Tonatou Maʼuli

“Ê Ko He Tui ʼe Mole Holomuli Anai”!

NEʼE FAKAMATALA E HERBERT MÜLLER

Hili te ʼu māhina ki te ʼohofi e Itilele ia Holani, pea neʼe tapuʼi te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Lolotoga he temi fualoa, neʼe kumi tāfito ʼau e te kau Nasi, pea neʼe kumi ʼau ohage he manu.

ʼI TE tahi temi, neʼe kua ʼau fiu ʼi te nono pea mo te feholaʼaki pea neʼe ʼau ʼui ai ki toku ʼohoana ʼe lagi ko he meʼa lelei ke puke ʼau e te kau solia. Pea neʼe hake ia ʼau te ʼu kupuʼi palalau ʼo te hiva ʼaenī: “Ê ko he tui ʼe mole holomuli anai, logope tona taʼomia e te ʼu fili.”a ʼI taku manatuʼi te hiva ʼaia neʼe ʼau toe lotomālohi ai, pea neʼe hake ia ʼau te ʼu suvenia ʼo taku ʼu mātuʼa ʼi Siamani pea mo te ʼaho ʼaē neʼe hivaʼi tauʼinē ai e toku ʼu kaumeʼa te hiva ʼaia. ʼE koutou loto koa ke ʼau vaevae mo koutou te ʼu suvenia ʼaia?

Te Faʼifaʼitaki ʼo Taku ʼu Mātuʼa

ʼI te temi ʼaē neʼe ʼau tupu ai ʼi te taʼu 1913 ʼi te kolo ʼo Copitz ʼi Siamani, neʼe kau taku ʼu mātuʼa ʼi te ’Ēkelesia Polotesita.b Hili te ʼu taʼu e fitu, ʼi te 1920, pea mavae taku tāmai ʼi te lotu ʼaia. ʼI te ʼaho 6 ʼo ʼApelili, neʼe ina kole he Kirchenaustrittsbescheinigung (Ko he fakamoʼoni ʼo tana mavae ʼi te lotu ʼaia). Ko te ofisie ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu ki te potu ʼaia neʼe ina tā te pepa ʼaia. Kae hili kiai te vāhaʼa, neʼe toe liliu taku tāmai ki te pilō ʼaia ʼo fakamahino age ʼe mole tuʼu ai te higoa ʼo tona ʼofafine. Neʼe toe tā e te ofisie te tahi pepa feiā moʼo fakahā ai ʼe toe mavae mo Martha Margaretha Müller mai te lotu ʼaia. ʼI te temi ʼaia, ko toku tuagaʼane ia Margaretha neʼe taʼu tahi vaelua. Kae ʼi te temi ʼaē neʼe tonu ai ke mātou tauhi kia Sehova, neʼe kua fai katoa e taku tāmai te ʼu fakatuʼutuʼu ke mole he fihifihia!

ʼI te taʼu pe ʼaia, neʼe papitema taku ʼu mātuʼa ko he kau Ako ʼo te Tohi-Tapu, neʼe ko te higoa ʼaia ʼo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te temi ʼaia. Neʼe akoʼi fakafefeka māua e Papa, kae neʼe ma tali gafua tana faʼahiga takitaki ʼuhi ko tana agatonu kia Sehova. ʼAki tana fia maʼuli agatonu, neʼe fai e Papa te ʼu fetogi. Ohage la, neʼe ʼi ai te tahi temi neʼe mole gafua ke ma gaoʼi ʼi tuʼa ʼi te ʼAhotapu. Kae ʼi te tahi ʼAhotapu ʼi te taʼu 1925, neʼe ʼui mai e tamā ʼu mātuʼa ke mātou ʼolo ʼo ʼevaʼeva. Neʼe mātou toʼo tamatou meʼa kai pea neʼe ko he lakaga fakafiafia kia mātou​—⁠neʼe ko he fetogi ʼaia mai te nofo fale ʼi te ʼaho fuli. Neʼe ʼui e Papa neʼe ina ako te ʼu puani ʼi te fakatahi neʼe heʼeki faʼa fualoa kiai, pea neʼe ina fetogi ai tana manatu ʼo ʼuhiga mo te ʼu gāue ʼaē ʼe fai ʼi te ʼAhotapu. ʼI ʼihi ʼaluʼaga, neʼe ina fakahā ai tona lotolelei ke ina fai he ʼu fetogi.

