Te Tui Pea Mo Tokotou Ka Haʼu

“Ko te tui ʼe ko he ʼamanaki moʼoni ki he ʼu meʼa ʼe tou falala kiai.”​—Hepeleo 11:1.

1. Koteā te faʼahiga ka haʼu ʼe fakaʼamu kiai te tokolahi ʼo te hahaʼi?

ʼE KOUTOU fia ʼiloʼi koa tokotou ka haʼu? Ko te tokolahi ʼe nātou fia ʼiloʼi. Ko te meʼa ʼaē ʼe nātou ʼamanaki kiai ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu ʼe ko te tokalelei, te pulihi ʼo te mataku, he faʼahiga maʼuli lelei, he gāue ʼe fua lelei pea mo fakafiafia, te puli ʼo te mahaki pea ke nātou maʼuli fualoa. ʼE mahino papau ia, ko te ʼu taʼiake fuli ʼo te hisitolia neʼe nātou holi ki te ʼu meʼa ʼaia. Pea ia ʼaho nei, ʼi te mālama ʼaenī ʼaē ʼe lahi ai te ʼu maveuveu, ʼe kua toe mālohi age te holi ki te ʼu ʼaluʼaga ʼaia ʼi te temi muʼa.

2. Koteā te manatu ʼa te tagata takitaki ʼo te puleʼaga Amelika ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu?

² ʼI te fakaaʼu ʼo te malamanei ki te 21 sēkulō, ʼe ʼi ai koa he meʼa ʼe feala ke tou ʼiloʼi ai peʼe feafeaʼi anai te ka haʼu? Kua hili kiai taʼu e 200, neʼe fakahā e te tagata takitaki ʼo te puleʼaga Amelika ko Patrick Henry, te puleʼaki e tahi ke tou ʼiloʼi ai te ka haʼu. Neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼE mole ʼau ʼiloʼi he tahi age puleʼaki moʼo ʼiloʼi te ka haʼu, gata pe mokā ʼe tou tokagaʼi te temi muʼa.” ʼO mulimuli ki te manatu ʼaia, ʼe lahi te ʼu meʼa ʼe feala ke tou ʼiloʼi ai te ka haʼu ʼo te tagata, ʼaki te meʼa ʼaē neʼe fai e te tagata ʼi te temi muʼa. Tokolahi ʼe nātou manatu tahi mo te faʼahi ʼaia.

Neʼe Feafeaʼi Koa Te Temi Muʼa?

3. ʼI te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te hisitolia, koteā ʼaē ʼe fakahā ʼaki mai ai ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke hoko ʼi te ka haʼu?

³ Kapau ko te temi ʼaē ka haʼu ʼe toe hage anai ko te temi muʼa, ʼe koutou manatu koa ʼe ko he meʼa fakaloto mālohi? Neʼe lelei age koa la te ka haʼu ʼo te ʼu taʼiake ʼaē neʼe fehoaʼaki ʼi te temi ki muʼa atu? Kailoa ia. Logope la te ʼu ʼamanaki ʼaē neʼe maʼu e te hahaʼi lolotoga ni ʼu taʼu ʼe lauʼi afe pea mo te haʼele ki muʼa ʼo te faʼu masini, kae ʼi te hisitolia, neʼe lahi te gaohi koviʼi ʼo te hahaʼi, mo te fai fakapō, mo te agamālohi, mo te tau, pea mo te masiva. Neʼe lahi te ʼu malaʼia ʼaē neʼe hoko ʼi te malamanei, kae neʼe hoko tāfito ʼuhi ko te kovi ʼo te pule ʼa te tagata. ʼE tonu te meʼa ʼaē ʼe ʼui e te Tohi-Tapu: “Ko te tagata ʼe ina puleʼi te tagata ki tona malaʼia.”​—Tagata Tānaki 8:9.

4, 5. (a) He koʼe neʼe falala ʼaupito te hahaʼi ʼi te kamata ʼo te 20 sēkulō? (b) Koteā ʼaē neʼe hoko ki tanatou ʼu ʼamanaki ki te ka haʼu?

