Te Tagata ʼAē ʼe Lahi Tokotahi ʼo Te ʼu Temi Fuli

ʼE ʼI AI koa he tagata ʼe feala ke tou fakahigoaʼi ko te tagata ʼaē ʼe lahi tokotahi ʼo te ʼu temi fuli? E feafeaʼi koa takotou fuafua he lahi ʼo he tagata? ʼAki koa tona poto tau? peʼe ko tona mālohi fakatagata? peʼe ko te lahi ʼo tona poto?

Ko te tagata tohi hisitolia ko H. G. Wells neʼe ina ʼui fēnei, ʼe feala hatatou ʼiloʼi te lahi ʼo he tagata ‘ ʼi te meʼa ʼaē ʼe ina tuku mai ka kua puli pea mo te ʼu manatu ki te fai ʼo he ʼu meʼa foʼou ʼaē ʼe ina fakatupu ʼi te ʼatamai ʼo te hahaʼi ʼo tona temi ʼaki he mālohi ʼe tuʼu maʼu ka kua puli ia’. Logope neʼe mole ina ʼui ko ia ko he kilisitiano, ka neʼe ʼui fēnei e Wells: “ ʼI te faʼahi ʼaia, ʼe tuʼu ai ia Sesu ki muʼa.”

Ko Alexandre le Grand, Charlemagne (ʼaē neʼe higoaʼi “ko te Lahi” ka kei maʼuli) pea mo Napoléon Bonaparte neʼe ko te ʼu tagata takitaki mālolohi. ʼI te lahi ʼaupito ʼo tonatou mamalu, neʼe nātou maʼuhiga ʼaupito ki te hahaʼi ʼaē neʼe nātou takitaki. Kae, neʼe ʼui fēnei e Napoléon: “Ko Sesu Kilisito neʼe maʼuhiga ki tana hahaʼi pea neʼe ina puleʼi nātou logope tana mole kei nofo ʼi te kele ko he tagata.”

ʼAki tana ʼu akonaki mālohi pea mo tona maʼuli ʼaē neʼe ʼalutahi ʼosi mo te ʼu akonaki ʼaia, neʼe tuku e Sesu he faʼifaʼitaki mālohi ʼaupito ki te maʼuli ʼo te hahaʼi lolotoga te ʼu taʼu e lua afe. Ohage ko tona ʼui tonu e te tagata fai tohi, “ko te ʼatu kautau fuli kua ʼosi fakahaʼele, te ʼatu fua vaka fuli kua ʼosi faʼu, te ʼatu puleʼaga fuli kua ʼosi fakatuʼu pea mo te ʼu hau fuli kua ʼosi fakanofo, ʼo fakatahiʼi fuli ʼaia neʼe mole heʼeki lava ke nātou fetogi feiā te maʼuli ʼo te tagata ʼi te kele”.

Ko he tagata ʼo te hisitolia

Kae neʼe ʼui e ʼihi neʼe mole ʼi ai he Sesu, he neʼe ko he meʼa pe ia neʼe tupu ʼi te fakakaukau ʼa niʼihi tagata ʼo te ʼuluaki sēkulō. ʼO tali ki te ʼu manatu ʼaia, neʼe ʼui fēnei e te tagata tohi hisitolia ko Will Durant: “Kapau ko he ʼu hahaʼi tokosiʼi neʼe mole ko he kau popoto lalahi neʼe nātou fakakaukauʼi, ʼi te taʼiake pe e tahi, he ʼulugaagaʼi tagata mālohi feiā, pea mo fia lalata ki ai te hahaʼi, he aga ʼe māʼoluga ʼaupito, he fakasiosio ki he feʼofaʼofani fakatautehina ʼa te hahaʼi ʼaia ʼe lahi ai he ʼu fakakaukau lelei, ʼe ko he milakulo anai ia ʼe faigataʼa age te tui kiai ʼi te ʼu milakulo ʼaē ʼe fakamatala e te ʼu evaselio.”