Logope neʼe mahamahaki taku ʼu mātuʼa, kae neʼe mole nā holomuli ʼi te gāue fai faka mafola. Ohage la, moʼo tufa te kiʼi pepa lotu Acte dʼaccusation contre le clergé (ʼE tukugakoviʼi te kau takitaki lotu), neʼe mātou ʼolo saliote afi mo te tahi vaega ʼo te kokelekasio ʼi te tahi afiafi ki te kolo ʼo Ratisbonne, ʼe vaha mamaʼo mo Dresde ia kilometa e 300. ʼI te ʼaho ʼaē neʼe hoa mai kiai, neʼe mātou tufa te ʼu kiʼi pepa lotu ʼi te kolo katoa, pea ʼi te ʼosi ʼo te faʼahi ʼaia, neʼe mātou toe liliu ki fale ʼaki te saliote afi. Neʼe teitei ʼaho katoa tamatou ʼolo ʼaia, pea neʼe mātou tau ai leva ki fale.

Ko Taku Mavae ʼi Fale

Ko taku fakatahi mo te Jugendgruppe (ko he Kūtuga ʼo te kau Tūpulaga) ʼo tomatou kokelekasio, neʼe toe tokoni foki ki taku tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumālie. ʼI te vāhaʼa fuli, ko te kau tūpulaga ʼe nātou laka ʼi te taʼu 14, neʼe nātou felāveʼi mo he ʼu tēhina ʼo te kokelekasio kua matutuʼa age. Neʼe mātou fai te ʼu gaoʼi, mo fai musika, mo ako te Tohi-Tapu, pea mātou palalau ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakatupu pea mo te ʼu meʼa fakapoto lalahi. Kae ʼi toku taʼu 19, ʼi te 1932, neʼe ʼau fakagata ai leva taku fakatahi mo te kūtuga ʼaia.

ʼI ʼApelili ʼo te taʼu ʼaia, neʼe maʼu e Papa te tohi mai te pilō ʼo te Sosiete Watch Tower ʼaē neʼe tuʼu ʼi Magdebourg. Neʼe kumi e te Sosiete he tahi ʼe poto ʼi te taki motokā pea ʼe fia gāue pionie. Neʼe ʼau ʼiloʼi neʼe ko te loto ʼaia ʼo taku ʼu mātuʼa ke ʼau pionie, kae neʼe hage kia ʼau ʼe mole ʼau lavaʼi te potu ʼaia. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe māsisiva taku ʼu mātuʼa, koia ʼi toku taʼu 14 neʼe ʼau kamata fai te gāue ʼaē ko te toe gaohi ʼo te ʼu lelue ʼaē kua maumau, mo te ʼu masini tui, mo te ʼu masini tā tohi, pea mo ʼihi meʼa ʼe ʼaoga ki te gāue pilō. Neʼe feafeaʼi haku mavae ʼi toku famili? Neʼe ʼau ʼaoga kia nātou. Pea tahi ʼaē meʼa, neʼe mole heʼeki ʼau papitema. Neʼe heka ifo ia Papa mo ʼau pea neʼe ina fai mai te ʼu fehuʼi moʼo vakaʼi peʼe kua ʼau mahino pe koteā te faka ʼuhiga ʼo te papitema. ʼI tana sio ki taku ʼu tali neʼe kua ʼau tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumālie ke feala haku papitema, neʼe ina ʼui fēnei ai: “ ʼE tonu ke ke fakahoko te potu ʼaenī neʼe kole mai.” Pea neʼe ʼau fakahoko te potu ʼaia.

Hili te vāhaʼa pea neʼe ʼau maʼu te fakaafe ke ʼau ʼalu ki Magdebourg. ʼI taku fakahā age te faʼahi ʼaia ki toku ʼu kaumeʼa ʼo te Kūtuga ʼo te kau Tūpulaga, neʼe nātou fia tauʼinē mo ʼau ʼaki he hiva fakafiafia. Neʼe nātou punamaʼuli ki te hiva ʼaē neʼe ʼau filifili koteʼuhi maʼa nātou neʼe ko he hiva ʼe mamalu fau. Kae neʼe nātou fai mahōlō pea mo nātou hiva fuli ʼo fēnei: “Ê ko he tui ʼe mole holomuli anai, logope tona taʼomia e te ʼu fili; ko te tui ʼaia ʼe mole tete anai mokā hoko he malaʼia.” ʼI te ʼaho ʼaia, neʼe mole ʼau mahino ʼe ʼaoga lahi anai te ʼu palalau ʼaia moʼoku fakaloto mālohi ʼi te ʼu taʼu ka hoko mai.