⁴ ʼI tona fakahagatonu, ko te ʼu tuʼutāmaki ʼaē neʼe hoko ʼi te hisitolia ʼo te malamanei ʼe toe hoko atu pe​—kae ʼe lahi age pea mo kovi age. ʼE fakamoʼoni kiai te 20 sēkulō ʼaenī. Neʼe ʼaoga koa ki te malamanei ia te temi muʼa, pea neʼe ina tekeʼi koa te ʼu hala ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼaia? ʼI te kamata ʼo te sēkulō ʼaenī, tokolahi neʼe nātou falala ki he ka haʼu ʼe lelei age koteʼuhi neʼe loaloaga te tokalelei pea ʼuhi ko te haʼele ki muʼa ʼo te ʼu gaohi koloā, mo te poto fakatagata, pea mo te ako. ʼI te kamata ʼo te ʼu taʼu 1900, neʼe ʼui e te polofesea ʼo te univelesitē, neʼe manatu te hahaʼi ʼe mole toe hoko anai he tau he “kua laka ki muʼa te poto ʼa te hahaʼi.” Neʼe fakahā e te ʼuluaki minisi ʼāfea ʼo Pilitania te manatu ʼaē neʼe tau maʼu e te hahaʼi ʼi te temi ʼaia: “ ʼE toe hikihiki anai ia meʼa fuli. Ko te manatu ʼaia ʼa te hahaʼi ʼi te mālama ʼaē neʼe ʼau tupu ai.” Kae neʼe ina ʼui fēnei: “Fokifā pe, neʼe ko he meʼa fakapunamaʼuli, ʼi te tahi pogipogi uhu ʼo te taʼu 1914, neʼe puli ai te ʼu ʼamanaki fuli.”

⁵ Logope la neʼe tui mālohi te hahaʼi ʼo te temi ʼaia ki he ka haʼu ʼe lelei age, kae neʼe hoki kamata te faigataʼaʼia ʼo te sēkulō foʼou ʼaenī, pea neʼe hoko ki te malamanei te tuʼutāmaki fakamataku ʼaē neʼe fakatupu e te tagata​—te ʼUluaki Tau Faka Malamanei. Ohage la, koutou fakatokagaʼi te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te taʼu 1916 ʼi te ʼohofiʼi e te ʼu kautau Pilitania te ʼu solia Siamani, ʼo ōvi atu ki te Vaitafe ʼo te Somme, ʼi Falani. ʼI te ʼu hola ʼaē neʼe hoko ai te tau, neʼe mamate ai te toko 20 000 kau Pilitania, pea neʼe mamate mo te tokolahi ʼo te kau Siamani. Ko te fetauʼaki ʼaia ʼaē neʼe hoko ia taʼu e fā, neʼe mamate ai te teitei toko hogofulu miliona kau solia pea mo te hahaʼi tokolahi. Lolotoga he temi, neʼe hifohifo te kaugamālie ʼo te hahaʼi ʼo Falani ʼuhi ko te mamate ʼa te tokolahi ʼo te hahaʼi tagata. Neʼe maumau te tuʼu faka ekonomika ʼo te ʼatu fenua, ʼo iku ai ki te Lakilisi Lahi ʼo te ʼu taʼu 1930. ʼE mole ko he meʼa fakapunamaʼuli te ʼui ʼaē e ʼihi, ko te ʼaho ʼaē neʼe kamata ai te ʼUluaki Tau Faka Malamanei, neʼe ko te ʼaho ʼaē neʼe kovi ʼaupito ai te malamanei.

