‘Koutou Lele Feiā’
KOUTOU fakakaukauʼi age muʼa ʼe koutou ʼi te malaʼe faigaoʼi ʼe fonu ai te hahaʼi ʼe pākalaga. ʼE haʼele te kau faigaoʼi ʼi te malaʼe. ʼE kalaga te hahaʼi ʼi tanatou sisio ki tanatou ʼu hahaʼi mālolohi. Ko te kau fakamāu ʼe nātou tokakaga ke muliʼi lelei te ʼu lekula e te kau faigaoʼi. Ka hoko te ʼu faigaoʼi, pea ʼe kita logo ki te ʼu kalaga ʼa te hahaʼi mokā mālo he tahi pea mokā nātou ʼiʼita. Ko te ʼu pasipasi logoaʼa ʼe nātou vikiʼi ia nātou ʼaē ʼe mālo.
ʼE mole ko he faigaoʼi ʼo totatou temi kae ko he faigaoʼi neʼe fai kua hili kiai taʼu e 2000 ʼi te Isthme (kolo) ʼi Kolonito. ʼI te ʼu taʼu fuli e lua, ʼo kamata ʼi te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi ki te fā sēkulō ʼo totatou temi, neʼe fai ʼi te kolo ʼaia te ʼu faigaoʼi ʼiloa ʼaē ko te ʼu faigaoʼi Isthmiques. Lolotoga ni ʼu ʼaho ʼi Keleka, neʼe tokakaga tāfito te hahaʼi fuli ki te meʼa ʼaia neʼe hoko. Neʼe mole ko he ʼu faigaoʼi pe. ʼE fakatātā e te kau faigaoʼi te akoako faka solia ʼaē neʼe fai kia nātou. Ko nātou ʼaē neʼe mālo—ʼaē neʼe tauhi kiai te hahaʼi ohage ko he kau toʼa— neʼe foaki age te ʼu kolona neʼe faʼu ʼaki te ʼu lauʼakau. Neʼe lahi te ʼu meʼa ʼofa neʼe foaki age kia nātou, pea neʼe feʼauga te falā ʼaē neʼe foaki age e te kolo moʼo taupau tonatou maʼuli.
Neʼe ʼiloʼi e te ʼapositolo ko Paulo te ʼu faigaoʼi ʼaē neʼe fai ōvi ki Kolonito, pea neʼe ina fakatatau te maʼuli ʼo te Kilisitiano ki he fakataupiepie ʼa he kau faigaoʼi. ʼI tana talanoa ki te hahaʼi lele, mo te hahaʼi fagatua, pea mo te hahaʼi fuhu, neʼe ina fakamatala lelei te ʼu fakapale ʼo he ako lelei, ʼo he ʼu faiga fakamalotoloto, pea mo te faʼa kātaki. ʼE mahino ia, ko te kau Kilisitiano ʼaē neʼe faitohi ki ai neʼe nātou toe ʼiloʼi mo nātou te ʼu faigaoʼi. ʼE mahino ia neʼe kau ʼihi ʼo te kau Kilisitiano ʼaia ʼi te hahaʼi kaugamālie ʼaē neʼe nātou pākalaga ʼi te malaʼe faigaoʼi. Koia neʼe nātou leleiʼia te ʼu lea fakatātā ʼaē neʼe fai e Paulo. E feafeaʼi kia tatou ia ʼaho nei? ʼE tou kau mo tatou ʼi te lele—ko te lele ki te maʼuli heʼegata. ʼE lava ʼaoga feafeaʼi kia tatou te talanoa ʼa Paulo ki te ʼu gaoʼi ʼaia?
‘Koutou Tau ʼo Mulimuli Ki Te ʼu Lekula’
Neʼe faigataʼa ʼaupito te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakamaʼua ki he tahi ke feala hana kau ki te ʼu faigaoʼi ʼo te temi muʼa. Neʼe ʼi ai te tagata neʼe ina fakahā ki te hahaʼi te ʼu higoa ʼo te kau faigaoʼi fuli pea mo kalaga fēnei: ‘ ʼE ʼi ai koa he tahi ʼe feala ke ina ʼui pe neʼe fai he meʼa kovi e te tagata ʼaenī? ʼE ko he tagata kaihaʼa koa peʼe agakovi pea ʼe kovi koa tona maʼuli pea mo tana ʼu aga?’ Ohage ko tona ʼui e te Archaeologia Graeca, “neʼe mole fakagafua ki he tahi neʼe māmio kovi, pe neʼe ʼi ai hona pipiki mo te ʼu meʼa ʼaia, ke kau ki te faigaoʼi.” Pea kapau neʼe maumauʼi e he tahi te ʼu lekula ʼo te faigaoʼi, pea neʼe fai kia ia he fakatūʼa mamafa, he neʼe fakamavae ʼi te ʼu faigaoʼi.