Koutou fakakaukauʼi mai muʼa: Ko he tahi neʼe mole maʼuli moʼoni, ʼe feala koa ke ina fakaʼiloga feiā te hisitolia ʼo te tagata? Neʼe ʼui fēnei e te tohi hisitolia (The Historians’ History of the World): “Ko te ʼu gāue ʼa Sesu, tatau aipe ʼi te faʼahi ʼaē ʼe ʼāteaina ki te fakamālama, neʼe maʼuhiga ʼaupito tona hisitolia ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e he tahi age tagata ʼo te hisitolia. Ko te ʼu sivilisasio tāfito ʼe nātou fakamoʼoni, ko te tupu ʼo Sesu ki malamanei neʼe ina avahi te temi foʼou.”

Koutou manatuʼi te meʼa ʼaenī. Ko te ʼu kaletalio ʼo te temi nei ʼe fakatuʼutuʼu ki te taʼu ʼaē neʼe tupu ai Kilisito. ʼE ʼui fēnei e te tohi The World Book Encyclopedia, “ko te ʼu taʼu ki muʼa atu ʼi te taʼu ʼaia ʼe ʼui ʼi muʼa ia Kilisito, pea ko te ʼu taʼu ki muli mai ʼi te taʼu ʼaia ʼe ʼui, anno Domini (ʼi te taʼu ʼo totatou ʼAliki)”.

Kae ko nātou ʼaē ʼe fakaʼāga ʼe nātou fakatokagaʼi mai ko te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe tou ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo Sesu ʼe tuʼu pe ia ʼi te Tohi-Tapu. ʼE nātou ʼui ʼe mole ʼi ai he tahi age fakamatala neʼe ʼi te ʼu temi ʼaia ʼe fakamoʼoni neʼe ʼi ai he Sesu. ʼO kau ai foki mo H. G. Wells neʼe ina tohi fēnei: “Ko te ʼu tagata tohi hisitolia ʼo Loma ʼi te temi muʼa neʼe mole nātou talanoa tuʼa tahi kia Sesu; ʼe mole maʼu he kiʼi fakaʼiloga e tahi ʼo ʼuhiga mo ia ʼe tuʼu ʼi te ʼu tohi hisitolia ʼo te temi ʼaia.” Kae ʼe moʼoni koa te manatu ʼaia?

Logope te mole lahi ʼo te talanoa ʼa te ʼu tagata ʼo te kau tohi hisitolia kia Sesu, ko tona higoa ʼe tuʼu ia ʼi tanatou ʼu tohi. Ko Tacite, te tagata tohi hisitolia ʼo Loma ʼo te ʼuluaki sēkulō, neʼe ina tohi fēnei: “Ko te higoa ʼaē [ko kilisitiano] ʼe haʼu ia mai ia Kilisito, ʼaē, ʼi te pule ʼa Tipelio, neʼe tuku ki te fakamamahi e te kovana ko Posio Pilato.” Ko Suétone pea mo Pline le Jeune, te tahi ʼu tagata tohi hisitolia loma ʼo te temi ʼaia, neʼe toe talanoa mo nāua kia Sesu. Pea tahi, ko Flavius Josèphe, tagata tohi hisitolia sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō, neʼe talanoa ia ʼi tana ʼu tohi ʼo ʼuhiga mo Sake, ko te “tēhina ʼo Sesu, ʼaē ʼe higoa ko Kilisito”.

ʼE fakaʼosi fēnei e te tohi Nouvelle Encyclopédie Britannique: “Ko te ʼu fakamatala ʼaia ʼe fakahā mai ai ko nātou ʼi te ʼu temi ʼāfea ʼaia ʼaē neʼe fakafeagai ki te lotu faka kilisitiano neʼe mole nātou fakaapelua ki te maʼuli moʼoni ʼa Sesu ʼi te kele. Neʼe ko te fakaʼosi pe ʼaē ʼo te 18 sēkulō, mo te lolotoga ʼo te 19 sēkulō, pea mo te kamata ʼo te 20 sēkulō ʼaē neʼe kamata ai leva te kinauʼi ʼo te moʼoni ʼo te hisitolia ʼo Sesu e te ʼu hahaʼi faitohi kehekehe, ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼe mole feʼauga ke ʼi ai hona maʼuhiga.”

Kae, ko te ʼu meʼa fuli ʼe tou ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo Sesu neʼe tohi tāfito pe e tana ʼu tisipulo ʼo te ʼuluaki sēkulō. Ko tanatou fakamatala neʼe taupau fakaleleiʼi ʼi te ʼu Evaselio, te ʼu tohi ʼo te Tohi-Tapu ʼaē neʼe tohi e Mateo, Maleko, Luka pea mo Soane. Koteā ʼaē ʼe fakahā mai e te ʼu fakamatala ʼaia ʼo ʼuhiga mo Sesu?