6. Neʼe lelei age koa te maʼuli ʼa te hahaʼi ʼi te hili ʼo te ʼUluaki Tau Faka Malamanei?

⁶ Neʼe ko te ka haʼu koa ʼaia ʼaē neʼe ʼamanaki kiai te taʼiake ʼo te temi ʼaia? Kailoa ia. Neʼe mole hoko tanatou ʼu ʼamanaki; ko te ʼu meʼa fuli ʼaia ʼaē neʼe hoko neʼe mole iku ki he meʼa ʼe lelei age. Hili pe kiai taʼu e 21 ʼi te kua ʼosi ʼo te ʼUluaki Tau Faka Malamanei, ʼi te taʼu 1939, neʼe fakahoko ai e te tagata te tahi tuʼutāmaki ʼe kovi age​—te Lua Tau Faka Malamanei. Neʼe mamate ai te toko 50 miliona hahaʼi tagata, mo fafine, pea mo fānau. Neʼe lahi te ʼu foʼi pulu tau ʼaē neʼe nātou maumauʼi te ʼu kolo. ʼI te ʼUluaki Tau Faka Malamanei, neʼe ko te lauʼi afe kau solia ʼaē neʼe mamate ʼi te ʼu kiʼi hola, kae ʼi te Lua Tau Faka Malamanei, ʼaki pe te ʼu foʼi pulu tau faka nukeleʼea e lua neʼe ko hahaʼi e toko 100 000 tupu ʼaē neʼe mamate ʼi te ʼu kiʼi sekonita pe. Maʼa te tokolahi ko te meʼa fakalialia ʼaupito neʼe ko te matematehi ʼa te toko miliona hahaʼi ʼi te ʼu lotoʼā fakamamahi ʼo te kau Nasi.

7. Koteā te ʼaluʼaga moʼoni ʼo te sēkulō katoa ʼaenī?

⁷ ʼE ʼui e te ʼu tuʼuga tohi, kapau ʼe tānaki te ʼu tau faka puleʼaga, mo te fetauʼaki ʼa te hahaʼi, pea mo te fakapogi e te ʼu puleʼaga tonatou hahaʼi totonu, ko te ʼu hahaʼi ʼaia ʼaē neʼe mamate ʼi te sēkulō ʼaenī neʼe ko hahaʼi ʼe teitei toko 200 miliona. ʼE toe ʼui e te tahi tohi, ʼe lagi ko te toko 360 miliona hahaʼi. Koutou fakakaukauʼi age muʼa te fakalialia ʼo te ʼu meʼa fuli ʼaia​—te lotomamahi, mo te ʼu loʼimata, mo te lotohoha, pea mo te hahaʼi ʼaē ʼe mole kei ʼi ai hanatou ʼamanaki! Tahi ʼaē meʼa, neʼe fakafuafua ko hahaʼi ʼe teitei 40 000, ʼe nātou mamate ʼi te ʼaho fuli ʼuhi ko tanatou māsisiva, kae tāfito ia nātou tamaliki. ʼI te ʼaho fuli, ʼe tuʼa tolu age ʼi te lahi ʼaia ʼo nātou ʼaē ʼe matehi ʼi te fakatō fatu. Pea ko lagi hahaʼi e tahi miliale ʼe nātou māsisiva ʼaupito, ʼo mole feala ke nātou totogi te meʼa kai ʼaē ʼe ʼaoga kia nātou ke feala ai hanatou gāue ʼi te ʼaho fuli. ʼE mahino ia neʼe ko te ʼu ʼaluʼaga fuli ʼaia ʼaē neʼe fakakikite e te lea faka polofeta ʼo te Tohi-Tapu, ʼaē ʼe ina ʼui ʼe tou maʼuʼuli ʼi “te ʼu ʼaho fakamuli” ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa agakovi ʼaenī.​—2 Timoteo 3:​1-5, 13; Mateo 24:​3-12; Luka 21:10, 11; Fakahā 6:3-8.

ʼE Mole ʼi Ai He ʼu Puleʼaki Fakatagata Kiai

8. He koʼe ʼe mole lava fakatokatoka e te hahaʼi takitaki te ʼu fihifihia ʼo te malamanei?

⁸ ʼI te kua vave ʼosi ʼo te 20 sēkulō ʼaenī, ʼe feala ke tou vakaʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ai ʼo hilifaki ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼu sēkulō ʼaē kua hili. Pea koteā ʼaē ʼe fakahā mai e te hisitolia ʼaia? ʼE ina fakahā mai kia tatou neʼe mole he temi neʼe fakatokatoka ai e te kau takitaki fakatagata te ʼu faigataʼaʼia lahi ʼo te malamanei, pea ʼe mole nātou lava fakatokatoka ʼi te temi nei, pea mo toe feiā aipe mo te temi ka haʼu. ʼE mole nātou maʼu te fealagia ʼaē ke nātou foaki mai te faʼahiga ka haʼu ʼaē ʼe tou loto kiai, logope la tanatou lagi loto ʼaē ke nātou fakahoko te faʼahi ʼaia. Pea ko ʼihi hahaʼi pule ʼe mole lelei te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou loto kiai; ʼe nātou kumi nātou he tuʼulaga pea mo te mālohi, ke fua lelei pe kia nātou pea mo nātou maʼu koloā ai, kae ʼe mole nātou manatu ki te maʼuli ʼo te hahaʼi.

