Neʼe Nofo Sehova Mo ʼAu

KO TE FAKAMATALA ʼA MAX HENNING

Neʼe ko te taʼu 1933, pea neʼe heʼeki faʼa fualoa te nofo ʼa Itilele ʼo pule ʼi Siamani. Kae, ko te teitei toko 500 kau Fakamoʼoni ʼi te potu ʼo Berlin neʼe nātou lotomālohi. Tokolahi te kau tūpulaga neʼe nātou liliu ʼo pionie, peʼe nātou kau ki te selevisi katoa, pea māʼia mo ʼihi neʼe nātou tali ke fekauʼi nātou ki te tahi ʼu fenua ʼo Eulopa. Ko ʼau pea mo toku kaumeʼa ko Werner Flatten neʼe ma tau feʼuiʼaki: “He koʼe koa ʼe tā nonofo ʼi henī ʼo pulinoa ai totā temi? He koʼe koa ʼe mole tā mavae ʼi henī ʼo tā ʼolo ʼo pionie?”

HILI ʼaho e valu ʼi toku ʼosi fānauʼi ʼi te taʼu 1909, neʼe taupau lelei ʼau e te ʼu mātuʼa manavaʼofa ʼaē neʼe nā vaheʼi ʼau. ʼI te taʼu 1918 neʼe lotomamahi ʼaupito toku famili ʼi te mate fakafokifā ʼo toku kiʼi tuagaʼane veliveli ʼaē neʼe taupau e taku ʼu mātuʼa. ʼO mole fualoa kiai, ko te kau Ako ʼo te Tohi-Tapu, te higoa ʼāfea ʼo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, neʼe ʼōmai ki tomatou ʼapi, pea neʼe tali leleiʼi e taku ʼu mātuʼa te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe nā toe akoʼi mo ʼau ke ʼau leleiʼia te ʼu meʼa fakalaumālie.

Neʼe ʼau tokaga lelei ki taku ako pea neʼe ʼau liliu ko te tagata gaohi tuio. Kae, ko te meʼa ʼaē neʼe maʼuhiga tāfito, neʼe kua ʼau filifili te meʼa ʼaē ka ʼau fai ʼi te faʼahi fakalaumālie. Neʼe ma kamata mo Werner te gāue pionie ʼi te ʼaho 5 ʼo Maio 1933. Neʼe ma ʼolo lelue ki te kolo ʼaē ʼe tuʼu mamaʼo ʼi Berlin ia kilometa e 100, ʼo ma nonofo ai pea ma fai faka mafola ai ia vāhaʼa e lua. Pea neʼe ma toe liliu ki Berlin ʼo toʼo te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kia māua. Ki muli age, neʼe ma toe liliu ki tomā telituale, ʼo ma toe fai faka mafola ai lolotoga vāhaʼa e lua.

Neʼe ma kole ke ma gāue ʼi te tahi kolo, pea ʼi Tesepeli 1933 neʼe fakahā mai ʼe ma ʼolo anai ki te Iukoselavia ʼāfea. Kae, ʼi muʼa ʼo tamā ʼolo ki te fenua ʼaia, neʼe fekauʼi māua ke ma ʼolo ki Utrecht ʼi Holani. Mole faʼa fualoa, pea neʼe ʼau papitema. ʼI te temi ʼaia, neʼe mole faʼa maʼuhiga te papitema; ko te meʼa ʼaē neʼe maʼuhiga neʼe ko te minisitelio. ʼI te temi ʼaia, ko taku falala kia Sehova neʼe liliu ko he meʼa maʼuhiga ʼi toku maʼuli. Neʼe ʼau maʼu te fakafimālie lahi ʼi te ʼu palalau ʼa te tagata fai pesalemo ʼi te Tohi-Tapu: “Koutou sisio! Ko te ʼAtua ʼe ko toku tokoni; ko Sehova ʼe kau ia nātou ʼaē ʼe nātou lagolago ki toku nefesi.”​—Pesalemo 54:4.

Neʼe ʼAu Pionie ʼi Holani

Mole faʼa fualoa ʼi tamā tau ki Holani, neʼe toe fekauʼi māua ke ma ʼolo ki te kolo ʼo Rotterdam. Ko te tāmai pea mo tona foha ʼo te famili ʼaē neʼe ma nonofo ai neʼe pionie mo nāua. Hili kiai ni ʼu māhina, neʼe toʼo te foʼi ʼapi lahi maʼa te kau pionie ʼi Leersum, ko te kolo ʼe mole mamaʼo mo Utrecht, pea neʼe ma ʼolo kiai mo Werner.

