Hidootay Nuussi Koshshiyoy Aybissee?
HAGAAPPE kasetiya huuphe yohuwan odettida, kansseriyaa harggiya Daaneeli ba mino hidootaa oyqqidi takkidaba gidiyaakko shin? I kansseriyaa harggiyaappe paxidi, hanno gakkawu deꞌanee? Hidootay harggiyaappe paxanawu maadees giidi keehi palamettiya asatikka hegaa maayennan aggana danddayoosona. Hagaappe issi koshshiyaabaa akeekoos. Hidootaa bessiyaagaappe attidi xeellana koshshenna. Hidootay ubbabawu xale gidenna.
Dottoriyaa Natan CHernee CBS giyo eraadonenne televizhiine xaabiyaa oysha zaaruwan, keehi sahettiya asaara gayttidaagan hidootay maaddiyoogaappe aarobaa naagana bessennaagaa hagaadan yootiis: “Bantta machchoti gidiyaagaa keena wotti denttidi qoppibeennabadan, loꞌꞌobaa hidootibeennabadan qoppidi hanqqettiya azinati deꞌoosona.” Dottoriyaa CHernee gujjidikka hagaadan giis: “Hegaadan qoiyoogee guuggiyaa xiꞌee gitatennaadan maadees, qassi hegaadan qoppennaagee guuggiyaa xiꞌee paxanaadan oottana bessiyaabaa oottennan aggidabadan asay qoppanaadan oottees. Hegee hanana bessennaba.”
Woriya harggiyan sahettiyaageeti keehi waayettiyoogee erettidaagaa. He gita deexuwaa bolli qassi, eta siiqiyaageeti eti mooridobi deꞌiyaabadan qoppanaadan mule oottennaagee qoncce. Yaatin, hidootay aynne maaddenna giyoogee?
Mule gidenna. Leemisuwawu, qommon abay qonccido dottoree, sahuwaanne sahuwaa malaataa woppissiyoogaara gayttidaagan dumma ogiyan loohiis; hegaa mala akkamoy harggiyaa xalliyaaba woy bariyaa aduqissiyaaba gidennan, sahettiya uri deꞌido keenan tuggatennaadan maaddiyaaba. Hegaa mala dottoreti keehi harggiya asatikka ufayttanaadan oottiya akkamoy keehi goꞌiyaaba gidiyoogaa mintti ammanoosona. Hidootay hegaadan, ubba hegaappekka aaruwan maaddana danddayiyoogaa bessiya daro naqaashati deꞌoosona.
Hidootaa Goꞌꞌaa
Akkamuwaara gayttida xuufiyaa giigissiya, Dottoriyaa Jiford Jonesi, “Hidootay wolqqaama xale” yaagiis. Woriya harggiyan sahettiya asata qofan maaddiyoogee ay keena maaddiyaakko dumma dumma wode asay xannaꞌidobaa I pilggiis. Hegaa mala maadoy, asay kasegaappe aaruwaa hidootanaadaaninne loꞌꞌobaa qoppanaadan maaddees geetettees. Qassi 1989n pilggidobay bessiyoogaadan, hegaadan maaddido hargganchchati adussa wodiyaa deꞌidosona, shin mata wode xannaꞌidobay qassi asay hegaa siranaadan oottiis. Gidikkokka, qofan maaduwaa demmida hargganchchati hankkootuugaa keenaa boorasibeennaagaanne unꞌꞌettibeennaagaa xinaatee qonccissees.
Issibaa ufayssan naagiyoogee, hara baggaara qassi siriyoogee wozanaa sahuwaara gayttidaagan ay keena maaddiyaakko woy qohiyaakko xannaꞌido hara xinaatiyaa akeeka. Bantta deꞌuwan issi issibaa ufayssan naagiyaakko woy siriyaakko eranawu 1,300ppe dariya attuma asati akeekan doorettidosona. Eta hanotaa tammu layttawu kaalli simmin, eta giddoppe xeetaappe 12 kushe gidiyaageeti wozanaa harggidoogee erettiis. He asatuppe siriyaageetu qooday ufayssan naagiyaageetu qoodaappe dakko gidiyaagaa keenaa dariis. Harvarden, asaa payyatettaa timirtte keettan, payyatettaaranne asaa eeshshaara gayttidaagan, maaddiya profesere gidida, Kabzanski Lawura hagaadan gaasu: “Loꞌꞌobaa qoppiyoogee payyatettawu maaddees” giyo qofay darotoo pilggettibeennaba; shin wozanaa sahuwaara gayttida ha xinaatee, he qofay tuma gidiyoogaa bessiya akkamuwaa baggaara beettida naqaashsha.”
Akkamuwawu shuhettiyo wode, paxanaagaa hidootiyaageeti hankkootuppe sohuwaara beegottiyoogaa issi issi xinaatee bessees. Ubba adussa wodiyaa deꞌiyoogeekka loꞌꞌobaa qoppiyoogaara gayttidaba gidyoogaa issoti issooti akeekidosona. Ceegatetaa xeelliyaagan qoppiyo loꞌꞌobaynne iitabay layttan sugida asaa ay keena maaddiyaakkonne qohiyaakko xinaatee oosettiis. Cimatettaa daro eraynne meezee beettiyo oge oottidi bessiya komppiyutere kaassaa kaaꞌi simmidi, cima asay gazddidinne minnidi hemettiyoogaa doommiis. Hegaadan demmido minotettay 12 saaminttawu bolla minttettiyoogan demmiyo minotettaara lagge!