9. He koʼe ʼe tou ʼiloʼi ʼe mole maʼu e te poto fakatagata te ʼu tali ki te ʼu fihifihia ʼo te tagata?

⁹ ʼE maʼu koa he ʼu puleʼaki ʼi te faʼahi ʼo te poto fakatagata? Kailoa ia, mo kapau ʼe tou tokagaʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te temi muʼa. Ko te hahaʼi popoto ʼaē ʼe gāue maʼa te puleʼaga, neʼe nātou fakaʼaogaʼi te tuʼuga falā, mo tonatou temi, pea mo tanatou faiga lahi moʼo faʼu te ʼu mahafu fakamataku faka chimiques, pea mo biologiques, pea mo te tahi ʼu faʼahiga mahafu. Ko te ʼu fenua, ʼo kau ai mo te ʼu fenua masiva, neʼe nātou foaki te 700 miliale tola moʼo totogi ʼaki he ʼu mahafu tau ʼi te taʼu fuli! Pea tahi ʼaē, ko te ‘tuputupu ʼo te poto fakatagata,’ ʼe kau ki te ʼulihi ʼo te ʼaele, mo te kele, mo te vai, pea mo te meʼa kai.

10. He koʼe māʼiape la mo te ako lahi ʼe mole feala ke ina foaki he ka haʼu e lelei age?

¹⁰ ʼE feala koa ke tou falala ʼe tokoni anai te ʼu faleako ʼo te malamanei ki te fakatuʼu ʼo he ka haʼu ʼe lelei age, ʼi tanatou akoʼi te ʼu lekula māʼoluga ʼo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, mo te fakaʼapaʼapa ki te hahaʼi, pea mo te ʼofa ki te kāiga? Kailoa. Kae neʼe nātou uga te hahaʼi ke nātou maʼu gāue, pea mo maʼu paʼaga. Neʼe tupu ʼaki ai te manatu fakataupiepie ʼa te hahaʼi, kae mole nātou fetokoniʼaki; neʼe mole akoʼi e te ʼu faleako te aga ʼaē ʼe tonu ke fai. Kae ʼe tali e te tokolahi ʼo te hahaʼi faiako te ʼu felāveʼi fakasino ʼi muʼa ʼo te ʼohoana, ʼo ʼāsili ai te lahi ʼo te ʼu taʼahine ʼaē ʼe faitama pea mo te ʼu mahaki ʼaē ʼe maʼu ʼi te ʼu felāveʼi fakasino.

11. He koʼe koa ʼe tou mahalohalo ʼo ʼuhiga mo tatatou ka haʼu ʼaki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e te ʼu matani gāue?

¹¹ ʼE loto anai koa e te ʼu matani gāue lalahi ʼo te malamanei ke nātou gaohi fakaleleiʼi totatou kele pea mo nātou ʼofa ki te hahaʼi, ʼo nātou faʼu he ʼu meʼa ke ʼaoga moʼoni kae mole gata pe ki tanatou fia maʼu paʼaga? ʼE mahino ia, ʼe mole hoko anai te meʼa ʼaia. ʼE nātou fakagata anai koa te fakahā ʼo he ʼu ʼata ʼe lahi ai te ʼu agamālohi pea mo te ʼu aga heʼeʼaoga, ʼaē ʼe nātou ʼulihi ai te manatu ʼo te hahaʼi, kae tāfito te manatu ʼa te kau tūpulaga? ʼE mole fakaloto mālohi te ʼu taʼu pe ʼaenī kua hili, koteʼuhi ʼi hona ʼaluʼaga lahi, kua liliu te televisio ko he matapuna ʼo te ʼu aga heʼeʼaoga pea mo te ʼu agamālohi.