Ko ai moʼoni koa ia Sesu?

Ko te ʼu kaumeʼa ʼo Sesu neʼe nātou fai te fehuʼi ʼaia ʼi te ʼuluaki sēkulō. ʼI tanatou sio kia Sesu, ʼaki pe tana lea e tahi, neʼe ina faka gona faka milakulo ai te afā neʼe tō ʼi te tai, neʼe nātou ōfo ai, pea nātou fai ai te fehuʼi ʼaenī: “Ko ai koa ia ia? ” Ki muli age, ʼi te tahi lakaga, neʼe fehuʼi age e Sesu ki tana ʼu ʼapositolo: “ ʼE koutou ʼui ko ai koa ia ʼau? ” — Maleko 4:41; Mateo 16:15.

Kapau ʼe fai atu te fehuʼi ʼaia kia koutou, koteā anai takotou tali? Neʼe ko Sesu koa ko te ʼAtua moʼoni? E tokolahi te hahaʼi ʼe nātou manatu feiā ʼi te temi nei. Kae, ko tona ʼu kaumeʼa neʼe mole nātou tui ko Sesu ʼe ko te ʼAtua. Koʼeni te tali age ʼa Petelo ki te fehuʼi ʼaia ʼa Sesu: “Ko koe ko Kilisito, te ʼAlo ʼo te ʼAtua maʼuli.” — Mateo 16:16.

Neʼe mole ʼui e Sesu ʼi he temi ko ia ko te ʼAtua, ka neʼe ina fakamoʼoni ko ia ko te Mesia ʼaē neʼe lau ʼe haʼu, peʼe ko Kilisito. Neʼe ina toe ʼui foki ko ia, ʼe mole ko te ʼAtua, ka ko te “ ʼAlo ʼo te ʼAtua”. (Soane 4:25, 26; 10:36.) Kae, neʼe mole ʼui e te Tohi-Tapu ko Sesu ʼe hage ko te tagata fuli. Neʼe kehe ʼaupito ia, he neʼe fakatupu e te ʼAtua ʼi muʼa ʼo te ʼu meʼa fuli (Kolose 1:15). Lolotoga te ʼu taʼu ʼe lauʼi miliale, ʼi muʼa ʼo te fakatupu ʼo te ʼatulaulau, neʼe maʼuli ia Sesu ʼi selo ko te laumālie pea neʼe felogoi tahi ia mo tana Tāmai ko Sehova ʼAtua, te Tupuʼaga lahi ʼo te ʼu meʼa fuli. — Tāʼaga Lea 8:22, 27-31.

Pea, ʼi te kua teitei ʼosi kiai te ʼu taʼu e 2 000, neʼe tuku ifo e Sehova te maʼuli ʼo tona ʼAlo ki te falega fānau ʼo he fafine, pea neʼe liliu ai Sesu ko he foha fakatagata ʼo te ʼAtua, ʼo tupu ʼi he fafine, ohage ko te tagata fuli pe (Kalate 4:4). Lolotoga tana tuputupu ʼi te fatu ʼo tana faʼe, pea, mo tana tupu ko he tamasiʼi tagata, lolotoga te ʼu taʼu ʼaē neʼe lahi ai, neʼe fakalogo tona maʼuli kia nāua ʼaē neʼe fili e Sehova ko tana ʼu mātuʼa ʼi te kele. Pea ʼi te temi leva ʼaē neʼe katoa lelei ai te tagata ʼo Sesu, neʼe tuku leva ki ai he mālama ke ina manatuʼi katoa tona maʼuli ʼaē ʼi muʼa atu ʼi selo, ia tafa ʼo te ʼAtua. — Soane 8:23; 17:5.

Koteā ʼaē neʼe ʼui ai ko ia ko te tagata ʼaē ʼe lahi tokotahi?

