolipa murima khula okathi, ninniweha wira ‘masu a Muluku khantthukweliwa’.—2 Tim. 2:8, 9.
[Inoota]
a Nwehe ekaaxa eni: “Anakhotto Yaamulipelela Mwene Mahiku a Nero”
b Ekrupu emosa ya anakhotto a oRoma yaahikhalana anakhotto 1.000.
c Moone ekaaxa eni “Sexto Afrânio Burro”.
d Herodi Agripa ootoko otthukweliwa opuro ole ni Tibério Sésar eyaakha ya 36/37 E. C., mwaha woolavula wira Galigula taarowa okhala mwene. Nuumala Galigula okhala mwene, nto aahinvaha Herodi ekhulupale.—Mit. 12:1.
[Elatarato epaaxina 13]
[Elatarato epaaxina 13]
Okhuma wa Anakhotto yaamulipelela Mwene, opuro wiitthaniwa Arco de Claudio, aatekiwe 51 E.C.
[Masu a elatarato]
© RMN-Grand Palais/Art Resource, NY
[Ekaaxa epaaxina 14]
Anakhotto Yaamulipelela Mwene Mahiku a Nero
Awo yaanilaphihiwa wira yakhale Anakhotto animulipelela Mwene a oRoma ni emusi awe. Okathi wa ekampanya, awosa yaanikuxa ibantera sa omwene wa oRoma, nave yaanikuxa iskutu, ikwaha sinceene saalempwa makharanyace ni etheneeri, yeeyo yaari ekanyeryo ya Tibério Sésari. Ehooleliwaka ni matribunos ni makumandanti a anakhotto 100, awo yaanivikaniha waakhapelela atthu okathi wa axooku, iteatru ni yanikhaliherya muteko wa mabombeiro. Anakhotto yaavanre iyaakha 16, ohiya ale yaavanre 25 ekhumaka ipantte sikina, nto yanaakhela musurukhu yaaliviwa aya wa ikwaha tthaaru ni sootthuvela sikina nave yanliviwa musurukhu munceene wa oreformari. Anakhotto yaamulipelela Mwene yaanirummwa wahaaxa ni owiiva anamutthukiwa. Otthukiwa wa nenli wa Paulo pooti wira waahimwiiriha wiiviwa ni anakhotto ntoko yaale aimananinhe awe owoopola.—2 Tim. 4:16, 17.
[Elatarato epaaxina 14]
Musurukhu wookhakiwa onithoonyerya Opuro wa Anakhotto yaamulipelela Mwene
[Masu a elatarato]
Courtesy Classical Numismatic Group, Inc./cngcoins.com
[Elatarato epaaxina 15]
Moota siryaya vano Ixiri sa Empa ya Mwene a oRoma.
[Elatarato epaaxina 15]
Paulo avariwe ene, anakhotto yaniiwa ipaphelo aalepa awe.
[Elatarato epaaxina 16]
Khuta mukhalelo orina ahu, pooti opuro onikhaliheriwa ahu, vanniweryaneya waaphwanya atthu aniphavela wiiwa ihapari.
[Ekaaxa epaaxina 16]
Sexto Afrânio Burro
Burro waaniheryasa aayariwe elapo ya Vaison-la-Romaine, olelo oniihaniwa norte da França; yaahiphwanyiwa yoolempwa ya nsina nawe mwaakha wa 1884 E. C. Mu 51 E.C., aahivahiwa okhulupale wa okhala Mulipa oophuka milattu eriyari ya Anakhotto yaamulipelela Mwene a oRoma orweela mwa Mwali Agripina, aari mwaarawe Claudio Sésari, masi anari mwaana a murokorawe. Agripina aahimuyara mwanawe, iihaniwa Nero, khumphapa wira akhale mukhulupale a olamulelo ole, orweela mwa anamalakiherya anli. Mmosa iihaniwa Burro, muhooleli a anakhotto oovuwa aawiiniha nikuruta anakhotto. Mukina aari filosofo iihaniwa Seneca, yoowo ainuhenrye osuwela wa Nero. Nuuphiya okathi wooreerela, Agripina ahinwuriha eveneno iyawe. Vahinatthi olaleiwa okhwa wa Claudio, nto Afrânio Burro aahimukuxa Nero vamosa ni anakhotto khumuroiha oPalasio wari empa ya Mwene a oRoma khumulaleya wira mukhulupale olamuleli ole ohoolo wa Anakhotto ale yaamulipelela Mwene, nto akhulupale akina yahaana weemererya. Okathi amamawe Nero yiiviwe aya, 59 E.C, Burro aahikhuneelela mulattu ole. Alipa oohimya sowiiraneya sa oRoma, Suetonius ni Cassius Dio anihimya wira Burro aalyihiwe eveneno ni Nero eyaakha ya 62 E.C.
[Elatarato epaaxina 16]
Yoolepa erina nsina na Sexto Afrânio Burro
[Masu a elatarato]
Musée Calvet Avignon