ʼE Feala Koa Ke Tekeʼi Te Heʼe Faitotonu?

“Logope la te ʼu meʼa fuli ʼaē kua hoko, kae ʼe kei ʼau tui ki te lotolelei ʼo te hahaʼi. ʼE mole feala ke ʼau fakatuʼu taku ʼu ʼamanaki ʼi he tafitoʼaga ʼe fonu ai te maveuveu, mo te masiva pea mo te mate.”​—⁠Ko Anne Frank.

KO ANNE FRANK, neʼe ko te taʼahine Sutea neʼe taʼu 15, pea neʼe ina tohi te ʼu palalau fakaloto mamahi ʼaia, mole faʼa fualoa ʼi muʼa ʼo tona mate. Lolotoga taʼu e lua, neʼe fenonoʼi tona famili ʼi te ʼato ʼo te fale ʼi Amsterdam. Neʼe mole kei ʼamanaki ki he mālama ʼe lelei age, ʼi te temi ʼaē neʼe fakahā ai e te tagata tonatou nonoʼaga ki te kau Nasi. ʼI te taʼu ʼaē neʼe hoa mai kiai, ʼi te taʼu 1945, neʼe mate mahaki ia Anne ʼi te typhus ʼi te lotoʼā fakamamahi ʼo Bergen-Belsen. Ko te toko ono miliona Sutea neʼe nātou maʼuʼuli ʼi te ʼaluʼaga ʼaia.

Ko te fakatuʼutuʼu fakamataku ʼa Itilele moʼo molehi te hahaʼi Sutea fuli, ʼe lagi ko te heʼe faitotonu fakalanu ʼaē neʼe kovi tokotahi ʼi te sēkulō ʼaenī, kae ʼe mole ko te faʼifaʼitaki pe ʼaia e tahi. ʼI te taʼu 1994, neʼe matematehi te kau Tutsi e tahi miliona vaelua he neʼe mole nātou kau ki te telepi “lelei.” Tahi ʼaē meʼa, lolotoga te ʼuluaki tau faka malamanei ko te kau Arméniens e tahi miliona neʼe mamate ʼi te fakamaʼa fakalanu.

Te ʼu Agaaga Fakamataku ʼo Te Heʼe Faitotonu

Kae ko te matematehi ʼo te hahaʼi ʼe mole ko te faʼahi pe ʼaia e tahi ʼo te heʼe faitotonu. ʼE toe ʼi ai foki mo te heʼe faitotonu faka sosiale, ʼaē ʼe maʼuli mamahi ai te toko tahi ʼi te toko nima ʼi tona maʼuli katoa ʼuhi ko tona masiva. Kae ʼe fakahā mai e te kautahi Anti-Slavery International ʼe ʼi ai te meʼa ʼe kovi age, he ko te hahaʼi e toko 200 000 000 ʼe nātou maʼuʼuli popūla. ʼI te temi nei ʼe lagi lahi age te kaugamālie ʼo te hahaʼi kaugana ʼi te temi ki muʼa atu. ʼE mole fakatau nātou ʼi te ʼu lapalasi fakatauʼaga meʼa, kae ʼe kovi age te ʼu ʼaluʼaga ʼo tanatou gāue ʼi te ʼu ʼaluʼaga ʼo te hahaʼi kaugana ʼo te ʼu temi ki muʼa atu.

Tahi ʼaē meʼa, ʼe hoko te heʼe faitotonu heʼe fakagafua e te lao. ʼE ʼui e te kautahi Amnesty International ʼi tana tānaki ʼo ʼuhiga mo te taʼu 1996: “Ko te hahaʼi ʼaē ʼe vaivavai tāfito ʼe ko te kau māsisiva, tāfito la te hahaʼi fafine, mo te tamaliki, te kau matutuʼa pea mo te hahaʼi ʼaē ʼe feholaki. ʼI te ʼaho fuli, ʼi he potu pe ʼo te malamanei, ʼe hoko ai he ʼu agamālohi fakalialia ki te hahaʼi.” ʼE toe ʼui fēnei e te tohi ʼaia: “ ʼI ʼihi fenua, kua maumauʼi katoa tanatou ʼu fakatuʼutuʼu faka puleʼaga, pea ko te ʼu lao ʼe mole kei nātou puipui te hahaʼi vaivavai mai te hahaʼi mālolohi.”

Lolotoga te taʼu 1996, ko te hahaʼi e toko lauʼi hogofulu afe neʼe pilisoniʼi pea mo gaohi koviʼi nātou ʼi te ʼu fenua e teau tupu. Pea mole heʼeki faʼa fualoa, neʼe pupuli te hahaʼi ʼe lauʼi teau afe, he neʼe lagi puke nātou e he ʼu kūtuga faka solia agamālohi. ʼE ʼui ʼe kua mamate te tokolahi ia nātou.