Lolotoga tama nonofo ʼi te ʼapi ʼaia ʼo te kau pionie, neʼe ma feʼoloʼaki lelue ʼi te ʼu telituale ʼaē neʼe ōvi mai, pea neʼe ma fakaʼaogaʼi te motokā ʼe lapalasi fitu ki te ʼu telituale ʼaē neʼe tuʼu mamaʼo. ʼI te temi ʼaia, neʼe ko te kau Fakamoʼoni pe ʼe toko teau ʼi Holani katoa. Ia ʼaho nei, hili kiai taʼu e 60, ko te telituale ʼaē neʼe ma gāue ai ʼi tamā nonofo ʼi te ʼapi ʼo te kau pionie, kua fakalaka ʼi te toko 4 000 kau fai faka mafola ʼi ni ʼu kokelekasio e 50 tupu!

Neʼe ma gāue kinakina, ʼo ma fai ia hola e 14 ʼi te gāue fai faka mafola ʼi te ʼaho fuli, pea neʼe ma fiafia tuʼumaʼu ʼi te gāue ʼaia. Ko te meʼa ʼaē neʼe ma fakatuʼutuʼu tāfito, neʼe ko te tufa lahi ʼo he ʼu tohi ki te hahaʼi. Ko te meʼa ʼaē neʼe tautau hoko, ʼi te ʼaho fuli neʼe ma tufa ki te hahaʼi ʼaē neʼe nātou fia ʼiloʼi te moʼoni, te ʼu tohi ʼe fakalaka ʼi te teau tupu. ʼI te temi ʼaia, ko te fai ʼo te ʼu ʼaʼahi pea mo te ʼu ako Tohi-Tapu neʼe mole heʼeki kau ia ki te gāue māhani ʼaē neʼe tonu ke ma fai.

ʼI te tahi ʼaho, ko ʼau pea mo toku kaugā fai faka mafola neʼe ma gāue ʼi te kolo ʼo Vreeswijk. Lolotoga tana fai faka mafola ki te tagata ʼi te matapā ʼo te nofoʼaga solia, neʼe ʼau lau taku Tohi-Tapu. Neʼe lahi te ʼu fakaʼiloga neʼe tohi ʼi taku Tohi-Tapu ʼaki te lanu kula pea mo ʼuʼui. Ki muli age, ko te tagata tufuga ʼakau, ʼaē neʼe gāue ʼi te ʼato ʼo te ʼapi ʼaē neʼe ōvi age ki te nofoʼaga solia ʼaia, neʼe ina fakatokagaʼi ki te tagata ʼaē neʼe ʼi te matapā ʼe lagi ko ʼau ko he malomu. Ko te meʼa ʼaē neʼe hoko, ʼi te ʼaho pe ʼaia neʼe puke ai ʼau lolotoga taku fai faka mafola ki te tagata fakatau koloā, pea neʼe nātou toʼo taku Tohi-Tapu.

Neʼe fakamāuʼi ʼau ʼi te telepinale. Neʼe tukugakoviʼi ʼau ʼo ʼui ko te ʼu fakaʼiloga ʼaē neʼe tohi ʼi taku Tohi-Tapu neʼe ko te faiga ʼaē ke ʼau tohi peʼe feafeaʼi te nofoʼaga solia. Neʼe nātou ʼui e ʼau lākahala, pea neʼe fakatūʼa ʼau e te tagata tuʼi fakamāu ke ʼau pilisoni ia taʼu e lua. Kae, neʼe toe fakamāuʼi ʼau, pea neʼe ʼau hāo ai mai te fakatūʼa ʼaia. Neʼe ʼau fiafia ʼi toku mole pilisoniʼi, kae neʼe toe lahi age toku fiafia ʼi te toe liufaki mai ʼo taku Tohi-Tapu pea mo te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe ʼau tohi ʼi loto!