12. Koteā te ʼaluʼaga ʼo te tagata ʼo ʼuhiga mo te mahaki pea mo te mate?

¹² Pea tahi ʼaē meʼa, logope la te fakamalotoloto ʼa te ʼu tōketā, ʼe mole feala ke nātou pulihi te mahaki pea mo te mate. Ohage la, ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼUluaki Tau Faka Malamanei, neʼe mole feala ke nātou tāʼofi te mafola ʼo te taʼi mahaki faka Sepania; ʼi te malamanei, neʼe ko hahaʼi e toko 20 miliona ʼaē neʼe mamate. Ia ʼaho nei, ʼe tuputupu te ʼu mahaki mafu, mo te kosea, pea mo te ʼu mahaki ʼaē ʼe fakatupu mate. Tahi ʼaē meʼa, neʼe mole feala ke pulihi e te ʼu tōketā te mahaki ʼaē ʼe hoko ʼi totatou temi, ʼaē ko te SITA. Kae neʼe ʼui e te fakamatala neʼe tā e te Kautahi ʼo te ʼAtu Puleʼaga Fakatahi ʼi Novepeli 1997, ko te mafola fakavilivili ʼo te SITA ʼe tuʼa lua age tona lahi ʼi te ʼu fakafuafua ʼaē neʼe fai ʼi muʼa atu. Ko te lauʼi miliona hahaʼi kua mamate ʼi te mahaki ʼaia. Mole heʼeki faʼa fualoa, ko te tahi ʼu hahaʼi ʼe toko tolu miliona neʼe nātou maʼu te mahaki ʼaia.

Te Manatu ʼa Te Kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼo ʼUhiga Mo Te Ka Haʼu

13, 14. (a) Koteā te manatu ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu? (b) He koʼe ʼe mole feala ke foaki e te tagata he ka haʼu ʼe lelei age?

¹³ Kae ʼe faka tui te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼe maʼu anai e te malamanei he ka haʼu taulekaleka ʼe lelei age! Kae ʼe mole nātou ʼamanaki ʼe fakahoko anai te ka haʼu lelei ʼaia ʼaki te ʼu faiga ʼa te tagata. ʼE nātou falala ki te Tupuʼaga, ia Sehova ʼAtua. ʼE ina ʼiloʼi te agaaga ʼo te ka haʼu, pea ʼe ko he meʼa taulekaleka anai! ʼE ina toe ʼiloʼi foki ʼe mole feala ke foaki e te tagata he ka haʼu feiā. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē ko te ʼAtua ʼaē neʼe ina faʼu te tagata, koia ʼe ina ʼiloʼi lelei tanatou ʼu tuʼakoi. ʼI tana Folafola, ʼe ina ʼui fakalelei mai kia tatou, neʼe mole ina fakatupu te tagata ʼaki te fealagia ʼaē ke fua lelei tana puleʼi ʼo te hahaʼi, kae mole fakalogo ki te takitaki fakaʼatua. Ko te temi loaloaga ʼaia ʼaē neʼe fakagafua ai e te ʼAtua ke pule faʼitaliha te tagata, neʼe ina fakahā lelei ai te mole feala ʼaē ki te tagata ke ina fai te faʼahi ʼaia. Neʼe tala fēnei e te tagata faitohi: “Neʼe ʼahiʼahiʼi e te tagata te ʼu faʼahiga pule kehekehe, kae neʼe mole hona fua.”

¹⁴ Ia Selemia 10:23, ʼe tou lau ai te lea faka polofeta ʼaenī: “ ʼE ʼau ʼiloʼi pe, Ê Sehova, ko te tagata ʼaē neʼe toʼo mai te kele ʼe mole ʼa ia tona ala. ʼE mole ʼa te tagata ʼaē ʼe haʼele te takitaki ʼo tana haʼele.” ʼE tou toe lau fēnei ia Pesalemo 146:3: “ ʼAua naʼa ke tuku tau falala ki te kau ʼaliki, peʼe ki te foha ʼo te tagata ʼaē neʼe toʼo mai te kele, ʼaē ʼe mole ʼa nātou te fakamaʼuli.” ʼI tona fakahagatonu, ʼuhi ko tatatou tutupu heʼe haohaoa, ohage ko tona fakahā ia Loma 5:​12, ʼe fakatokaga mai e te Folafola ʼa te ʼAtua ke ʼaua naʼa tou falala kia tatou totonu. ʼE ʼui fēnei ia Selemia 17:9: “ ʼE kākā te loto, ʼo laka age ʼi te tahi ʼu meʼa fuli.” Koia ʼe ʼui fēnei ia Tāʼaga Lea 28:26: “Ko ʼaē ʼe falala ki tona loto ʼe vale ia, kae ko ʼaē ʼe haʼele ʼi te poto ʼe ko ia ʼaē ka hāo anai.”