ʼE tokoni mai te faʼahi ʼaia kia tatou ke tou mahino ki te ʼui fēnei ʼa Paulo: “Kapau ʼe ʼi ai he tahi ʼe faiga ʼi te ʼu faigaoʼi, ʼe hoki fakapale mo kapau neʼe faiga ʼo mulimuli ki te ʼu lekula.” (2 Timoteo 2:5, MN ) ʼO toe feiā pe, ke feala hatatou kau ki te lele ki te maʼuli, ʼe tonu ke tou fakahoko te ʼu fakamaʼua ʼa Sehova, mo tou mulimuli ki tona ʼu lekula māʼoluga ʼo ʼuhiga mo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, ohage ko tona tuʼu ʼi te Tohi-Tapu. Kae ʼe fai mai e te Tohi-Tapu te fakatokaga ʼaenī: “Ko te holi ʼo te loto ʼo te tagata ʼe kovi ia talu mai tana kei veliveli.” (Senesi 8:21) Koia tatau aipe pe kua tou ʼosi kamata te lele, kae ʼe tonu ke tou nonofo tokaga, ke tou lele ʼo mulimuli ki te ʼu lekula, ke leleiʼia tuʼumaʼu tatou e Sehova pea ke tou maʼu te maʼuli heʼegata.
Ko te faʼahi ʼaē ka tokoni lahi kia tatou, ʼe ko totatou ʼofa ki te ʼAtua. (Maleko 12:29-31) Kapau ʼe tou maʼu te ʼofa ʼaia, pea ʼe tou fia fakafiafia anai te loto ʼo Sehova pea mo tou gāue ʼo mulimuli ki tona finegalo.—1 Soane 5:3.
“Liaki Te Meafuape e Mamafa”
ʼI te ʼu faigaoʼi ʼo te temi muʼa, neʼe mole kofuʼi e te kau lele he ʼu tuʼuga mutuʼi meʼa peʼe nātou ʼamo he ʼu tuʼuga meʼa. ʼE ʼui fēnei e te tohi The Life of the Greeks and Romans: “ ʼI te ʼu lele, . . . neʼe telefua te kau lele.” Neʼe mole nātou kofu honatou ʼu mutuʼi meʼa, ke faigafua ai tanatou gaūgaūe pea mo nātou maʼamaʼa. Neʼe mole pulinoa tonatou mālohi, he neʼe mole nātou ʼamo he ʼu meʼa mamafa. Neʼe lagi manatu Paulo ki te faʼahi ʼaia ʼi tana tohi fēnei ki te kau Kilisitiano Hepeleo: “Tou liaki te meafuape e mamafa . . . kae tou lele mo te kataki i te lele kua tuku mai kia tatou.”—Hepeleo 12:1.
Koteā te faʼahiga meʼa mamafa ʼaē ʼe feala ke gaohaʼa ki tatatou lele ki te maʼuli? ʼI te ʼu meʼa ʼaia, ʼe kau ai te holi ʼaē ke kita maʼu he ʼu tuʼuga koloā ʼe mole honatou ʼaoga peʼe ko te faiga ki he maʼuli ʼe totogi kovi. ʼE lagi kumi e ʼihi ke nātou tānaki he ʼu koloā ki te ka haʼu, peʼe lagi nātou manatu ʼe nātou fiafia anai mo kapau ʼe nātou maʼu koloā. Ko te ʼu tuʼuga “meʼa mamafa” fakatātā ʼaia, ʼe feala ke fakamāmālie ai te lele ʼa he tahi, ʼo mole kei ina manatuʼi ai te ʼAtua. (Luka 12:16-21) ʼE feala ke liliu te ʼamanaki ʼo te maʼuli heʼegata ko he meʼa ʼe kei mamaʼo. ʼE feala ke fakakaukau fēnei he tahi: ‘ ʼE ʼi ai anai he mālama foʼou, kae ʼi te temi nei ʼe lelei age hatatou fakaʼaogaʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe foaki mai e te mālama.’ (1 Timoteo 6:17-19) Ko te taʼi manatu ʼaia ki te ʼu koloā, ʼe faigafua hana fakahēʼi he tahi mai te lele ki te maʼuli peʼe ina tāʼofi he tahi ke mole kamata tana lele.