Ko Sesu neʼe ko ia te tagata ʼaē ʼe lahi tokotahi ʼo te ʼu temi fuli he neʼe ina faʼifaʼitaki leleiʼi tana Tāmai. ʼI tona ʼuhiga ʼaē ko te ʼAlo agatonu, neʼe faʼifaʼitaki leleiʼi ʼaupito e Sesu tana Tāmai, koia neʼe feala ai tana ʼui fēnei: “Ko ʼaē neʼe sio kia te ʼau, kua sio ia ki te Tāmai.” (Soane 14:9, 10). ʼI te kele, ʼi te faʼahiga meʼa fuli pe, neʼe ina fai te ʼu meʼa fuli ohage pe ko hona fai anai e tana Tāmai, te ʼAtua Māfimāfi. “ ʼE mole ʼau fai he meʼa ʼaki taku fakakaukau tokotahi, ko te fakamahino ʼaia ʼa Sesu; kae, ohage ko tona akoʼi mai e taku Tāmai kia te ʼau, ʼe ʼau tala feiā te ʼu meʼa ʼaia.” (Soane 8:28). Koia, ʼi tatatou ako te maʼuli ʼo Sesu Kilisito, ʼe tou ʼiloʼi moʼoni ai te ʼuhiga totonu ʼaē ʼo te ʼAtua.

Koia, e logope te ʼui ʼaē e te ʼapositolo ko Soane neʼe “mole heʼeki sio he tahi ki te ʼAtua”, neʼe feala ke ina tohi fēnei: “Ko te ʼAtua ʼe ʼofa.” (Soane 1:18; 1 Soane 4:8). Neʼe feala te tohi e Soane te meʼa ʼaia, he neʼe ina ʼiloʼi lelei te ʼofa ʼo te ʼAtua ʼi tana sio ʼaē ki te aga ʼa Sesu, te ʼata totonu ʼo tana Tāmai. Ko Sesu neʼe manavaʼofa, agalelei, agavaivai, pea neʼe faigafua te ʼolo ʼa te hahaʼi ki ai. Ko nātou ʼe mamahi pea mo vaivai neʼe faigafua tanatou palalau mo ia, ʼo toe feiā pe mo te ʼu hahaʼi kehekehe: te tagata, te fafine, te tamaliki, te hahaʼi ʼe maʼu koloā, nātou ʼe māsisiva, nātou ʼe mālolohi, ʼo toe feiā pe mo te kau agahala lalahi. Gata pe ko nātou ʼaē ʼe kovi tonatou loto neʼe mole nātou ʼoʼofa ai.

Neʼe mole ʼui pe e Sesu ki tana ʼu tisipulo ke nātou feʼofaʼofani, kae neʼe ina fakahā age kia nātou tona fai. “Ohage pe ko taku ʼofa ʼaē kia koutou, ke toe feiā foki mo koutou, ke koutou feʼofaʼofaniʼaki.” (Soane 13:34). Ko te ʼiloʼi ʼo te “ ʼofa ʼo Kilisito”, ko tona fakamahino ʼaia e te tokotahi ʼo tana kau ʼapositolo, “ ʼe laka ake ia ʼi te poto”. (Efesi 3:19.) ʼIo, ko te ʼofa ʼaē neʼe fakahā e Kilisito ʼe laka ake ia ʼi te poto fakaʼatamai pea ʼe ina “fakamaʼua” te hahaʼi ke nātou tali ki te ʼofa ʼaia (2 Kolonito 5:14). ʼE ko te faʼifaʼitaki lelei ʼaē ʼe mole hona tatau mo te ʼofa ʼaē neʼe fakahā e Sesu ʼaē ʼe liliu ai ko ia ko te tagata ʼaē ʼe lahi tokotahi ʼo te ʼu temi fuli. Ko tona ʼofa neʼe lave ki te loto ʼo te ʼu hahaʼi ʼe lauʼi miliona ʼi te hoholo ʼo te ʼu sēkulō pea neʼe ʼi ai tona fua lelei ki tonatou maʼuli.