15. ʼE feala ke tou maʼu ʼifea te poto ʼaē ʼe ʼaoga moʼo takitaki tatou?

¹⁵ ʼE feala ke tou maʼu ʼifea te poto ʼaia? “Ko te manavasiʼi kia Sehova ʼe ko te kamataʼaga ʼaia ʼo te poto, pea ko te ʼiloʼi ʼo Ia ʼaē ʼe Maʼoniʼoni ʼAupito, koʼena te poto fakaʼatamai.” (Tāʼaga Lea 9:​10) ʼE ko Sehova tokotahi pe ʼaē ʼe ina maʼu te poto ʼaē ʼe lelei moʼo takitaki ʼo tatou ʼi te ʼu temi fakamataku ʼaenī. Pea ʼe ina faka fealagia ke tou maʼu tona poto ʼi te Folafola Taputapu, ʼaē ʼe haʼu mai ia te ia moʼo takitaki tatou.​—Tāʼaga Lea 2:​1-9; 3:​1-6; 2 Timoteo 3:​16, 17.

Te Ka Haʼu ʼo Te Pule ʼo Te Tagata

16. Ko ai ʼaē kua ina fakatuʼutuʼu te ka haʼu?

¹⁶ Koteā ʼaē ʼe ʼui mai kia tatou e te Folafola ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu? ʼE ina ʼui mai ko te ka haʼu ʼe mole tatau anai mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e te hahaʼi ʼi te temi muʼa. Koia, neʼe hala te manatu ʼo Patrick Henry. Ko te ka haʼu ʼo te kele pea mo te hahaʼi, ʼe ko Sehova ʼAtua ʼaē ʼe ina fakatuʼutuʼu kae ʼe mole ko te tagata. ʼE fakahoko anai tona finegalo ʼi te kele, kae mole ko te finegalo ʼo he ʼu tagata peʼe ʼo he ʼu puleʼaga ʼo te mālama ʼaenī. “ ʼE lahi te ʼu fakatuʼutuʼu ʼi te loto ʼo te tagata, kae ʼe ko te tokoni ʼa Sehova ʼaē ka tuʼu anai.”​—Tāʼaga Lea 19:21.

17, 18. Koteā te finegalo ʼo te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo totatou temi?

¹⁷ Koteā te finegalo ʼo te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo totatou temi? Neʼe ina fakatuʼutuʼu ke ina fakagata te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī ʼaē ʼe agamālohi pea mo heʼeʼaoga. Ko te ʼu sēkulō ʼaē neʼe kovi ai te takitaki ʼa te tagata, kua vave fetogi ʼaki te pule ʼo te ʼAtua. ʼE ʼui fēnei e te lea faka polofeta ʼaē ʼe tou maʼu ia Taniela 2:44: “ ʼI te ʼu ʼaho ʼo te ʼu hau ʼaia [ia te temi ʼaenī] ko te ʼAtua ʼo te lagi ʼe ina fakatuʼu anai [ʼi te lagi] he puleʼaga ʼe mole pulihi anai ʼi he temi. Pea ko te puleʼaga ʼaia ʼe mole tuku anai ki he tahi hahaʼi. ʼE ina laliki anai pea mo fakagata anai te ʼu puleʼaga fuli ʼaia, pea ko ia totonu ʼe tuʼu anai ʼo aʼu ki he ʼu temi ʼe mole ʼiloʼi honatou gataʼaga.” ʼE toe molehi foki anai e te Puleʼaga te mālohi ʼo Satana te Tevolo, ʼaē ʼe mole feala ke fai e he tagata. ʼE fakagata anai ʼo talu ai tana pule ki te mālama ʼaenī.​—Loma 16:20; 2 Kolonito 4:4; 1 Soane 5:​19.