Ko He Kamataʼaga ʼe Maveuveu

ʼI te ʼosi ʼahiʼahiʼi ʼau e te ʼu tēhina ʼo Magdebourg ʼo ʼuhiga mo taku poto taki motokā, neʼe nātou tuku mai te motokā pea mo te ʼu pionie e toko fā, pea neʼe mātou ʼolo ki Schleiden, ko he koga meʼa ʼe ōvi ki Pelesike. Neʼe mātou sio ai ki te maʼuhiga ʼo tamatou motokā. Neʼe fehiʼa te ’Ēkelesia Katolika ʼo te koga meʼa ʼaia kia mātou, pea ʼi te agamāhani ko te hahaʼi ʼo te kolo, ʼaē neʼe uga e te kau patele, neʼe nātou talitali ke nātou kapu mātou. Neʼe lahi te ʼu lakaga, neʼe mātou feholaki ʼi te motokā moʼo hāofaki ʼo mātou mai te hahaʼi ʼo te kolo ʼaē neʼe nātou tuli mātou ʼaki tonatou ʼu huo pea mo te ʼu huki ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi moʼo heu te vao.

ʼI te hili ʼo te Fakamanatu ʼo te taʼu 1933, neʼe fakahā mai e Paul Grossman, te tagata taupau ʼo te koga meʼa ʼaia, kua tapuʼi te gāue ʼa te Sosiete ʼi Siamani. Mole fualoa, pea neʼe kole mai ke ʼau ʼalu ki Magdebourg, ʼo toʼo mai ai te ʼu tohi, ʼo ʼave ki te koga fenua ʼo Saxon, ʼaē ʼe vaha mamaʼo mo Magdebourg ia kilometa e 100. Kae ʼi taku tau atu ki Magdebourg, neʼe kua pupunu e te Gestapo (te polisi fakafūfū ʼo te Nasi) te pilō ʼo te Sosiete. Neʼe ʼau tuku te motokā ki te tēhina ʼi Leipzig pea neʼe ʼau toe liliu ki fale​—⁠kae neʼe mole ʼau nofo fualoa ai.

Neʼe fakaafe ʼau e te pilō ʼo te Sosiete ʼo Suisi ke ʼau kamata pionie ʼi Holani. Neʼe ʼau fakatuʼutuʼu ke hoki ʼau mavae ʼi te hili ʼo he vāhaʼa e tahi peʼe lua. Kae neʼe tokoniʼi ʼau e Papa ke ʼau foimo mavae. Neʼe ʼau muliʼi tana tokoni, pea hili pe ʼaia te ʼu kiʼi hola pea neʼe ʼau mavae ʼi fale. ʼI te ʼaho ake, neʼe ʼōmai te kau polisi ki te ʼapi ʼo taku tāmai moʼo puke ʼau, ʼo nātou ʼui neʼe ʼau hola ʼi te solia. Kae neʼe nātou tauhala mai.

Taku Kamata Gāue ʼi Holani

ʼI te ʼaho 15 ʼo ʼAukusito 1933, neʼe ʼau tau ki te ʼapi ʼo te kau pionie ʼi Heemstede, ko he kolo ʼe tuʼu ia kilometa e 25 mai Amsterdam. ʼI te ʼaho ake, neʼe ʼau ʼalu ʼo fai faka mafola kae neʼe mole ʼau ʼiloʼi pe la he kupuʼi palalau faka Holani e tahi. Neʼe ʼau kamata taku gāue ʼaki pe te kiʼi pepa lotu, neʼe tohi ai te logo faka Tohi-Tapu neʼe feala ke lau e te hahaʼi. Neʼe ko he meʼa fakaloto mālohi te tali e te fafine Katolika te tohi Réconciliation! ʼI te ʼaho pe ʼaia neʼe ʼau tufa te ʼu kaupepa lalahi e 27. ʼI te fakaʼosi ʼo te ʼuluaki ʼaho ʼaia, neʼe ʼau fiafia ʼaupito he neʼe kua feala ke ʼau toe fai faka mafola faʼifaʼitaliha.