Kae feala pe ke ʼui e niʼihi: ‘Koutou manatuʼi te ʼu fakapō fuli ʼaē neʼe fai ʼaki te huafa ʼo Kilisito: te ʼu tau faka lotu, te Inikisisio pea mo te ʼu tau ʼaē neʼe tou sio ai ki te ʼu hahaʼi ʼe lauʼi miliona ʼe nātou ʼui ko nātou ko te ʼu kilisitiano, neʼe nātou fematematehiʼaki lolotoga te ʼu tau ʼaia.’ Kae ki tona totonu, ko te hahaʼi ʼaia ʼe nātou fakahā te loi ʼaē ʼo tanatou kau ki te lotu faka kilisitiano. Ko te akonaki pea mo te faʼahiga maʼuli ʼo Sesu ʼe na faka lākahalaʼi tanatou ʼu gāue. Māʼia mo he Initia, ko Mohandas Gandhi, neʼe ina ʼui fēnei: ‘ ʼE ʼau ʼofa ia Kilisito, kae ʼe ʼau fehiʼa ki te kau kilisitiano heʼe mole nātou maʼuli ke tau mo Kilisito.’

Tou ako ke tou ʼiloʼi ia ia, ke fua lelei kia tatou

Kua moʼoni papau ia, ʼi te temi nei, ʼe mole he tahi ako ʼe maʼuhiga ake ʼi te ako ʼaē ʼo te maʼuli pea mo te minisitelio ʼo Sesu Kilisito. ‘Koutou sioʼi fakamamaʼu ia Sesu’, ko te tala ʼaia ʼa te ʼapositolo ko Paulo. “ ʼIo, koutou tokagaʼi lelei ia ia.” Pea neʼe fakatotonu fēnei e te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo tona ʼAlo: “Koutou fakalogo kia te ia.” Koia ko te tohi ʼaenī ko Te tagata ʼaē ʼe lahi tokotahi ʼo te ʼu temi fuli ʼe tokoni anai kia koutou ke koutou fai te meʼa ʼaia. — Hepeleo 12:2, 3; Mateo 17:5.

Neʼe mātou faigaʼi te fakahāhā ʼo te ʼu faʼahiga meʼa fuli neʼe hoko ʼi te maʼuli ʼo Sesu ʼi te kele ohage pe ko tona fakamatala ʼaē ʼi te ʼu Evaselio, feiā pe ki te ʼu akonaki ʼaē neʼe ina fai, tana ʼu lea fakatātā pea mo tana ʼu milakulo. ʼO fai pe ki tona fealagia, ko te ʼu meʼa fuli ʼaia neʼe hoko, ʼe fakamatala ʼi tona fakahoahoa totonu. ʼI te fakaʼosi ʼo te kapite takitahi, ʼe koutou maʼu ai anai he lisi ʼo te ʼu vaega ʼo te Tohi-Tapu ʼaē ʼe fakatuʼutuʼu kiai te kapite. ʼE mātou fakaloto mālohiʼi atu koutou, ke koutou lau te ʼu vaega ʼaia pea ke koutou tali ki te ʼu fehuʼi ʼo te toe vakaʼi.

Neʼe ʼui fēnei e te tagata sivi lea ʼāfea ʼo te univelesitē ʼo Chicago: “Kua lahi te ʼu meʼa neʼe tohi ʼo ʼuhiga mo Sesu ʼi te ʼu taʼu e ʼuafulu ʼaenī neʼe hoki ʼosi atu, ʼi te ʼu taʼu e lua afe ki muʼa atu.” Kae, ʼe ko he meʼa maʼuhiga tāfito te fakasiosioʼi fakalelei takitokotahi ʼo te ʼu Evaselio, heʼe, ohage ko tona lau ʼi te Encyclopédie Britannique, “ ʼi te lahi fau ʼo te tokakaga ʼa te kau ako tokolahi ki te ʼu fakakaukau ʼe fefakafeagaiʼaki ʼo ʼuhiga mo Sesu, pea mo te ʼu Evaselio, neʼe mole nātou tokakaga ʼo sivi ʼe nātou totonu te ʼu matapuna ʼaia”.

ʼI te ʼosi anai ʼo he sivisivi fakaleleiʼi pea mo fakahagatonu ʼo te ʼu fakamatala ʼo te ʼu Evaselio, ʼe mātou manatu ʼe koutou tonu tahi anai mo mātou ki te ʼui ʼaē ko te meʼa maʼuhiga lahi ʼaupito ʼo te hisitolia katoa ʼo te tagata neʼe hoko ʼi te temi hau ʼo Sesale Aukusito, ʼi te temi ʼaē neʼe haʼu ai Sesu moʼo foaki ʼo tona maʼuli maʼa tatou.