ʼI te Akonaki ʼi te Moʼuga, neʼe ʼui fēnei e Sesu: “Mole he tahi e feala ke kaugana kia aliki e lua, he fehia anai ki he tahi pea e ofa anai ki tona lua, pe tapiki anai ki he tahi pea e mole tokaga anai ki tona lua. E mole feala ke koutou kaugana ki te Atua pea mo te Paaga.” Pea ʼi tana ʼosi ʼui ʼaē ʼe foaki e Sehova te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga ki te ʼu manu pea mo te ʼu fuʼu ʼakau, pea mo ina ʼui ʼe maʼuhiga age te hahaʼi ʼi te ʼu meʼa ʼaia, neʼe ina ʼui fēnei: “Aua tautou hoha mo lau: Pe kotea anai ka matou kai? Pe kotea anai ka matou inu? Pe kotea ka matou tui anai? Koteuhi, ko meafuape alâ e fekumi e te u puleaga pagani; e iloi e tautou Tamai i Selo e aoga kia koutou ia meafuape aia. Kae koutou fua kumi te Puleaga o Selo mo tana susitisia pea e foaki atu anai kia koutou ia meafuape alâ.”—Mateo 6:24-33.
“Tou Lele Mo Te Kataki”
ʼI te temi muʼa, neʼe mole fai pe te ʼu kiʼi lele gaholo nounou. Neʼe ʼi ai mo te lele, neʼe higoa ko te doʹli·khos, neʼe teitei kilometa 4. Neʼe tonu ke kita mālohi pea mo kita faʼa kātaki. ʼE ʼi ai te fakamatala ʼe ina ʼui, ʼi te taʼu 328 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te tagata faigaoʼi ko Ageas, ʼi tana mālo ʼi te lele ʼaia, neʼe lele ki te kolo ʼaē neʼe nofo ai, ko Argos, moʼo fakahā tana mālo. ʼI te ʼaho ʼaia, neʼe lele teitei kilometa e 110!
ʼO toe feiā mo te lele faka Kilisitiano, ʼe loaloaga pea ʼe ʼahiʼahiʼi ai tatatou faʼa kātaki. Kapau ʼe tou kātaki ʼi te lele ʼaia ʼo aʼu ki te fakaʼosi, pea ʼe tou maʼu ai te ʼofa ʼo Sehova pea mo te totogi ʼaē ko te maʼuli heʼegata. Neʼe feiā te lele ʼa Paulo. ʼI tona kua vave mate, neʼe ina lava ʼui fēnei: “Nee au tau i te tau lelei, kua kaku taku lele ki tona gataʼaga, pea nee au taupau te tui. Koia, kua tuku o fakalogo mai kia te au te kolona o te susitisia.” (2 Timoteo 4:7, 8) Ohage ko Paulo, ʼe tonu ke tou lele “ki tona gataʼaga.” Kapau ʼe mole kei tou faʼa kātaki he kua hage kia tatou ʼe loaloaga fau te lele ʼi te meʼa ʼaē neʼe tou ʼamanaki kiai ʼi te kamata, pea ʼe mole tou maʼu anai totatou fakapale. (Hepeleo 11:6) ʼI tuʼutāmaki lahi anai mokā hoko te faʼahi ʼaia, he kua tou vave aʼu ki te laini fakaʼosi!