ʼI te ʼu temi ʼaia, ko te ʼu koloā ʼaē neʼe maʼu e te kau pionie neʼe ko te ʼu meʼa ʼofa ʼaē neʼe foaki age e te hahaʼi mokā nātou tufa he ʼu tohi. Ko te kiʼi falā ʼaia neʼe fakaʼaogaʼi moʼo toʼo ʼaki he meʼa kai pea mo ʼihi meʼa. Kapau neʼe toe he kiʼi vaega falā ʼi te fakaʼosi māhina, neʼe vaevae leva e te kau pionie moʼo toʼo ʼaki te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼaoga kia nātou takitokotahi. Neʼe mole lahi tomatou ʼu koloā, kae neʼe haga tokaga aipe ia Sehova kia mātou, ʼo feala ai ʼi te 1934, ke ʼau kau ki te fakatahi neʼe fai ʼi Suisi.

Ko He Kaugā Fagona Agatonu

ʼI te fakatahi, neʼe ʼau sio ai kia Erika Finke, ʼaē neʼe taʼu 18. Neʼe ma feʼiloʼiʼaki ʼi te temi ʼaē neʼe kei ʼau nofo ai ʼi fale. Neʼe ko te kaumeʼa ʼo toku tokolua, ia Margaretha, pea neʼe ʼau punamaʼuli tuʼumaʼu ki te pipiki mālohi ʼa Erika ki te moʼoni. Mole faʼa fualoa ʼi tona ʼosi papitema ʼi te 1932, neʼe ʼi ai te tahi neʼe ina fakahā ki te Gestapo te fakafisi ʼa Erika ki te ʼui “Heil Hitler!” Neʼe haʼu ai te Gestapo ʼo fakafehuʼi ia ia pe koʼe ʼe fakafisi ki te faʼahi ʼaia. Neʼe lau age e Erika ia Gaue 17⁠:3 ki te ofisie ʼo te fale polisi pea neʼe ina fakamahino age neʼe hinoʼi pe e te ʼAtua te tokotahi ke liliu ko te Hāofakiʼaga, ʼe ko Sesu Kilisito. “ ʼE ʼi ai koa niʼihi ʼe nātou hage ko koe?” ko te fehuʼi age ʼaia ʼa te ofisie. Neʼe mole fakahā age e Erika he higoa. ʼI tona fakamatakuʼi e te tagata polisi ʼe mole tuku age anai ia ia, neʼe ʼui age e Erika ʼe ina leleiʼia age hana mate ʼi hana fakahā age ki ai he ʼu higoa. Neʼe ina sioʼi fakafefeka ia ia pea ina ʼui leʼolahi age ki ai: “ ʼAlu ki tuʼa. ʼAlu ki tou ʼapi. Heil Hitler!”

ʼI te ʼosi ʼo te fakatahi, neʼe ʼau toe liliu ki Holani. Kae neʼe ma logoʼi ʼi tomā loto kua toe ʼāsili ake tamā fakakaumeʼa. ʼI tana kei nofo ʼi Suisi, neʼe maʼu logo Erika neʼe toe ʼalu age te Gestapo ʼo kumi ia ia ʼi tona ʼapi. Neʼe ina fakatotonu ai ke nofo ʼo pionie ʼi Suisi. Hili te ʼu māhina kiai, pea neʼe kole age e te Sosiete ke ʼalu ki Sepania. Neʼe gāue pionie ʼi Madrid, mo Bilbao, pea ki muli age ʼi San Sebastián, ʼaē neʼe fakatagaʼi pea mo pilisoniʼi ai ia ia pea mo tona kaugā gāue pionie ʼuhi ko te ʼu fakaneke ʼa te kau takitaki lotu. ʼI te 1935, neʼe fakatotonu age kia nāua ke nā mavae ʼi Sepania. Neʼe haʼu ai Erika ki Holani, pea ʼi te taʼu pe ʼaia neʼe ma ʼohoana ai.