Hidootay, issibaa ufayssan naagiyoogeenne loꞌꞌobaa qoppiyoogee payyatettawu maaddiyiyoy aybissee? Ha oyshaa suure zaaranawu, saynttisttetinne dottoreti asaa guuggiyaabaanne bollaabaa waayi lotti eriichchana. SHin hegaabaa xannaꞌiyaageeti eran zemppidi malana danddayoosona. Leemisuwawu, nerviyaa akkamiya issi profeseree hagaadan giis: “Ufayttiyaanne hidootiya asa gidiyoogee loꞌꞌobay siyettanaadan oottees. Ufayttiyoogee hirggennaadan oottiya minttettiya hanota, qassi hegaa mala hanotan bollay gazddees. Hegee asay payya deꞌanawu oottana bessiyaabatuppe issuwaa.”
Ha qofay issi issi dottoretuyyoonne sayttisttetuyyo oorattaba gidana danddayees, shin Geeshsha Maxaafaa tamaaretussi oorattaba gidenna. Eranchcha Kawuwaa Solomoni 3,000 gidiya layttappe kase, geeshsha ayyaanaa kaaletuwan hagaadan giis: “Wozani ufaittiyoogee asassi lo77o xale; shin kayyottiyoogee asau wolqqaa xaissees.” (Leemiso 17:22) Hagee suure qonccisso gidiyoogaa akeeka. Ha xiqisee wozani ufayttiyoogee xale gidiyoogaa yooteesippe attin, ubba harggiyawu xale gidiyoogaa yootenna.
Hidootay xale gidiyaakko, hegaa azazenna dottoree daanee? giidi oychchiyoogee bessiyaaba. Gidoppe attin, hidootay payyatetta xallawu gidennan, hegaappe aaruwan harabawukka maaddees.
Ufayssan Naagiyoogaa Maadduwaanne Siriyoogaa Qohuwaa
Issibaa ufayssan naagiyaageeti bantta loꞌꞌo xeelaappe denddidaagan daro ogiyan goꞌettiyoogaa pilggiyaageeti akeekidosona. Eti timirttiyan, oosuwan, ubba ispporttiyankka loꞌꞌo ayfiyaa demmoosona. Leemisuwawu, wottanchcha macca asaa xeelliyaagan issi xinaatee oosettiis. Loohissiyaageeti he macca asay loytti woxxana danddayiya aggiya qoridi iripportte oottidosona. Qassi hegaadankka, macca asati bantta huuphe ay keena hidootiyaakko akeekan xinaatee oosettiis. Wurssettan, macca asatu hidootay, loohissiyaageeti eti loytti woxxiyaakkonne xannaꞌidobaappe aaruwan suurebaa eranawu maaddidoogee akeekettiis. Hidootay hegaa keena keehi maaddiyaaba gididoy aybissee?
Hidootaabaa gidennan, siriyaabaa xannaꞌiyoogan darobaa erana danddayettiis. Mehiyaa eeshshaa xeelliyaagan 1960 heeran oosettida issi issi xinaatee qoppibeennabaa akeekanawu maaddiis; pilggiyaageeti mehiyan xannaꞌidobay asaykka ba deꞌuwan gakkida issi issibaappe denddidaagan issi issitoo “hagaapppe simmin tawu hanenna” giidi qoppiyoogaa akeekidosona. Leemisuwawu, asay issi ufayssenna cenggurssaa siyanaadaaninne hegaa xayssanawu issibaa bochchanaadan etawu odettiis. Eti he cenggurssaa xayssana danddayidosona.
Naaꞌꞌantto citan deꞌiya asaykka hegaadan oottanaadan odettiis; shin eti bochchiyoobaa bochchikkokka he cenggurssay xayibeenna. He citan deꞌiya asatuppe daroti etawu hanennabadan qoppidoogaa akeekana danddayaasa. He gallassi takkidi oottido hara paaciyan eti oottana bessiyaabaa oottanawu mammottidosona. Eti ay oottiyaakkokka, goꞌꞌi baynnabadan qoppidosona. SHin naaꞌꞌantto citan deꞌiya, banttawu haniyaabadan qoppiya asati hegee banttawu danddayettennabadan qoppanawu koyibookkona.
He xinaatetuppe dariya baggaa giigissida, Dottoriyaa Martin Seligmani, issibaa ufayssan naagiyoogaanne siriyoogaa xeelliyaagan ba deꞌo laytta ubbaa xannaꞌanawu koyiis. I banttawu hanennabadan qoppiya asatu qofaa loytti pilggiis. Asay bawu ushachchenna giidi qoppiyoogee, galla galla duussan etawu xube gidiyoogaa woy oottana bessiyaabaa oottennaadan eta diggiyoogaa I akeekiis. Seligmani issibay hanennabadan qoppiyoogee kaalettiyoobaa hagaadan giis: “Taani 25 layttawu pilggidobaappe akeekidobay hagaa: Nuuni issibay hanennabadan qoppiyaageetuugaadan iitabay gakkiyoy nu balaana giidi meeziyan ammaniyaaba gidikkonne hegaa giigissanawu aynne oottennaba gidikko, hegee nuuni oottiyo ubbaban qohiyo gishshawu, nuuni yayyiyoobay gakkees.”
Haꞌꞌikka, hegaadan kuuyiyoogee ha wodiyan issi issi asawu oorattaba milatana danddayees, shin Geeshsha Maxaafaa tamaaretuyyo oorattaba gidenna. Ha leemisuwaa akeeka: “Neeni metuwaa gallassi laafikko, ne wolqqay guutta giyoogaa.” (Leemiso 24:10) Ee, iita qofan hidootaa qanxxiyoogee oottana bessiyaabaa oottennaadan wolqqaa wurssana danddayiyoogaa Geeshsha Maxaafay loytti qonccissees. Yaatin, iita qofaa eqettanawunne loꞌꞌobaa hidootanawu ay oottana danddayay?
[Misiliyaa]
Hidootay keehi loꞌꞌobaa oottanawu maaddana danddayees