Lolotoga te fasiga taʼu māfana ʼo te taʼu 1936, ko Richard Brauning, te tahi pionie, neʼe ma fai faka mafola ʼi te potu tokelau ʼo te fenua. Ko te ʼuluaki māhina, neʼe ma fai ia hola e 240 ʼi te gāue fai faka mafola pea neʼe lahi te ʼu tohi ʼaē neʼe ma tufa ki te hahaʼi. Neʼe ma nonofo ʼi te fale lā pea ko māua totonu pe ʼaē neʼe ma fai tamā fō, tamā kuka, pea mo te tahi ʼu meʼa.

Ki muli age, neʼe fekauʼi ʼau ki te vaka ʼaē neʼe higoa ko te Lightbearer, ʼaē neʼe liliu ʼo ʼiloa ʼi te potu tokelau ʼo Holani. Ko pionie e nima neʼe nonofo ʼi te vaka, pea ʼaki te vaka ʼaia neʼe feala hamatou ʼolo ki te ʼu telituale ʼaē neʼe tuʼu mamaʼo.

Ko Te Tahi ʼu Pilivilesio

ʼI te taʼu 1938, neʼe ʼau liliu ko te tagata taupau fakakolo, te higoa ʼāfea ʼa te kau taupau faka silikosikilipisio ʼo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Koia, neʼe ʼau mavae mai te vaka Lightbearer pea neʼe ʼau kamata ʼaʼahi te ʼu kokelekasio pea mo te kau Fakamoʼoni ʼaē neʼe nonofo ʼi te ʼu potu mamaʼo, ʼi te ʼu koga fenua e tolu ʼi te Potu Toga.

Ko tamatou meʼa feʼaluʼaki neʼe ko te lelue pe. ʼI ʼihi temi neʼe ʼaho katoa taku feʼaluʼaki mai he kokelekasio ki he tahi kokelekasio peʼe mai he kūtuga ʼo nātou ʼaē neʼe nātou fia ʼiloʼi te moʼoni ki he tahi kūtuga. ʼI te ʼu kolo ʼaē neʼe ʼau ʼaʼahi, neʼe kau ai te kolo ko Breda, ʼaē ʼe ʼau nofo ai nei. ʼI te temi ʼaia, neʼe mole ʼi ai he kokelekasio ʼi Breda pea ko te ʼu Fakamoʼoni ʼaē neʼe ʼi ai, neʼe ko te taumatuʼa kua matutuʼa.

ʼI taku lolotoga gāue mo te ʼu tēhina ʼi Limbourg, neʼe fakaafe ʼau ke ʼau tali ki te ʼu fehuʼi neʼe fai e te tagata neʼe gāue ʼi te lameni, ko tona higoa ko Johan Pieper. Neʼe ina taupau mālohi te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu pea neʼe liliu ko he kaugā fai faka mafola lototoʼa. Hili kiai taʼu e fā, neʼe puke ia ia pea neʼe ʼave ki te lotoʼā fakamamahi, ʼo nofo ai taʼu e tolu vaelua. ʼI tana ʼosi mavae mai te lotoʼā fakamamahi ʼaia, neʼe toe kau mālohi ki te fai faka mafola, pea ia ʼaho nei, ʼe ko te tagata ʼāfea ʼe kei nofo agatonu aipe. Ko te kiʼi kokelekasio ʼaia ʼo Limbourg, ʼaē neʼe ko Fakamoʼoni pe e 12, kua liliu ʼi te temi nei, ko kokelekasio e 17, mo te ʼu kaugā fai faka mafola e 1 550.

ʼI Te Pule ʼo Te Kau Nasi

ʼI Maio 1940 neʼe hūfi e te kau Nasi ia Holani. Neʼe fekauʼi ʼau ki te filiale ʼo te Sosiete Watch Tower ʼi Amsterdam. Neʼe tonu ke mātou fakahoko te gāue ʼaki he loto tokaga lelei ʼaupito, ʼo mātou mahino ai ki te maʼuhiga ʼo te tāʼaga lea faka Tohi-Tapu ʼaenī: “Ko he kaumeʼa moʼoni . . . ʼe ko he tēhina ia ʼe tupu mokā ʼe ʼi ai he mamahi.” (Tāʼaga Lea 17:17) Ko te ʼu noʼo lelei ʼo te logo tahi ʼaē neʼe tuputupu lolotoga te temi mamahi ʼaia, neʼe lave ʼaupito ki taku tuputupu fakalaumālie, pea neʼe ina teuteuʼi lelei ʼau ki te tahi ʼu faigataʼaʼia lalahi.