Kua Ōvi Mai Te Tau

ʼI te ʼosi ʼo tamā ʼohoana, neʼe ma gāue pionie ʼi Heemstede, pea ki muli age neʼe ma hiki leva ki te kolo ko Rotterdam. Neʼe tupu ai tamā tama, ko Wolfgang, ʼi te 1937. Hili te taʼu katoa, neʼe mātou hiki ki te kolo ʼo Gröningen, ʼi te potu noleto ʼo Holani, neʼe mātou fale tahi ai mo te ʼu pionie Siamani ko Ferdinand mo Helga Holtorf pea mo tanā taʼahine. ʼI Sūlio 1938, neʼe fakahā mai e te Sosiete kua fai e te puleʼaga Holani te fakatokaga, ʼo ina ʼui ko te kau Fakamoʼoni ʼaē ʼe fakalogo ki te puleʼaga Siamani ʼe mole kei gafua ke nātou fai faka mafola. ʼI te temi pe ʼaia, neʼe hinoʼi ʼau ke ʼau tagata taupau fakafenua (taupau faka silikosikilipisio), pea neʼe hiki tomatou famili ki te Lichtdrager (Lightbearer), te vaka ʼo te Sosiete ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ko he nofoʼaga ʼo te kau pionie ʼaē ʼe fai faka mafola ʼi te potu noleto ʼo Holani. Neʼe mole lahi te temi ʼaē neʼe ʼau fakatahi ai mo toku famili, he neʼe ʼau feʼaluʼaki ʼi te ʼu kokelekasio pea mo fakaloto mālohiʼi te ʼu tēhina ke nātou haga fai faka mafola. Pea neʼe fakahoko e te ʼu tēhina te faʼahi ʼaia. Neʼe ʼi ai ʼihi neʼe nātou fakatuputupu tanatou gāue. Ko Wim Kettelarij neʼe ko he faʼifaʼitaki lelei ʼaia.

ʼI te temi ʼaē neʼe ʼau felāveʼi ai mo Wim, neʼe ko he tūpulaga neʼe ina ʼiloʼi ʼe ko te moʼoni kae neʼe maʼumaʼua fau ki tana gāue. Neʼe ʼau tokoni fēnei age ki ai: “Kapau ʼe ke fia maʼu hou temi ke ke tauhi kia Sehova, pea ʼe tonu ke ke fetogi tau gāue.” Pea neʼe ina fai. Ki muli age neʼe ma toe felāveʼi, pea neʼe ʼau fakaloto mālohiʼi ia ia ke gāue pionie. “Kae ʼe tonu foki ke ʼau gāue ke ʼau kai,” ko tana tali ʼaia. Pea neʼe ʼau fakaloto mālohiʼi fēnei: “ ʼE ke kai anai. ʼE tokaga anai ia Sehova kia koe.” Pea neʼe kamata gāue pionie ai ia Wim. Ki muli age, lolotoga te Lua Tau Faka Malamanei, neʼe tagata taupau feʼaluʼaki. ʼI te temi nei, ʼi tona taʼu 80, ʼe kei gāue mālohi aipe ia Wim ʼi tona ʼuhiga Fakamoʼoni. Neʼe tokaga moʼoni ia Sehova kia ia.

Neʼe Tapuʼi Te Gāue Pea Neʼe Kumi Mātou

ʼI Maio 1940, ʼi te hili ʼo te teitei taʼu katoa ʼi te ʼosi tupu ʼo tamā lua tamasiʼi ia Reina, neʼe tuku e te solia Holani ke ʼohofiʼi nātou e te Solia Siamani pea neʼe maʼu te fenua e te kau Nasi. ʼI Sūlio neʼe hūfi e te Gestapo te ʼu pilō ʼo te Sosiete pea mo te fale tā tohi. ʼI te taʼu ʼaē neʼe hoa mai kiai, neʼe lahi te kau Fakamoʼoni neʼe puke pea neʼe ʼau kau ai. ʼI toku ʼuhiga Fakamoʼoni pea mo toku ʼuhiga Siamani ʼaē kua feala ke solia, neʼe mahino kia ʼau te meʼa ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu e te Gestapo ʼo ʼuhiga mo ʼau. Neʼe ʼau faigaʼi ke ʼau galoʼi taku manatu ʼaē ʼe mole ʼau toe sio anai ki toku famili.

Koia, ʼi Maio 1941, neʼe faka ʼāteaina ʼau mai te fale pilisoni e te Gestapo pea neʼe ina fakatotonu mai ke ʼau ʼalu ki te fakahū solia. Neʼe ʼau punamaʼuli ʼaupito. ʼI te ʼaho pe ʼaia neʼe ʼau hola fakafūfū, pea ʼi te māhina pe ʼaia neʼe ʼau toe fakahoko te ʼaʼahi ʼo te ʼu kokelekasio. Neʼe ʼau kau leva ia nātou ʼaē neʼe kumi mālohi e te Gestapo.

