Mokā ʼe Fakafeagai Te Talatisio Ki Te Moʼoni

KOUTOU TOKAKAGA—ʼAUA NAʼA KOUTOU ʼINU TE VAI ʼAENĪ. Neʼe lagi kua tou sisio ki te taʼi fakatokaga ʼaia. ʼE lahi te ʼu koga meʼa ʼe tokakaga ai te hahaʼi ki te vai ʼaē ʼe nātou ʼinu, koteʼuhi ʼe nātou ʼiloʼi ko ʼihi ʼu tane vai neʼe ʼulihi ʼaki te meʼa neʼe fakahigoaʼi ko “te ʼu vai ʼuli.” ʼE fakahā fēnei e te sivi neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te ʼuli ʼaia ʼo te vai, ʼo ina ʼui fēnei, ʼe mole liliu ia “ko he meʼa ʼe ina taupau pea mo puipui te maʼuli,” kae ʼe liliu ia ko “he meʼa fakatupu mahaki ki te sino pea . . . ʼe ina feʼāveʼaki te ʼu meʼa kona.”—Water Pollution.

Te ʼUlihi ʼo Te ʼu Vai ʼo Te Moʼoni

Ko te ʼu talatisio ʼaē ʼe fakafeagai ki te moʼoni ʼe tatau mo te ʼu vai ʼuli. E lagi tou taupau he ʼu talatisio ʼe tou ʼui ʼe lelei ohage—ko te ʼu meʼa neʼe tou logo kiai, te ʼu manatu, te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou tui kiai, peʼe ko te ʼu agaʼi fenua ʼe tou maʼu mai tatatou ʼu kui—kae ʼi tona ʼuhiga moʼoni, neʼe ʼulihi ʼaki te ʼu “vai ʼuli” ʼo te ʼu manatu pea mo te ʼu filosofia ʼaē neʼe nātou fakahēʼi te hahaʼi. Ohage pe ko he vai ʼe ʼuli, ko te ʼu talatisio ʼaia ʼe feala ke fakatupu kovi—ʼi te faʼahi fakalaumālie.

Tatau aipe peʼe tou ʼui ko ʼatatou ʼu talatisio faka lotu ʼe fakatafito ki te Tohi-Tapu, ʼe tonu ke tou toʼo he temi ke tou sivi fakalelei ai te ʼu talatisio ʼaia. Tou manatuʼi, ʼi te taupau e Martin Lutelo te talatisio faka lotu ʼi tona temi pea ʼi tana fakatonutonuʼi ia Copernic, neʼe tui ia ʼe lagolago ia ia ki te Tohi-Tapu. Kae, neʼe mole mulimuli ia Lutelo ki te faʼifaʼitaki lelei ʼo te kau Pelea ʼi te temi muʼa, ʼaē ‘neʼe nātou vakavakaʼi fakalelei te Tohi-Tapu ke nātou ʼiloʼi peʼe moʼoni te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼui age kia nātou.’—Gāue 17:10, 11.

Koutou manatuʼi te fakatupu kovi ʼo te ʼu talatisio ki te kau Sutea ʼo te temi ʼo Sesu. Neʼe nātou tui mālohi ʼe moʼoni tanatou ʼu talatisio. ʼI tanatou fakafeagai ʼaē ki te ʼu tisipulo ʼa Sesu ʼi tanatou mole taupau te ʼu talatisio, neʼe fakafihiʼi nātou e Sesu ʼaki te fehuʼi ʼaenī: “He koʼe ʼe mole koutou fai koutou ki te fakatotonu ʼa te ʼAtua ʼuhi ko takotou talatisio?” (Mateo 15:1-3) Koteā te meʼa kovi ʼaē neʼe nātou fai? Neʼe fakahā e Sesu te fihifihia ʼaia ʼi tana fakaʼaogaʼi te ʼu palalau ʼa te polofeta ko Isaia: “ ʼE ko he maumau noa pe ʼo tanatou haga fai mai kia te ʼau he tauhi, heʼe nātou akonakiʼi te ʼu akonaki ʼe ko he ʼu fakatotonu fakatagata pe.”—Mateo 15:9; Isaia 29:13.