Te Totogi
Kia nātou ʼaē neʼe mālo ʼi te ʼu faigaoʼi Keleka ʼāfea neʼe foaki age te ʼu kolona neʼe faʼu māhani ʼaki te ʼu lauʼakau pea mo fakamataleleiʼi ʼaki he ʼu fisiʼi teu. ʼI te ʼu Faigaoʼi Pythiques, neʼe foaki kia nātou ʼaē neʼe mālo he ʼu kolona neʼe faʼu ʼaki te lolie. ʼI te ʼu Faigaoʼi ʼo Olympe neʼe foaki age kia nātou te ʼu kolona neʼe faʼu ʼaki te ʼu lau oliveto, kae ʼi te ʼu Faigaoʼi Isthmiques neʼe foaki age te ʼu kolona neʼe faʼu ʼaki te seleli. ʼE ʼui fēnei e te tagata sivi Tohi-Tapu: “Lolotoga te faigaoʼi, moʼo fakaloto mālohiʼi te kau faigaoʼi, neʼe fakatuʼu ʼi te malaʼe te ʼaletale peʼe ko he laupapa, neʼe hili ai te ʼu kolona, ʼaē ko te ʼu fakapale ki te kau mālo, pea mo te ʼu vaʼa palema.” Kia ia ʼaē neʼe mālo, neʼe maʼuhiga ʼaupito tana ʼai te kolona. ʼI tana liliu ki tona ʼapi, neʼe hū fakafiafia ki te kolo ʼaki he saliote.
ʼI tana manatuʼi te faʼahi ʼaia, neʼe fehuʼi fēnei e Paulo ki te kau lautohi ʼo Kolonito: “E mole koutou iloi ko te kau lele i te malae faigaoi, e natou lele fuli, kae ko te tokotahi e ina mau te fakapale? Koia, koutou lele ke koutou mau ia. . . . E natou fai ke natou mau he kolona popo gafua, kae kia tatou e ko he kolona e mole popo.” (1 Kolonito 9:24, 25; 1 Petelo 1:3, 4) ʼI kehekehe leva! ʼO mole hage ko te ʼu kolona popo ʼo te ʼu faigaoʼi ʼo te temi muʼa, ʼe mole popo anai te fakapale ʼaē ka maʼu e nātou ʼaē ʼe lele ʼo aʼu ki te fakaʼosi ʼi te lele ki te maʼuli.
ʼO ʼuhiga mo te kolona ʼaia, neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Petelo: “Ka hā mai anai te Pule tauhi ōvi, ʼe koutou tali anai te kolona heʼe popo ʼo te kolōlia.” (1 Petelo 5:4, MN ) ʼE ʼi ai koa he fakapale ʼi te malamanei ʼe feala ke fakatatau kiai te fakapale ki he maʼuli tuputupua pea mo heʼe popo ʼi te kolōlia ʼi selo mo Kilisito?
Ia ʼaho nei, tokolahi ʼi te kau Kilisitiano ʼaē ʼe lele ʼe mole fakanofo e te ʼAtua ke nātou liliu ko tona ʼu foha fakalaumālie pea ʼe mole nātou ʼamanaki maʼuʼuli anai ʼi selo. Koia ʼe mole nātou lele ke nātou maʼu te maʼuli tuputupua. Kae ʼe toe fakatuʼutuʼu foki e te ʼAtua he fakapale taulekaleka maʼa nātou. ʼE ko te maʼuli haohaoa pea mo heʼegata ʼi te palatiso ʼi te kele ʼaē ʼe puleʼi e te Puleʼaga ʼaē ʼi selo. Tatau aipe peʼe ko te fakapale fea ʼaē ʼe faiga kiai he Kilisitiano, kae ʼe tonu ke lahi age tana lotomālohi pea mo tana faʼafai ʼi te ʼu tagata lele ʼaē ʼi te ʼu faigaoʼi. Koteā tona tupuʼaga? He ko te fakapale ʼe mole popo anai: “Ko te mea aeni, e ko te fakapapau nee ina fai kia [tatou], ko te mauli heegata.”—1 Soane 2:25.
ʼAki te fakapale maʼuhiga ʼaia ʼaē ʼe feala ke maʼu e he Kilisitiano ʼe lele, ʼe tonu ke feafeaʼi tana manatu ʼo ʼuhiga mo te ʼu holi ʼo te mālama ʼaenī? ʼE tonu ke hage ko Paulo, ʼaē neʼe ina ʼui fēnei: “E au lau ko meafuape e alunoa uhi ko te mauhiga o te iloi o Kilisito Sesu toku Aliki, uhi ko ia, kuʼau sakilifisioʼi ia meafuape, o au lau ko meafuape aia e ko te otaota.” ʼI te ʼu palalau ʼaia, ʼe mahino ia neʼe faiga lahi ia Paulo ʼi tana lele! “U tehina, e mole au lau e kuʼau puke ia, kae ko taku hoha aeni, e au galoi ia mea kua to ki muli, kae ke au hagatahi kia mea e tuu mai mua. E au lele ki te gataʼaga, ki te fakapale.” (Filipe 3:8, 13, 14) Neʼe lele Paulo ʼo haga sio ki te fakapale. ʼE tonu ke tou fai feiā mo tatou.