¹⁸ Koutou fakatokagaʼi, ʼe laliki anai e te puleʼaga ʼo selo te ʼu faʼahiga pule kehekehe ʼo te tagata. ʼE mole tuku anai ki te hahaʼi ke nātou puleʼi te kele. ʼI te lagi, ko nātou ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu te Puleʼaga ʼo te ʼAtua, ʼe nātou takitaki anai te ʼu meʼa ʼaē ʼe hoko ʼi te kele ke fiafia ai te hahaʼi. (Fakahā 5:​10; 20:​4-6) ʼI te kele, ʼe lagolago anai te hahaʼi agatonu ki te ʼu fakatotonu ʼo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. ʼE ko te takitaki ʼaia ʼaē neʼe akoʼi mai e Sesu ke tou faikole kiai, ʼi tana ʼui fēnei: “Ke hoko mai tou puleʼaga. Ke fai tou finegalo ʼi te kele, ohage ko selo.”​—Mateo 6:​10.

19, 20. (a) ʼE fakamatala feafeaʼi e te Tohi-Tapu te fakatuʼutuʼu ʼo te Puleʼaga? (b) Koteā ʼaē ka fai anai e te pule ʼaia maʼa te malamanei?

¹⁹ ʼE falala te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. ʼE ko te “lagi foʼou” ʼaia ʼaē neʼe talanoa kiai ia Petelo: “Ohage ko tana fakapapau, ʼe tou talitali ki te ʼu lagi foʼou pea mo te kele foʼou ʼaē ʼe tonu ke nofo ai te faitotonu.” (2 Petelo 3:​13) Ko te “kele foʼou” ʼe ko te sosiete fakatagata foʼou ka puleʼi anai e te ʼu lagi foʼou, ʼaē ko te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. ʼE ko te fakatuʼutuʼu ʼaia ʼaē neʼe fakahā e te ʼAtua ʼi te meʼa ʼaē neʼe hā ki te ʼapositolo ko Soane, ʼo ina tohi fēnei: “Neʼe ʼau sio ki te lagi foʼou pea mo te kele foʼou; he neʼe kua puli te lagi ʼāfea pea mo te kele ʼāfea . . . Pea [ko te ʼAtua] ʼe ina holoholoʼi anai te ʼu loʼimata fuli pe ʼi ʼonatou mata, pea ko te mate ʼe puli anai ia, ʼe mole toe ʼi ai anai he putu, he kekē, he mamahi. Ko te ʼu meʼa ʼāfea kua puli ia.”​—Fakahā 21:​1, 4.

²⁰ Koutou fakatokagaʼi, ko te kele foʼou ʼe ko he kele ʼe maʼu ai te faitotonu. Ko te ʼu meʼa heʼe faitotonu fuli ʼe molehi anai e te ʼAtua, ʼi te tau ʼo Halamaketone. (Fakahā 16:14, 16) ʼE fakahā fēnei te faʼahi ʼaia ʼi te lea faka polofeta ʼo Tāʼaga Lea 2:​21, 22: “Ko te hahaʼi agatonu ʼe nātou nonofo anai ʼi te kele, pea ko nātou ʼaē ʼe mole hanatou lākahala ʼe nātou nonofo ai anai. ʼO ʼuhiga mo te hahaʼi agakovi, ʼe toʼo anai nātou ʼi te kele.” Pea ʼe fakapapau fēnei mai ia Pesalemo 37:9: “ ʼE molehi anai te hahaʼi agakovi, kae ko nātou ʼaē ʼe falala kia Sehova ʼe nātou maʼu anai te kele.” ʼE mole koutou fia maʼuʼuli koa la ʼi he mālama foʼou feiā?