ʼE mahino ia, neʼe nātou fetogi te ʼu moʼoni ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua ʼaki te ʼu manatu ʼa te tagata, pea ʼo toe kovi ʼosi age ia, neʼe nātou fetogi ʼaki te ʼu manatu ʼe haʼu mai te kau temonio. Ohage la, ko te tohi Insight on the Scriptures, ʼi te Tohi 1, ʼe ina fakamahino fēnei ʼi te pasina 506: “Ko te kau Faliseo ʼo te temi ʼaia neʼe nātou ʼui ko he tahi kua ina ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo tona ʼu koloā kua liliu ia ʼo ‘kolopano,’ peʼe ko he meʼa ʼofa ʼe momoli ki te ʼAtua, neʼe mole feala ke ina fakaʼaogaʼi te ʼu meʼa ʼaia moʼo totogi ʼo te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga ki tana ʼu mātuʼa, tatau aipe peʼe nā māsisiva, kae kapau ʼe loto kiai, ʼe feala ke ina fakaʼaogaʼi te meʼa ʼofa ʼaia ʼo aʼu ki tona mate.” Ko te poto fakatagata ʼaē neʼe ina ʼulihi te ʼu vai ʼo te moʼoni, neʼe ʼi ai tona ʼu fua kovi ki te kau Sutea ʼi te faʼahi fakalaumālie. Ko te tokolahi ia nātou neʼe nātou lītuʼa ki te Mesia ʼaē kua fualoa tanatou talitali kiai.

ʼE Toe Kau Te Keletiate Ki Te ʼUlihi ʼo Te ʼu Vai ʼo Te Moʼoni

Ko te tahi tuʼutāmaki fakalaumālie feiā neʼe hoko ʼi te ʼosi mate ʼo Sesu. Tokolahi ia nātou ʼaē neʼe nātou ʼui ko nātou ko tana ʼu tisipulo, neʼe nātou fakaʼaogaʼi te ʼu talatisio ʼaē ʼe fakamatala, ohage ko he meʼa tāfito ʼi tanatou ʼu akonaki foʼou. Ohage ko te ʼui ʼa McClintock pea mo Strong ʼi te tohi Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ko ʼihi ʼaē neʼe ʼui maʼa nātou ko nātou ko te kau Kilisitiano, neʼe nātou tui ko te ʼu talatisio ʼaia neʼe ko he ʼu “akonaki neʼe nātou maʼu mai te kau ʼapositolo ʼo te ʼu ʼuluaki ʼēkelesia faka Kilisitiano, ʼaē neʼe logologo ʼi te ʼu temi faka apositolika, pea neʼe taupau ke maʼa ʼo aʼu mai ki tonatou temi.”—Ko mātou ʼaē neʼe mātou fakaʼiloga keheʼi te ʼu mataʼi tohi.

ʼI tona ʼuhiga moʼoni ʼe lahi te ʼu talatisio ʼi te ʼu talatisio ʼaia ʼe heʼemaʼa, peʼe ko te ʼu manatu ʼe kovi. Ohage ko tona fakamahino e te tohi Cyclopedia, ko te ʼu filosofia foʼou ʼaia “neʼe mole faʼa kehe ia mo te tahi age ʼu talatisio, kae neʼe kehe ʼosi ia mo te ʼu tohi ʼaē neʼe tohi e te kau ʼapositolo ʼaē ʼe nātou maʼu.” Neʼe kua ʼiloʼi pe ʼe hoko anai te meʼa ʼaia. Neʼe fakatokagaʼi e te ʼapositolo ko Paulo te kau Kilisitiano ʼo ina ʼui fēnei: “Koutou tokakaga ke ʼaua naʼa ʼi ai he tahi ʼe ina ʼave koutou ohage ko he mounu ʼaki te filosofia pea mo te ʼu kākā ʼe vaʼiganoa, ʼo mulimuli ki te talatisio ʼa te tagata, ʼo mulimuli ki te ʼu meʼa noa ʼo te malamanei, kae mole mulimuli ia Kilisito.”—Kolose 2:8.

Tahi ʼaē meʼa, ʼe lahi te ʼu talatisio faka lotu ‘ ʼe kehekehe mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi e te kau ʼapositolo.’ Neʼe ʼulihi e te Keletiate te ʼu vai ʼo te moʼoni ʼaki te ʼu tuʼuga manatu fakatemonio, ohage ko te Tahitolu, te ʼifeli, te laumālie tuputupua, te tauhi faka puleʼaga, pea mo te tauhi tamapua.a (1 Timoteo 4:1-3) ʼE fakamoʼoni e te hisitolia, neʼe hoko fakapunamaʼuli te mahaki fakalaumālie ki te hahaʼi ʼaē neʼe kākāʼi ʼaki te ʼu akonaki fakatemonio, ʼaē neʼe liliu ko te ʼu akonaki māhani ʼo te Keletiate.—Vakaʼi ia Isaia 1:4-7.