Te Tokoni Lelei ʼo Toku Famili

Neʼe fetogi kolo toku ʼohoana mo taku ʼu tamaliki, ʼo nātou ʼolo ki Vörden ʼi te potu esite ʼo te fenua. Kae ke ʼaua naʼa nātou tuʼutāmakiʼia, neʼe tahitahiga taku ʼaʼahi nātou. (Mateo 10⁠:16) Ko he tahi puleʼaki moʼo puipui ʼo mātou, neʼe mole fakaʼaogaʼi e te ʼu tēhina toku higoa moʼoni, kae neʼe nātou fakahigoaʼi ʼau ko Duitse Jan (John Siamani). Māʼia mo toku foha ko Wolfgang ʼaē neʼe kei taʼu fā, neʼe mole tonu ke ina fakahigoaʼi ʼau ko Papa, kae ko “Ome Jan” (Faʼetagata ko John). Neʼe faigataʼa ʼaupito kia ia ʼi te faʼahi ʼo tona loto.

ʼI taku fakahoko te gāue feʼaluʼaki pea mo taku faiga ʼaē ke mole maʼu ʼau e te Gestapo, neʼe taupau e Erika tamā fānau pea mo hoko atu tana fai faka mafola. ʼI te temi ʼaē neʼe taʼu lua ai ia Reina, neʼe ʼai e Erika ia ia ki te meʼa fafaʼo meʼa ʼo te lelue, pea nā ʼolo ʼo fai faka mafola ʼi te ʼu kolo ʼo te tuvao. Logope neʼe kua faigataʼa te maʼu ʼo he meʼa kai, kae neʼe mole he temi neʼe pakupaku ai ia Erika mo te kiʼi famili. (Mateo 6⁠:33) Neʼe ʼi ai te tagata gāue kele Katolika, neʼe ʼau toe gaohi tana masini tui ʼi muʼa atu, neʼe ina ʼavage kia Erika te ʼu foʼi putete. Neʼe ina toe fakahā age toku ʼu logo kia Erika. ʼI te tahi ʼaho, neʼe totogi e Erika tana fakatau ʼaki te foʼi falā e tahi. Ko te tagata ʼo te koloā, ʼi tana ʼiloʼi te fenonoʼaki ʼa Erika pea mo tana mole lava maʼu hana foʼi kate ki te tufa meʼa kai, neʼe ina foaki noa age te fakatau pea mo te ʼu foʼi falā e lua. Ko te ʼu taʼi aga lelei ʼaia neʼe tokoni ki ai moʼo taupau tona maʼuli.​—⁠Hepeleo 13⁠:⁠5.

Ko Te Gāue Tahi Mo Te ʼu Tēhina Lototoʼa

Lolotoga te temi ʼaia, neʼe hoko atu pe taku ʼaʼahi te ʼu kokelekasio​—⁠logola neʼe ʼau felāveʼi pe mo te ʼu tēhina takitaki ʼo te ʼu kokelekasio. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe kumi tuʼumaʼu ʼau e te Gestapo, koia neʼe mole feala ai haku nofo fualoa ʼi he koga meʼa e tahi. Tokolahi te ʼu tēhina mo te ʼu tuagaʼane neʼe mole feala ke nātou felāveʼi mo ʼau. Neʼe feʼiloʼiʼaki pe nātou mo te kau Fakamoʼoni ʼo tanatou ʼu Ako Tohi. Pea ko te meʼa ʼaē neʼe hoko, ko te ʼu tuagaʼane e lua, ʼe nā tautēhina totonu, neʼe nā nonofo ʼi te ʼu potu kehekehe ʼo te kolo pe e tahi, neʼe hoki nā ʼiloʼi ake ʼi te ʼosi ʼo te Lua Tau Faka Malamanei kua nā liliu ko te ʼu Fakamoʼoni lolotoga te temi tau.