Koutou Tui Ki Te ʼu Fakapapau ʼa Sehova

21. He koʼe ʼe feala ke tou tui ki te ʼu fakapapau ʼa Sehova?

²¹ ʼE feala koa ke tou tui ki te ʼu fakapapau ʼa Sehova? Tou fakalogo ki te meʼa ʼaē ʼe ina tala ʼaki tona polofeta ko Isaia: “Koutou manatuʼi te ʼu ʼuluaki meʼa ʼo te ʼu temi ki muʼa atu, ʼe ko ʼau te ʼAtua pea ʼe mole ʼi ai he tahi age ʼAtua, peʼe ko he tahi ʼe tatau mo ʼau; ia Ia ʼaē talu mai te kamataʼaga ʼe ina fakahā te fakaʼosi, pea talu mai te temi kua hili te ʼu meʼa ʼe mole heʼeki hoko; ko Ia ʼaē ʼe ina ʼui fēnei, ‘ ʼE tuʼu anai toku tokoni, pea ko te ʼu meʼa fuli ʼe ʼau fiafia ai, ʼe ʼau fai anai.’ ” ʼE ʼui fēnei ʼi te koga fakaʼosi ʼo te vaega 11: “ ʼIo, neʼe ʼau fakatotonu te meʼa ʼaia; pea ʼe ʼau fakahoko anai. Neʼe ʼau faʼufaʼu te meʼa ʼaia, pea ʼe ʼau fai anai.” (Isaia 46:​9-11) Ei, ʼe feala ke tou tui kia Sehova pea mo tana ʼu fakapapau ohage ko he ʼu fakapapau ʼe kua ʼosi hoko moʼoni. ʼE fakahā fēnei mai e te Tohi-Tapu ia te faʼahi ʼaia: “Ko te tui ʼe ko he ʼamanaki moʼoni ki he ʼu meʼa ʼe tou falala kiai, ko te fakamoʼoni lelei ʼo te ʼu moʼoni logope la ʼe mole tou sio kiai.”​—Hepeleo 11:1.

22. He koʼe ʼe feala ke tou falala ʼe fakahoko anai e Sehova tana ʼu fakapapau?

²² ʼE fakahā e te hahaʼi agavaivai te tui ʼaia heʼe nātou ʼiloʼi ʼe fakahoko anai e te ʼAtua tana ʼu fakapapau. Ohage la, ʼe tou lau fēnei ia Pesalemo 37:29: “ ʼE maʼu anai te kele e te kau faitotonu, pea ʼe nātou nonofo ai anai ʼo talu ai.” ʼE feala koa ke tou tui ki te faʼahi ʼaia? Ei, heʼe ʼui fēnei ia Hepeleo 6:18: “ ʼE mole feala ki te ʼAtua ke loi.” ʼE maʼu koa e te ʼAtua te kele, ke feala ai hana foaki ki te hahaʼi agavaivai? ʼE ʼui fēnei ia Fakahā 4:​11: “Neʼe ke fakatupu ia meʼa fuli, pea ʼuhi ko tou finegalo neʼe nātou maʼuʼuli ai pea mo fakatupu ai nātou.” Pea tahi ʼaē, ʼe ʼui fēnei ia Pesalemo 24:1: “ ʼE ʼa Sehova te kele pea mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakafonu ʼaki.” Neʼe fakatupu e Sehova te kele, ʼe ko he meʼa ʼaʼana, pea ʼe ina foaki kia nātou ʼaē ʼe nātou tui kia te ia. Moʼo fakatuputupu tatatou falala ki te faʼahi ʼaia, ʼe fakahā mai anai e te alatike ʼaē ka hoa mai pe neʼe fakahoko feafeaʼi e Sehova tana ʼu fakapapau ki tana hahaʼi ʼi te temi muʼa pea mo totatou temi, pea he koʼe ʼe feala ke tou falala katoa ai ʼe ina fakahoko anai te faʼahi ʼaia ʼi te temi ka haʼu.

Te ʼu Puani ʼo Te Fakamanatu

◻ Koteā ʼaē neʼe hoko ki te ʼu ʼamanaki ʼo te hahaʼi lolotoga te hisitolia?

◻ He koʼe ʼe mole tonu ke tou falala ki te tagata ʼo ʼuhiga mo he ka haʼu ʼe lelei age?

◻ Koteā te finegalo ʼo te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu?

◻ He koʼe ʼe tou falala ʼe fakahoko anai e te ʼAtua tana ʼu fakapapau?

[Paki ʼo te pasina 10]

ʼE totonu te ʼui ʼaenī ʼa te Tohi-Tapu: “ ʼE mole ʼa te tagata . . . te takitaki ʼo tana haʼele.”​—Selemia 10:23

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Bomb: U.S. National Archives photo; famished children: WHO/OXFAM; refugees: UN PHOTO 186763/J. Isaac; Mussolini and Hitler: U.S. National Archives photo