ʼI tona fakahagatonu, ko te ʼulihi ʼaia ʼo te moʼoni neʼe hoko talu mai te kamataʼaga ʼo te malamanei. Neʼe toe hoko atu e Satana te meʼa ʼaē neʼe ina kamata fai ʼi Eteni, ʼaē ko te ʼulihi ʼo te ʼatamai ʼa te hahaʼi ʼaki te ʼu loi pea mo te ʼu fakahala. (Soane 8:44; 2 Kolonito 11:3) ʼI te mafola ʼo te famili fakatagata ʼi te kele katoa ʼi te hili ʼo te Tulivio ʼi te temi ʼo Noe, neʼe kākāʼi te hahaʼi fuli mo tanatou ʼu agaʼi fenua e te poto fakatagata ʼaē ʼe fakatafito ki te ʼu filosofia pea mo te ʼu manatu ʼe haʼu mai te kau temonio.

Te ʼu Fua ʼo Te ʼu Vai ʼUli ʼi Te Faʼahi Fakalaumālie

Koteā te kovi ʼaē ʼe feala ke fakatupu e te ʼu kākā ʼaia ʼi te faʼahi fakalaumālie? ʼE feala ke tou fakatatau te faʼahi ʼaia ki te ʼu meʼa ʼaē ʼe hoko ki totatou sino mokā ʼe tou ʼinu he vai ʼe mole maʼa. ʼE ʼui fēnei e te tagata: “Ko te toko 200 miliona hahaʼi ʼe tau mo te mahaki ʼaē ko te bilharziose [ʼaē ʼe tupu ai te vaivai, te puli ʼo te fīmālie, te mahaki ʼo te sino katoa, pea mo te mate], ʼuhi ko te vai ʼaē ʼe nātou maʼanu kiai. Ko te 50 miliona hahaʼi ʼe nātou maʼu te trachome, ko te tupuʼaga tāfito ʼaia ʼo te kivi ʼa te hahaʼi, ʼuhi ko te ʼuli ʼo te vai ʼaē ʼe nātou maʼanu kiai. . . . Ko te lua miliale hahaʼi ʼi te malamanei ʼe mole nātou ʼinu he ʼu vai ʼe lelei.” (Our Country, the Planet) Ko te lauʼi miliona hahaʼi kua nātou vaivai pea mo kivi ʼi te faʼahi fakalaumālie, pea kua nātou mamate he neʼe nātou mulimuli ki te ʼu talatisio ʼe pipiki ki te ʼu akonaki hala pea mo fakatemonio.—1 Kolonito 10:20, 21; 2 Kolonito 4:3, 4.

Ohage la, ko te tokolahi neʼe mole nātou mahino lelei peʼe ko Sesu Kilisito ʼe ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua, pea ko Sehova ʼAtua ʼe ko tana Tāmai. Kua liliu ko he agamāhani ki niʼihi ʼaē ʼe nātou ʼui ko nātou ko te kau Kilisitiano tanatou mole fakaʼaogaʼi te huafa taputapu ʼo te ʼAtua, ko Sehova, ʼi te ʼu Tohi Faka Keleka Faka Kilisitiano. ʼE ʼui fēnei e George Howard ʼi te Journal of Biblical Literature: “ ʼI tamatou manatu, ko te pulihi ʼaia ʼo te ʼu mataʼi tohi e fā ʼo te huafa ʼo te ʼAtua, neʼe tupu ʼaki ai te mole mahino ʼa te ʼu ʼuluaki Kilisitiano Senitile pe ko ai te ‘ ʼAliki ʼaē ko te ʼAtua’ pea mo te ‘ ʼAliki ʼaē ko Kilisito.’ ”

Tahi ʼaē meʼa, tou fakakaukauʼi te mole mahino, te maveuveu, te hoʼi mataku, pea mo te manavasiʼi ʼaē ʼe fakatupu e te talatisio ʼaē ʼe mole tuʼu ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te nefesi tuputupua. (Vakaʼi ia Tagata Tānaki 9:5; Esekiele 18:4.) Ko te tokofia koa ʼaē ʼe maʼuli popūla ki te tauhi ki te ʼu kui, peʼe nātou matataku tuʼumaʼu ki te ʼui ʼaē ko te kau mate ʼe feala tanatou fakamamahiʼi nātou? Ko te tui ʼaia neʼe ina fakaloto mālohiʼi te hahaʼi ke nātou tāmateʼi ia nātou totonu pea mo ʼihi age.

ʼI te manatu ʼa te tokolahi ʼi te kau Saponia ko te ʼu laumālie ʼo te kau mate ʼe nātou toe fakatahi anai ʼi he tahi mālama ʼi te hili ʼo te mate. Koia, neʼe fakamate ʼihi ʼu mātuʼa, pea ʼi tanatou manatu ʼe ko he meʼa lelei age ke nātou matehi ai mo tanatou fānau. ʼE fakamahino fēnei e te tohi An English Dictionary of Japanese Ways of Thinking: “ ʼI Saponia ko he tahi ʼe fakamate ʼe mole ko he meʼa ʼe kovi, kae ʼi te agamāhani ʼe ko he meʼa ʼe lelei, moʼo faka lākatonuʼi ʼo he hala mamafa . . . ʼO feiā aipe mo te ʼu fakamate faka famili ʼe ʼui ko te ʼu meʼa ʼaia ʼe ko he ʼu meʼa lelei.”