Neʼe fekauʼi ʼau ke ʼau takitaki te tufa ʼo te ʼu tohi ki te ʼu kokelekasio, ʼaē neʼe tufa ʼi te agamāhani ki tonatou ʼu tuʼasila. Neʼe kumi tuʼumaʼu e te Gestapo te ʼu hahaʼi tagata tūpulaga ke nātou ʼolo ʼo gāue popūla ʼi Siamani, koia neʼe mātou fakaʼaogaʼi ai te kau tuagaʼane Kilisitiano ke nātou ʼolo ʼo tufa te ʼu tohi. ʼAki te temi, ko Wilhelmina Bakker, ʼaē neʼe fakahigoaʼi tuʼumaʼu ko Nonnie, neʼe fekauʼi mai kia mātou mai La Haye, pea neʼe ʼau ʼave ia ia ki te faʼahi ʼaē neʼe fufū ai tamatou tagata taupau ʼo te filiale, ia Arthur Winkler. Ke mole fakatokagaʼi ʼau, neʼe ʼau teuteu ohage he tagata gāue kele, mo te ʼu foʼi sūlie ʼakau pea mo te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe ʼai e te tagata gāue kele, pea neʼe ʼau ʼalu mo Nonnie ʼi te saliote afi ʼaē ʼe haʼele hila. Ki muli age, neʼe ʼau ʼiloʼi neʼe mole feala hana tātāʼofi tona fia kata, ʼi tana manatu ʼaē neʼe feala ke tokagaʼi ʼau ʼaki toku teu.

ʼI te ʼaho 21 ʼo ʼOketopeli 1941, neʼe ʼiloʼi e te kau Nasi te koga meʼa ʼaē neʼe tānaki ai ʼi Amsterdam te ʼu tohi pea mo te ʼu pepa. Lolotoga te ʼohofi e te Gestapo, neʼe puke ia Winkler pea mo Nonnie. ʼI te temi ʼaē neʼe ʼave ai nāua ki te fale pilisoni, neʼe nā logo ki te fai palalau ʼa te ʼu tagata e lua ʼo te Gestapo ʼo ʼuhiga mo tana tuli “te tagata veliveli fuluʼi ʼulu ʼuli” pea neʼe mole feala ke nā maʼu he neʼe hahaʼi ʼaupito te ʼu ala. Neʼe mahino ia neʼe nā palalau ʼo ʼuhiga mo ʼau, koia neʼe faiga ai e Winkler ke ina ʼave he logo ki te ʼu tēhina. Neʼe ʼau foimo mavae ʼo ʼalu ki te kolo ʼaē ko La Haye.

Lolotoga te temi ʼaia, neʼe fakamavae ia Nonnie mai te pilisoni, pea neʼe toe liliu ki La Haye ʼo gāue pionie ai. Neʼe ma toe felāveʼi ai mo ia. Kae, ʼi te temi ʼaē neʼe puke ai te tagata taupau ʼo te kokelekasio ʼi Rotterdam, neʼe fekauʼi ʼau ke ʼau ʼalu ʼo fetogi ia ia. Ki muli age, neʼe puke mo te tagata taupau ʼo te Kokelekasio ʼo Gouda, pea neʼe ʼau toe fetogi ia ia. Moʼo fakaʼosi, ʼi te ʼaho 29 ʼo Malesio 1943, neʼe puke mo ʼau. ʼI taku lolotoga vakavakaʼi te tānakiʼaga ʼo te ʼu tohi faka Tohi-Tapu, neʼe maʼu ʼau e te Gestapo pea neʼe nātou puke ʼau.

Ia tafa ʼo te ʼu tohi ʼaē neʼe hili ʼi te laupapa, neʼe toe ʼi ai foki mo te lisi ʼo te ʼu higoa ʼo te ʼu tēhina mo tuagaʼane, pea ko te ʼu higoa ʼaia neʼe tohi ʼaki he faʼahiga faitohi neʼe mole feala ki he tahi ke mahino kiai. ʼI taku tuʼania, neʼe ʼau faikole kia Sehova ke ina foaki mai he puleʼaki ke ʼau puipui ia nātou ʼaē ʼe kei feala ke fai faka mafola. Neʼe mole nātou tokagaʼi, kae neʼe ʼau toʼo te pepa ʼaē neʼe tohi ai te ʼu higoa, pea neʼe ʼau numinumi ʼi toku nima. Pea neʼe ʼau kole ke ʼau ʼalu ki te fale vao, ʼo ʼau hae ai te lisi pea neʼe ʼau tohoʼi te vai.