ʼE mahino papau ia, ʼe heʼe faitotonu te ʼu tau, kae ʼe ʼāsili kovi te agaaga ʼaia. ʼI te ʼu tau ʼaē ʼe hoko ʼi totatou temi, ʼe tuʼutāmaki ai te hahaʼi sivile, ʼaē ʼe kau ai te hahaʼi fafine pea mo te tamaliki. Kae ʼe mole hoko pe te faʼahi ʼaia ʼuhi ko te ʼu foʼi pulu ʼaē ʼe fakapā ʼi te ʼu kolo. ʼE tautau hoko te fakaʼalikiʼi ʼo te hahaʼi fafine pea mo te ʼu taʼahine lolotoga te ʼu ʼohofi ʼo te kau solia, pea ʼe tokolahi te ʼu kūtuga solia ʼe nātou puke te ʼu tamaliki moʼo fakaliliu nātou ko he ʼu hahaʼi fakapō. ʼE tou lau fēnei ʼi te tohi ʼo te Kautahi ʼo te ʼAtu Puleʼaga Fakatahi, ʼaē ko tona kupu tāfito “Te Malave ʼo Te ʼu Tau Ki Te Tamaliki”: “ ʼE puli māmālie ʼi te malamanei te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai.”

ʼE mahino ia ʼi te kua puli ʼo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, kua fonu ai ʼi te mālama ʼaenī te heʼe faitotonu​—peʼe ʼi te faʼahi ʼo te lanu, peʼe ko te faʼahi faka sosiale, peʼe ʼi te faʼahi ʼo te lao, peʼe ʼuhi ko te kau solia. Kae ʼe mole ko he ʼu meʼa foʼou ʼaia. Ko taʼu e lua afe nimageau ki muʼa atu, neʼe tagi fēnei te polofeta Hepeleo: “ ʼE vaivai te lao pea ʼe mole hona ʼaoga, pea ʼe mole he temi ʼe hoko ai te faitotonu. Ko te ʼu tagata agakovi ʼe nātou mālo ʼi te hahaʼi faitotonu, pea kua fakahehemaʼi te faitotonu.” (Hapakuke 1:4, Today’s English Version) Logope la neʼe hoko tuʼumaʼu te heʼe faitotonu ʼi muʼa atu, kae kua lahi tokotahi ʼi te 20 sēkulō ʼaenī.

ʼE Maʼuhiga Koa Te Heʼe Faitotonu?

ʼE maʼuhiga kia kita mokā kita mamahi ai. ʼE maʼuhiga heʼe ko te heʼe faitotonu, ʼe ina pulihi te fiafia ʼo te hahaʼi tokolahi ʼi te malamanei. Pea ʼe toe maʼuhiga heʼe tupu ai te ʼu tau ʼaē ʼe lahi ai te ligi toto, pea ʼe iku ai ki te fai hoholo ʼo te heʼe faitotonu.

Ko te fiafia pea mo te tokalelei, ʼe nā pipiki mālohi ki te faitotonu, kae ko te heʼe faitotonu ʼe ina maumauʼi te ʼu ʼamanaki ʼo te hahaʼi ki he ʼu fetogi. Ohage ko te meʼa ʼaē kua mahino kiai ia Anne Frank, ko te hahaʼi ʼe mole nātou lava fakatuʼu tonatou ʼu ʼamanaki ki he tafitoʼaga ʼe fonu ai te maveuveu, mo te masiva pea mo te mate. ʼO toe feiā pe mo tatou, ʼe tou fakaʼamu ki he mālama ʼe lelei age.

Ko te holi ʼaia neʼe ina uga te ʼu hahaʼi fakamalotoloto ke nātou faiga ke nātou fakatuʼu te faitotonu. Moʼo fakahoko te faʼahi ʼaia, neʼe ʼui fēnei e te Déclaration universelle des droits de l’homme, ʼaē neʼe tali e te Assemblée générale ʼo te Kautahi ʼo te ʼAtu Puleʼaga Fakatahi: “Ko te hahaʼi fuli, ʼi tanatou tutupu, ʼe nātou ʼāteaina pea mo nātou tatau, pea ʼe tāu ke fakaʼapaʼapaʼi ia nātou fuli. ʼE ʼi ai tonatou ʼatamai pea mo tonatou leʼo ʼo loto, pea ʼe tonu ke nātou felogoi leleiʼaki ohage ko he foʼi famili fakatautehina.”

ʼE taulekaleka te ʼu palalau ʼaia, kae ʼe mole lava fakahoko e te hahaʼi te fakatuʼutuʼu ʼaē ʼe nātou loto kiai: ko te faʼufaʼu ʼo he sosiete ʼe tatau ai te hahaʼi pea mo nātou felogoi leleiʼaki ohage ko he foʼi famili fakatautehina. ʼI te kamataʼaga ʼo te Déclaration ʼe ʼui ai, kapau ʼe lava fai te faʼahi ʼaia, pea ʼe liliu anai ko te “tafitoʼaga ʼo te ʼāteaina, mo te faitotonu, pea mo te tokalelei ʼi te malamanei.”

ʼI te kua tauaka ʼo te heʼe faitotonu ʼi te ʼu sosiete fakatagata, ko tona faka ʼuhiga koa ʼe mole feala anai ke pulihi? Peʼe feala anai koa ke laga he tafitoʼaga lelei ʼo te ʼāteaina, mo te faitotonu, pea mo te tokalelei? Kapau ʼe feala ke hoko te faʼahi ʼaia, pea ko ai ʼaē ka ina fakahoko ke fua lelei ki te hahaʼi fuli?

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 3]

UPI/Corbis-Bettmann