Neʼe ko he meʼa faigataʼa te maʼu ʼo he ʼu koga meʼa moʼo fufū ai te ʼu tohi ʼa te Sosiete. Neʼe mātou fufū mo te ʼu pepa, mo te masini hiki tohi, pea mo te ʼu masini tā ʼo Te Tule Leʼo, mokā neʼe ʼaoga kiai. ʼI ʼihi lakaga, neʼe tonu ke mātou fetogi te koga meʼa ʼaē neʼe fufū ai te ʼu tohi ʼo te Sosiete ʼo ʼave ʼo fufū ʼi he tahi koga meʼa. ʼE ʼau manatuʼi neʼe ʼau fai te gāue fakamataku, he neʼe ʼau fetuku te ʼu kalato e 30 neʼe lahi ai te ʼu tohi, kae neʼe ʼau faigaʼi ke ʼaua naʼa tokagaʼi.

Neʼe mole gata ai, kae neʼe mātou fakatuʼutuʼu ke fetuku mai te meʼa kai mai te ʼu fale gāue ʼo te potu uesite ʼo Holani, ʼo ʼave ki te ʼu kolo liliki ʼi te potu esite, logola neʼe tapu te faʼahi ʼaia. Neʼe mātou fetuku te meʼa kai ʼi te saliote neʼe toho e te ʼu hōsi pea mātou ʼolo ki te potu esite. Ka mātou kaku ki he vaitafe, neʼe mole feala hamatou fakalaka ʼi te ʼu ʼalesō koteʼuhi neʼe leʼoleʼohi e te kau solia. Kae neʼe mātou vaevae te ʼuta ki te ʼu vaka liliki ka fakalaka anai ʼi te vaitafe, pea hoki toe toʼo te ʼuta ʼaia ʼi te tahi kauvai ʼo hiki ki te tahi saliote. Pea ka mātou kaku ki te kolo ʼaē neʼe tonu ke mātou ʼolo kiai, neʼe mātou fakatalitali ke pōʼuli, pea mātou tui te ʼu taga vaʼe ki te ʼu vaʼe ʼo te ʼu hōsi, pea mātou ʼolo ai leva ki te koga meʼa ʼaē ʼe tānaki fakafūfū ai te meʼa kai ʼo te kokelekasio. Mai te koga meʼa ʼaia, neʼe tufa ai te meʼa kai ki te ʼu tēhina ʼaē ʼe faigataʼaʼia.

Kanapaula neʼe maʼu te ʼu tānakiʼaga meʼa kai ʼaia e te solia Siamani, neʼe feala ke mātou tuʼutāmaki ai. Logope te faʼahi ʼaia, tokolahi te ʼu tēhina neʼe nātou lotolelei ke nātou tokoni ki te faʼahi ʼaia. Ohage la, ko te famili Bloemink ʼi te kolo ʼo Amersfoort, neʼe nātou tali ke fakaʼaogaʼi tonatou salō moʼo tānaki ai te meʼa kai, logope la neʼe tuʼu ōvi tonatou ʼapi ki te fale solia Siamani! Ko te taʼi kau Fakamoʼoni lototoʼa ʼaia neʼe nātou tali ke nātou gāue maʼa tonatou ʼu tēhina, tatau aipe peʼe fakatupu tuʼutāmaki kia nātou.

Ko Sehova neʼe tokoni kia ʼau pea mo toku ʼohoana ke ma nonofo agatonu lolotoga te ʼu taʼu ʼaē neʼe tapuʼi ai te gāue. ʼI Maio 1945, neʼe tō te foʼi tau Siamani, pea neʼe gata ai leva toku maʼuli fenonoʼaki. Neʼe kole mai e te Sosiete ke hoko atu pe taku gāue ʼi toku ʼuhiga taupau feʼaluʼaki ʼo kaku ki he temi kua ʼi ai he tēhina moʼoku fetogi. ʼI te 1947, neʼe fetogi leva ʼau e Bertus Van Der Bijl.c ʼAki te temi neʼe tupu tamā tolu tamasiʼi, pea neʼe mātou nonofo leva ʼi te potu esite ʼo te fenua.

Te Lotomamahi Mo Te Fiafia

Lolotoga te tau, hili te taʼu e tahi ʼi taku mavae ʼio ʼoku, neʼe ʼau maʼu logo neʼe pilisoniʼi ia Papa. Neʼe fakamavae tuʼa lua mai te fale pilisoni ʼuhi ko tana mahamahaki, pea neʼe toe pilisoniʼi. ʼI Fepualio 1938, neʼe ʼave ki te lotoʼā fakamamahi ʼo Buchenwald pea ki muli age ki te lotoʼā fakamamahi ʼo Dachau. Neʼe mate ai ia Papa ʼi te ʼaho 14 ʼo Maio 1942. Neʼe nofo mālohi pea mo agatonu ʼo kaku ki tona mate.