ʼI te ʼu temi faigataʼaʼia ʼaia, neʼe ʼau ako ai peʼe feafeaʼi haku maʼu te mālohi mai te ʼu felogoi ʼa Sehova mo tana hahaʼi ʼo te temi ʼāfea pea mai tana ʼu fakapapau ʼo ʼuhiga mo te faka ʼāteaina ʼo tana hahaʼi. Koʼeni te fakapapau ʼa te ʼAtua neʼe ʼau manatuʼi tuʼumaʼu: “Ka na ʼaua la te puipui ʼo tatou e Sehova, ʼi te temi ʼaē neʼe fakafeagai ai te tagata kia tatou, ka na ʼaua la neʼe nātou folo maʼuli tatou.”​—Pesalemo 124:​2, 3.

ʼI Te Fale Pilisoni Pea Mo Te ʼu Lotoʼā Fakamamahi

Neʼe ʼave ʼau ki te fale pilisoni ʼo Rotterdam, pea neʼe ʼau fiafia he neʼe ʼau nofo mo taku Tohi-Tapu. Neʼe ʼau toe maʼu foki mo te tohi Salut (Fakamaʼuli), mo te ʼu koga ʼo te tohi Enfants (Fānau), pea neʼe lahi te temi ʼaē neʼe feala ke ʼau lau ai te ʼu tohi fuli ʼaia. Hili kiai māhina e ono, neʼe ʼau mahaki kovi pea neʼe ʼave ʼau ki te fale mahaki. ʼI muʼa ʼo taku mavae mai te fale pilisoni, neʼe ʼau fufū te ʼu tohi ʼi toku lalo matela. Ki muli age, neʼe ʼau logo ko te tahi Fakamoʼoni, ia Piet Broertjes, neʼe ʼave ki toku koga fale ʼi te pilisoni pea neʼe ina maʼu te ʼu tohi ʼaia. Koia, neʼe kei toe ʼaoga te ʼu tohi ʼaia moʼo fakaloto mālohiʼi ʼo ʼihi age ʼi te tui.

ʼI te kua lelei ʼo toku mahaki, neʼe ʼave ʼau ki te fale pilisoni ʼi La Haye. ʼI te temi ʼaē neʼe ʼau nofo ai, neʼe ʼau felāveʼi mo Leo C. van der Tas, te tagata ʼe ina ako te lao, pea neʼe pilisoniʼi ʼuhi ko tana fakafeagai ki te kau Siamani ʼaē neʼe nātou hūfi ia te fenua. Neʼe mole heʼeki logo ki te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, pea neʼe ʼau maʼu ai te faigamālie ke ʼau fai faka mafola kia ia. ʼI ʼihi temi, neʼe ina fafagu ʼau ʼi te pōʼuli ʼo ina fai mai tana ʼu fehuʼi. Neʼe punamaʼuli ki te nofo agatonu ʼa te kau Fakamoʼoni, tāfito ʼi tana ʼiloʼi ʼaē neʼe feala ke faka ʼāteainaʼi mātou mo kapau ʼe mātou sinie te pepa ʼaē ʼe ina fakahā ai ʼe mātou lītuʼa ki tamatou tui. ʼI te ʼosi ʼo te tau, neʼe liliu ia Leo ko te avoka pea neʼe ina puipui te Sosiete Watch Tower ʼi te ʼu fakamāu e hogofulu-ma-lua neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te tauhi faʼifaʼitaliha.

ʼI te ʼaho 29 ʼo ʼApelili 1944, neʼe ʼave ʼau ki te saliote afi ki he folau faigataʼa ia ʼaho e 18 ki Siamani. ʼI te ʼaho 18 ʼo Maio, neʼe ʼau pilisoni ʼi te lotoʼā fakamamahi ʼo Buchenwald. ʼO aʼu ki te faka ʼāteainaʼi ʼo te hahaʼi pilisoni e te ʼu mālohi alliés ʼi te taʼu ki muli mai, neʼe fakalialia ʼaupito te maʼuli. Ko te lauʼi afe ʼo te hahaʼi neʼe mamate, pea neʼe mātou sio mata ki te mate ʼa te tokolahi. Neʼe ʼau fakafisi ki te gāue ʼi te fale ʼaē ʼe faʼu ai te ʼu mahafu tau, koia, neʼe ʼave ʼau ke ʼau gāue ʼi te ʼu kanivo.

