Nu Qaalay Yiidoy “Baabiloona Gimbbiyaappee”?
“GODAI eta hegaappe sa7a ubbaa bollan laalin, eti he gita katamaa keexxiyoogaa aggi bayidosona. GODAI sa7aa asaa qaalaa yan dummayido gishshau, he katamai Baabiloona geetettiis.”—Doomettaabaa 11:8, 9.
GEESHSHA MAXAAFAN xaafettida ha taarikee tumuppe hanidabee? Hegan odettidaagaadan asay issi kutti dumma dumma qaalaa haasayiyoogaa doommidee? Issoti issoti asaa qaalay waanidi doommidaakkkonne aakkidaakko Geeshsha Maxaafay yootiyoobay likke gidenna goosona. Issi xaafee, “Baabiloone gimbbiyaa xeelliyaagan odettiya haysee hanno gakkanaashin odettiya taarike ubbaappe ammananau metiyaagaa” yaagiis. Ubba Ayhuda haymaanootiyaa asttamaaree issoy, Baabiloone gimbbiyaa xeelliyaagan odettiyaabay “kawotettatu doomettaa qonccissanau maliyo, ammananau metiyaaba” gidiyoogaa yootiis.
Baabiloonen hanida ha taarikiyaa asay ammanennay aybissee? Qaalaa doomettaa xeelliyaagan odettiya issi issibaara maayettenna gishshataassa. Leemisuwau, issi issi eranchati issi zuussa gidida dumma dumma qaalay merettidoy issi kutti gidennan, koyro deꞌiya qaalaappe loddan loddan laamettiis goosona. Harati qassi koyro deꞌiya amarida qaalati banttau banttau aakkidi cenggurssaappe haasayiyo qaala gididosona yaagoosona. Hageetinne asay yootiyo issoy issuwaara maayettenna hara qofay, Profeeseriyaa Tekamse Fiichi Zi Ivolushin of Languwej giyo maxaafan, “Nuuni hanno gakkanau ammanttiya zaaruwaa demmibookko” giidi xaafidoogaara daroti maayettanaadan oottiis.
Beni wodebaa xannaꞌiyaageetinne pilggiyaageeti dumma dumma qaalay doommidonne aakkido hanotaa xeelliyaagan ay naqaasha demmidonaa? Eti demmido naqaashay asay yootiyo qofaara maayettii? He naqaashay Baabiloonen hanettidabaa yootiyoobaara maayettii? Koyro ane Geeshsha Maxaafay yootiyoobaa loytti pilggoos.
HEGEE HANIDO SOHUWAANNE WODIYAA
Qaalay dumma dumma gididoynne asay saꞌaa bolli laalettidoy guyyeppe Baabiloone geetettida, “Sanaa7oore giyo [biittaana]” gidiyoogaa Geeshsha Maxaafay yootees. (Doomettaabaa 11:2) Hegee hanidoy awudee? Abrahaamappe 250 laytta gidiyaagaa kasetidi yelettida Peeleega wode “saꞌan deꞌiya asay shaahettidoogaa’ Geeshsha Maxaafay yootees. Yaatiyo gishshau, Baabiloonen qaalay dumma dumma gididoy 4,200 gidiya layttaappe kase.—Doomettaabaa 10:25; 11:18-26.
Issi issi eranchati ha wodiyan deꞌiya qaalati koyro qaalaappe, hegeekka eti qoppiyoogaadan 100,000 gidiya layttaappe kase asay haasayees giyo qaalaappe yiidoogaa yootoosona.a Harati qassi ha wodiyan deꞌiya qaalati 6,000 gidiya layttappe kase asay haasayiyo amarida qaalatu zuussa gidiyoogaa yootoosona. SHin qaalaa eranchati xayida qaalata asay waati haasayiyaakko ayba ogiyan erana danddayiyoonaa? Ikkonomistti giyo maxeetee, “Hegee wayssiyaaba. Deꞌon deꞌiyaabaa xeelliyaagan pilggiyaageetuugaadan qaalaa eranchatuyyo benibaa demmidi pilggiyoobi baawa” yaagees. Qaalay loddan loddan dummatiis giya eranchi hegaadan qoppiyoy malaana gidiyoogaakka ha maxeetee qonccissees.