Neʼe ʼave mo Mama ki te lotoʼā ʼo Dachau. Neʼe nofo ai ʼo aʼu ki tona faka ʼāteaina ʼi te 1945. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē ko te faʼifaʼitaki mālohi ʼo taku ʼu mātuʼa neʼe tokoni lahi ki te ʼu tapuakina fakalaumālie ʼaē neʼe ʼau maʼu, koia neʼe ko he pilivilesio te haʼu ʼa Mama ʼo nofo mo mātou ʼi te 1954. Neʼe toe haʼu mo toku tuagaʼane ko Margaretha​—⁠ʼaē neʼe pionie ʼi Siamani ʼo te Potu Esite ʼaē neʼe puleʼaga Kominisi talu mai te 1945. Logope ko Mama neʼe mole poto ʼi te faka Holani, kae neʼe hoko atu pe tana kau ki te fai faka mafola ʼo aʼu ki te fakaʼosi ʼo tona maʼuli ʼi te kele ʼi ʼOketopeli 1957.

Ko te fakatahi ʼo te 1955 ʼaē neʼe hoko ʼi Nuremberg, ʼi Siamani, neʼe ko he fakatahi makehe. ʼI tamatou tau kiai, neʼe fakahā e te ʼu tēhina mai Dresde kia Erika ko tana faʼe ʼe kau ʼi te fakatahi ʼaia. Mai te ʼaluʼaga ʼaē ko te kolo ʼo Dresde neʼe puleʼi e te puleʼaga ʼo Siamani ʼo te Potu Esite, koia neʼe mole heʼeki toe fesioʼaki ia Erika mo tana faʼe talu mai ia taʼu e 21. Neʼe fai te fakatuʼutuʼu ke nā felāveʼi pea neʼe fefāʼufuaʼaki te taufaʼe. Neʼe ko he toe felāveʼi fakafiafia!

ʼAki te temi, neʼe liliu tomatou famili ʼo toko valu. Neʼe hoko te meʼa fakaʼofaʼofa, he neʼe mate tamā tahi tama ʼi te fakaʼī. Kae ko tamā sio ki te tauhi fuli ʼo tamā fānau kia Sehova ʼe ko he meʼa fakafiafia ʼaupito. ʼE ma fiafia heʼe kau tamā tama ko Wolfgang mo tona ʼohoana ʼi te gāue faka silikosikilipisio, pea ʼe toe feiā mo tanā tama ʼe ko te taupau faka silikosikilipisio.

ʼE ʼau fakafetaʼi ʼi taku tokoni ki te tuputupu ʼo te gāue ʼa Sehova ʼi Holani. ʼI te temi ʼaē neʼe ʼau kamata gāue pionie ai ʼi te 1933, neʼe lau pe ko te toko teau kau Fakamoʼoni. ʼI te temi nei, kua nātou toko 30 000 tupu kau Fakamoʼoni. Logope kua ma vaivavai ʼi te faʼahi fakasino ʼi te temi nei, kae ko ʼau mo Erika ʼe kei ma lotomālohi aipe ki te maʼuliʼi ʼo te ʼu palalau ʼo te hiva tauʼinē ʼo te temi muʼa ʼaē neʼe ʼui ai: “Ê ko he tui ʼe mole holomuli anai.”

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 23]

Te “Jugendgruppe” ʼe mālōlō ʼi te ʼosi fai faka mafola

[Paki ʼo te pasina 24]

Ko ʼau mo te kau pionie neʼe mātou gāueʼi katoa te telituale ʼo Schleiden. Ko toku taʼu 20

[Paki ʼo te pasina 25]

Mo Erika mo Wolfgang ʼi te 1940

[Paki ʼo te pasina 26]

ʼI te hema ki te mataʼu: Toku mokopuna ko Jonathan mo tona ʼohoana, ko Mirjam; ko Erika, mo ʼau, mo toku foha ko Wolfgang mo tona ʼohoana, ko Julia

[Paki ʼo te pasina 26]

Ko te tēhina ʼi te fale pilisoni neʼe ina fai te paki ʼaenī ʼo taku tāmai ʼi te 1941