Koutou Vakaʼi Peʼe Lelei Te ʼu Talatisio

ʼUhi ko te ʼu tuʼutāmaki ʼaē ʼe pipiki ki te ʼu tui faka talatisio pea mo te ʼu agaʼi fenua, koteā te meʼa ʼaē ʼe tonu ke tou fai? ʼI te fakaʼosi ʼo te ʼuluaki sēkulō, neʼe foaki e te ʼapositolo ko Soane te tokoni ʼaenī ki tona ʼu kaumeʼa Kilisitiano: “Kau ʼofaina, ʼaua naʼa koutou tui ki te folafola fuli ʼaē ʼe haʼu mai te laumālie, kae ke koutou ʼahiʼahiʼi te ʼu folafola ʼaē ʼe haʼu mai te laumālie ke koutou ʼiloʼi ai peʼe haʼu moʼoni mai te ʼAtua, heʼe kua tokolahi te kau polofeta loi kua ʼolo atu ki te malamanei.” (1 Soane 4:1; vakaʼi foki ia 1 Tesalonika 5:21.) ʼE lava feafeaʼi koa hakotou ʼiloʼi peʼe kovi he talatisio? ʼE ʼaoga ke koutou fakafuafua peʼe lelei peʼe kailoa, mo koutou fakaʼaogaʼi te ʼu lekula ʼo ʼuhiga mo te aga maʼa, ʼo vakaʼi peʼe lelei te meʼa ʼaē ʼe koutou tui kiai.

Ko te Tohi-Tapu ʼe ko te puleʼaki moʼo fakafuafua peʼe lelei peʼe kovi te ʼu talatisio ʼaia. Neʼe fakahā fēnei e Sesu Kilisito: “Faka maʼoniʼoniʼi ia nātou ʼaki te moʼoni; ko tau folafola ʼe moʼoni.” (Soane 17:17) Neʼe ina toe ʼui fēnei: “ ʼE hoko mai te hola, pea ʼe ko te temi ʼaenī, ʼaē ka atolasio ai anai ia te kau atolasio moʼoni ki te Tāmai ʼaki te laumālie pea mo te moʼoni, heʼe ko te Tāmai ʼe ina kumi te taʼi kau atolasio ʼaia.” (Soane 4:23) Kapau ʼe koutou fakaʼaogaʼi te Folafola ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua, ʼe koutou maʼu ai te ʼu vai maʼa ʼo te moʼoni, kae mole ko te ʼu vai ʼuli ʼo te filosofia fakatagata pea mo fakatemonio.—Soane 8:31, 32; 2 Timoteo 3:16.

Tou manatuʼi, māʼiape la mo he meʼa veliveli ʼe feala ke ina ʼulihi te vai, ʼe feala ke ʼi ai tona ʼu ikuʼaga kovi. ʼI ʼihi temi ʼe hili kiai ni ʼu taʼu pea hoki hā te ʼu fua kovi ʼaia. ʼE ʼui fēnei e Shridath Ramphal, ko te pelesita ʼāfea ʼo te kautahi faka malamanei ʼo ʼuhiga mo te taupau ʼo te ʼu vao matuʼa pea mo te ʼu vai, ko te “Vai ʼuli kua liliu ko te meʼa tāfito ʼe ina fakatupu te mamate ʼa te tokolahi. ʼE lau ko te ʼuafulu-ma-nima afe hahaʼi ʼe mamate ʼi te ʼaho fuli, ʼuhi ko tanatou fakaʼaogaʼi te vai ʼaē ʼe ʼuli.” Ko te ʼu talatisio ʼaē ʼe ʼuli ʼi te faʼahi fakalaumālie ʼe toe laka age tona fakatupu tuʼutāmaki.

ʼE koutou lotomālohi koa ʼo faka ʼāteaina ia koutou mai te ʼu tui faka talatisio ʼaē kua lagi fualoa takotou mulimuli kiai, mo kapau kua koutou mahino ʼe fakafeagai te ʼu talatisio ʼaia ki te moʼoni? Koutou fakalogo ki te ʼu fakatokaga ʼaē kua fai atu. Koutou puipui ia koutou pea mo tokotou famili ʼo koutou vakavakaʼi fakalelei peʼe ʼalutahi takotou ʼu talatisio mo te Folafola maʼa ʼo te moʼoni ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua.—Pesalemo 19:8-11; Tāʼaga Lea 14:15; Gāue 17:11.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te Folafola ʼo te moʼoni ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua ʼe hage ko he vaitafe ʼe maʼa tona vai