Gidikkokka, qaalaa eranchati benibaa eranaadan maaddiyaabay deꞌees. Hegau maaddiyaabay aybee, qassi asaa naatu qaalaa doomettaabaa xeelliyaagan hegee ay qonccissii? Zi Niwu Insaykiloppiidiyaa Biritaanikaa geetettiya maxaafay, “Xaafettida beni qaalay, hegeekka kaseti deꞌiya qaalaabaa eranaadan maaddiyaabay 4,000 woy 5,000 gidiya layttaabaa xallaa qonccissees” yaagees. Beni wodiyaabaa xannaꞌiyaageeti qaalaabaa eranaadan maaddiyaabaa woy he xaafettida qaalaa awuppe demmidonaa? Eti xade bagga Masphexoomiyaappe demmidosona; hegee beni Sanaaꞌoore giyoosaa.b Yaatiyo gishshau, beettida naqaashay Geeshsha Maxaafay yootiyoobaara maayettees.
DUMMA DUMMA QAALAA, DUMMA DUMMA QOFAA
Xoossay Baabiloonen “issoi haasayiyo qaalaa issoi erenna mala, eta qaalaa [dummayidoogaa]” Geeshsha Maxaafay yootees. (Doomettaabaa 11:7) Hegaappe denddidaagan, eti Baabiloone “katamaa keexxiyoogaa aggi [bayidi]” “sa7a ubbaa bollan” laalettidosona. (Doomettaabaa 11:8, 9) Yaatiyo gishshau, Geeshsha Maxaafay ha wodiyan deꞌiya qaalati issi koyro qaalaappe yiidosona geenna. Hegaappe dumma ogiyan, asay ba qofaa qonccissana danddayiyo, issoy issuwaappe keehi dummatiya, ooratta gidida daro qaalay issitoo merettidoogaa yootees.
Masettida shuchan xaafettida, Masphphexoomiyan beettida dabddaabbiyaa, heezzantta shaꞌu layttaa K.K.
Ha wodiyan deꞌiya issi zuussa geetettiya qaalati shin? Eti issi maleeyye dummatiyoonaa? Leera Boroditskay geetettiya, issi eranchiyaa, “Qaalaa eranchati alamiyan deꞌiya qaalaa (7,000 woy hegaappe dariyaageetuppe amaridaagaa xallay erettiis) loytti pilggiyo wode zawi baynna dummatettay qoncci beettees” yaagada xaafaasu. Tohossa bagga CHaynan deꞌiya Kantonise giyoonne Hakka giyo qaalaa mala issi zuussa giyo qaalati, issoy issuwaara matattana danddayikkokka, issi zuussa giyo hara qaalatuppe, leemisuwau Isppeenen deꞌiya Westi Katalan woy Valenshiyan giyo qaalatuppe keehippe dummatoosona.
Qaalay asay qoppiyo ogee, qassi ba heeran deꞌiyaabaa, hegeekka meraa, yesuwaa, sohuwaanne ginaa mala qonccissiyo ogee dummatanaadan oottees. Leemisuwau, issi qaalan issi uri “Ne ushacha kushiyan isoy deꞌees” yaagees. SHin hara qaalaa haasayiya uri, “Ne tohossa arggo bagga kushiyan isoy deꞌees” yaagees. Hegaa mala dummatettay akeekanau metiyaabatuppe issuwaa. Baabiloone gimbbiyaa keexxiyaageeti bantta doommido oosuwaa oottana danddayibeennaagee garamissiyaaba gidenna.
COO CENGGURSSEEYYE HAASAYEE?
Asaa naatu koyro qaalay ay mala qaalee? Koyro asa gidida Addaamee mehiyau, doꞌaunne paalliya mereta ubbau sunttaa kessido wode, ooratta guussaa giidoogaa Geeshsha Maxaafay yootees. (Doomettaabaa 2:20) Addaamee ba machiyo xeelliyaagan ba qofaa danttuwan qonccissiis; qassi Hewaana Xoossay azazidobaanne A azazuwaa azazettennaagee kaalettiyoobaa qonccissada yootaasu. (Doomettaabaa 2:23; 3:1-3) Yaatiyo gishshau, koyro qaalay asay issoy issuwaara loyttidi haasayanaadaaninne bantta qofaa suure qonccissanaadan maaddiis.