ʼI te tahi ʼaho, neʼe pa te foi pulu ki te fale ʼaē neʼe faʼu ai te ʼu mahafu tau. Ko te tokolahi neʼe nātou feleleʼi ki te ʼu nofoʼaga ke nātou hāo ai, kae ko ʼihi neʼe nātou feleleʼi ki te ʼu vao matuʼa. Neʼe pa te ʼu pulu ki te ʼu nofoʼaga, pea neʼe vela te ʼu vao matuʼa ʼaki te ʼu pulu tū fenua. Neʼe ko he meʼa fakamataku! Ko te tokolahi ʼo te hahaʼi neʼe nātou vela. Neʼe ʼau maʼu toku nonoʼaga, pea ʼi te temi ʼaē neʼe mole kei lahi ai te afi, neʼe ʼau toe liliu mai ki te lotoʼā, ʼo ʼau fakalaka ʼi te ʼu sino ʼo nātou ʼaē kua mamate.

Tokolahi ia ʼaho nei, kua nātou ʼiloʼi te ʼu meʼa fakalialia ʼaē neʼe hoko ʼi te fai fakapō ʼa te kau Nasi. ʼE ʼau fakamālo kia Sehova he neʼe ina foaki mai kia ʼau he lotomālohi, ke mole ʼau manatuʼi tuʼumaʼu te ʼu meʼa fakalialia ʼaē neʼe ʼau sio kiai ʼi te lolotoga ʼo te ʼu taʼu ʼaia. Ka ʼau manatuʼi te temi ʼaē neʼe ʼau nofo pilisoni ai, ko te meʼa ʼaē ʼe ʼau manatuʼi tāfito, ko taku fiafia ʼaē ʼi taku nofo agatonu kia Sehova ʼuhi ko te kolōlia ʼo tona huafa.​—Pesalemo 124:​6-8.

Te ʼu Gāue ʼi Te Hili ʼo Te Tau

ʼI toku ʼosi faka ʼāteainaʼi pea mo taku toe liliu ki Amsterdam, neʼe ʼau kole atu aipe ki te filiale ke ina fakahā mai pe kofea ʼaē ʼe tonu ke ʼau ʼalu kiai. Neʼe ʼau tuʼania ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko lolotoga taku puli. Neʼe kua gāue ai Nonnie. Lolotoga te taʼu fakamuli ʼo te tau, neʼe ina tufa te ʼu tohi faka Tohi-Tapu ki te ʼu kokelekasio. Neʼe mole heʼeki toe puke ia ia, logope la neʼe lahi te ʼu temi neʼe meʼa pe ke puke ai.

Neʼe mole fualoa taku gāue pionie ʼi Haarlem, kae ʼi te taʼu 1946 neʼe kole mai ke ʼau ʼalu ki te filiale ʼo Amsterdam ʼo gāue ʼi te Selevisi fetuku tohi. ʼI te fakaʼosi ʼo te taʼu 1948, neʼe ʼau ʼohoana mo Nonnie, pea neʼe ma mavae mai te filiale ʼo ma pionie toko lua. Neʼe fekauʼi māua ke ma ʼolo ʼo pionie ʼi Assen. Ko taʼu e 12 ki muʼa atu, neʼe ma gāue ai mo Richard Brauning ʼi te fasiga taʼu māfana, ʼo ma nonofo ʼi te fale lā pea ma fai faka mafola ai. Neʼe ʼau logo neʼe matehi ia Richard ʼi te ala ʼaē ʼe ʼalu ki te lotoʼā fakamamahi.