Qaalay Baabiloonen dumma dumma gididoogee asay ba qofaanne ba oottanabaa qonccissennaadan oottiis. Gidikkokka, eta ooratta qaalay koyroogaadan haasayiyo qaala. Asay amarida xeetu layttaa giddon cora asay deꞌiyo katamaa keexxiis, wolqqaama olanchata shiishshiis, qassi issi biittaappe hara biittaa biidi zalꞌꞌiyoogaa doommiis. (Doomettaabaa 13:12; 14:1-11; 37:25) Eti haasayennaaninne qaalaa wogaa kaallennan hegaa malabaa oottana danddayiyoonaa? Asaa naatu koyro qaalaynne Baabiloonen merettida qaalati coo cenggurssa gidennan, haasayiyo qaala gidiyoogaa Geeshsha Maxaafay qonccissees.
Ha wodiyan eranchati pilggidobay hegaara maayettees. Zi Kambirij Insaykiloppiidiyaa of Languwej geetettiya maxaafay, “Wogaara gayttidaagan beniba giyooba gidikkokka, pilggido ubba wogay, wogetidosona giyo biittatuugaara gatti xeelliyo wode he wogan loytti qonccissiya qaalay deꞌiyoogaa bessees” yaagees. Hegaadankka, Harvarde Kolloojjiyaa Profeeseree, Istiven Pinkeri Zi Languwaj Insttinkit geetettiya ba maxaafan, “Diccibeenna qaala giyoobi baawa” yaagiis.
QAALAY SINTTAPPE WAANANEE?
Qaalay doommido wodiyaanne sohuwaa xeelliyaagan benibaa pilggi simmidi, issi zuussa qaalatu giddon deꞌiya dummatettaabaanne beni wode qaalati haasayiyo qaala gidiyoogaabaa woygana danddayiyoo? Daroti Baabiloonen hanidabaa Geeshsha Maxaafay yootiyoobay ammanttiya qofa gidiyoogaa maayoosona.
Xoossaa Yihooway asay a bolli makkalido gishshau, Baabiloonen eta qaalaa dummayidoogaa Geeshsha Maxaafay yootees. (Doomettaabaa 11:4-7) Gidikkokka, i ‘asa ubbaa haasayaa geeshsha haasayau laammin, eti ubbaykka GODAA sunttaa xeeganaagaanne issippe ayyo oottanaagaa’ qaalaa geliis. (Sofonaasa 3:9) Ha ‘geeshsha haasayay,’ Xoossaa Qaalan deꞌiya tumay ha wodiyan alame yuushuwan deꞌiya asay issippe shiiqanaadan oottiiddi deꞌees. Xoossay Baabiloonen merettida dummatettaa xayssidi, sinttappe asaa naatuyyo issi qaalaa immidi etau issippetettay deꞌanaadan oottana giidi qoppiyoogee bessiyaaba.
a Qaalaa xeelliyaagan odettiya qofay darotoo asay geleshsho malabaappe yiis giyo qofaara maayees. Ha qofaa xeelliyaagan, Yihoowa Markkati attamissido, Deꞌuwaa Doomettaa—Oychana Koshshiyo Ichashu Oyshata (Amaarattuwaa) giya brooshuriyaa sinttaa 27-29 xeella.
b Beni wodiyaabaa xannaꞌiyaageeti bokkidi, bolla baggay xuummidi garssa baggay aakkiyo, pude kiyiyo darajay deꞌiyo pooqiyaa Sanaaꞌoore heeran demmidosona. Baabiloone gimbbiyaa keexxiyaageeti keexxanau shuchaa gishshaa xuubiyaa, qassi urqqaa gishshaa shidaa goꞌettidoogaa Geeshsha Maxaafay yootees. (Doomettaabaa 11:3, 4) Zi Niwu Insaykiloppiidiyaa Biritaanikaa geetettiya maxaafay Masphexoomiyaa biittan shuchay “darennaagaa ubba mule baynnaagaa,” qassi keehi daro shiday deꞌiyoogaa yootees.