ʼE mahino papau ia, ko te temi ʼaē neʼe pilisoniʼi ai ʼau, neʼe lave kovi ʼaupito ki toku maʼuli mālōlō. Hili kiai taʼu e ono ʼi toku faka ʼāteaina mai Buchenwald, neʼe ʼau takoto mahaki lolotoga māhina e fā. Hili kiai ni ʼu taʼu, ʼi te taʼu 1957, neʼe ʼau mahaki taʼu katoa ʼuhi ko te fatafata vaivai. Neʼe vaivai ʼaupito toku sino, kae neʼe kei mālohi pe taku manatu ki te selevisi pionie. Lolotoga te temi ʼaē neʼe ʼau mahaki ai, neʼe ʼau fakaʼaogaʼi te ʼu faigamālie fuli moʼo fai faka mafola. Neʼe ʼau logoʼi ko te manatu ʼaia ki te selevisi pionie neʼe ko he faʼahi maʼuhiga, ke mole ʼau liliu ʼaki toku mahaki ko he tahi ʼe mole kei ʼi ai hona ʼaoga. Neʼe ma fakatotonu mo Nonnie ke ma haga fai te selevisi pionie mo kapau ʼe kei ma mālolohi.

ʼI te ʼosi lelei ʼo toku mahaki, neʼe fekauʼi māua ki te kolo ʼo Breda. Neʼe kua hili kiai taʼu e 21 ʼi taku ʼuluaki ʼaʼahi te kolo ʼaia, ʼi toku ʼuhiga tagata taupau faka sone. ʼI te temi ʼaē neʼe ma tau atu kiai ʼi te taʼu 1959, neʼe ko te kiʼi kokelekasio veliveli mo te toko 34 kau Fakamoʼoni. Ia ʼaho nei, hili kiai tau e 37, ko kokelekasio e ono mo te kau Fakamoʼoni e 500 tupu, pea ʼe nātou fakatahitahi ʼi te ʼu Fale ʼo te Puleʼaga e tolu. ʼI tamatou ʼu fono pea ʼi te ʼu fakatahi lalahi, ʼe mātou sio ki te tokolahi kua nātou tali te ʼatamai mālama ʼo te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu he neʼe mātou faiga mālohi ke nātou maʼu te faʼahi ʼaia. ʼI ʼihi temi, ʼe tatau tamatou manatu mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi e te ʼapositolo ko Soane, ʼi tana tohi fēnei: “ ʼE mole ʼau maʼu he fiafia ʼe lahi age, ʼi te meʼa ʼaenī: ko taku logo ʼaē ʼe haga haʼele taku ʼu fānau ʼi te moʼoni.”​—3 Soane 4.

Kua ma matutuʼa ʼi te temi nei. Ko toku taʼu 86 ʼaenī pea kua taʼu 78 ia Nonnie, kae ʼe ʼau ʼui atu ko te gāue pionie ʼe ko he gāue ʼe kita mālohi ai. Talu taku haʼu ki Breda, neʼe lahi toku ʼu mahaki fakasino neʼe ʼau maʼu ʼuhi ko taku nofo ʼi te fale pilisoni, kae neʼe mole ʼau tuku ke fakaloto vaivaiʼi ʼau e te ʼu mahaki ʼaia. Neʼe ʼau toe fiafia foki ʼi te ʼu taʼu ʼaē neʼe fua manuʼia ai te gāue kia Sehova.

ʼI tama toe manatuʼi te ʼu taʼu ʼaē neʼe fua lelei ai tama gāue, ʼe ma fiafia toko lua ai. ʼE ma fakaʼamu ʼi te ʼaho fuli ke foaki mai e Sehova te laumālie pea mo te mālohi ʼaē ke ma hoko atu tamā gāue ʼo aʼu ki tomā mamate. ʼE ma fai te ʼu palalau ʼa te tagata fai pesalemo, ʼaē neʼe ina tohi fēnei: “Koutou sisio! Ko te ʼAtua ʼe ko toku tokoni; ko Sehova ʼe kau ia nātou ʼaē ʼe nātou lagolago ki toku nefesi.”​—Pesalemo 54:⁠4.

[Paki ʼo te pasina 23]

ʼE ʼau tuʼu ʼo ōvi age ki te fale lā ʼaē neʼe ʼau fakaʼaoga ʼi taku gāue pionie ʼi te ʼu taʼu 1930

[Paki ʼo te pasina 23]

Ko te vaka ʼaē neʼe mātou fakaʼaogaʼi moʼo feʼoloʼaki ki te ʼu telituale ʼaē neʼe tuʼu mamaʼo

[Paki ʼo te pasina 23]

Neʼe fakafehuʼi ʼau ʼi te fakatahi 1957

[Paki ʼo te pasina 24]

Ko ʼau mo toku ʼohoana ia ʼaho nei