Totatou Faʼifaʼitakiʼaga Lelei
ʼI te ʼu faigaoʼi ʼo te temi muʼa, neʼe vikiʼi ʼaupito ia nātou ʼaē neʼe mālo. Ko te hahaʼi fai tuketuke, neʼe nātou fai te ʼu lea fakatuketuke ʼo ʼuhiga mo te ʼu hahaʼi faigaoʼi ʼaia, pea ko te hahaʼi togi maka, neʼe nātou togi te ʼu fakatātā ʼo nātou ʼaia. ʼE ʼui e te tagata fai hisitolia ko Věra Olivová, neʼe “nātou maʼu te kolōlia pea neʼe nātou ʼiloa ʼaupito.” Neʼe toe faʼifaʼitakiʼi nātou e te ʼu taʼiake foʼou ʼo te hahaʼi mālolohi.
Ko ai “ia ia ʼaē neʼe mālo” ʼe ko he faʼifaʼitakiʼaga lelei ʼaupito maʼa te kau Kilisitiano? ʼE tali fēnei e Paulo: “Tou lele mo te kataki i te lele kua tuku mai kia tatou, tou sio tahi kia ia ko te tupuaga mo te gataʼaga o te tui, ia Sesu, iaʼia ae nee fakafisi ki te fiafia nee tuku kia te ia, kae nee ina tali mo te kataki te [“pou fakamamahi,” MN ], logope te fehia mo te ufiufi, pea kua afio ia i te toomatau o te afioʼaga o te Atua.” (Hepeleo 12:1, 2) Ei, kapau ʼe tou fia mālo ʼi tatatou lele ki te maʼuli heʼegata, pea ʼe tonu ke tou sio fakalelei ki totatou Faʼifaʼitakiʼaga, ia Sesu Kilisito. ʼE feala ke tou fai te faʼahi ʼaia ʼo tou lau tuʼumaʼu te ʼu Evaselio pea mo tou metitasio ki te ʼu ʼaluʼaga ʼaē ʼe feala ai ke tou faʼifaʼitaki kia te ia. Ko te ako ʼaia ʼe tokoni mai anai kia tatou ke tou fakafetaʼi ki te fakalogo ʼa Sesu Kilisito ki te ʼAtua, pea mo tana fakahā te lelei ʼo tana tui ʼi tana faʼa kātaki. Moʼo fakapale tana faʼa kātaki, neʼe ina maʼu te ʼofa ʼo Sehova ʼAtua, pea mo te ʼatu ʼu pilivilesio taulekaleka.—Filipe 2:9-11.
Kae ko te kalitate ʼaē neʼe maʼu tāfito e Sesu, neʼe ko tona ʼofa. “E mole he tahi e ina maù he ofa lahiʼage i te ofa o ia ae e ina momoli tona mauli ke matehi o uhiga mo ona kaumea.” (Soane 15:13) Neʼe ina fakahā te faka ʼuhiga loloto ʼo te kupu “ ʼofa” ʼi tana ʼui mai ʼaē ke tou ʼofa māʼia ki totatou ʼu fili. (Mateo 5:43-48) Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe ʼofa ki tana Tāmai ʼaē ʼi selo, neʼe fiafia Sesu ʼi te fai ʼo te finegalo ʼo tana Tāmai. (Pesalemo 40:9, 10; Tāʼaga Lea 27:11) Kapau ʼe tou faka ʼuhiga ia Sesu ko totatou Faʼifaʼitakiʼaga pea ko ia ʼaē ʼe ina fakafuafua maʼa tatou te vave ʼo tatatou lele ʼi te lele mālohi ki te maʼuli, pea ʼe toe uga anai tatou ke tou ʼofa ki te ʼAtua pea mo totatou kāiga pea mo maʼu te fiafia moʼoni ʼi totatou tauhi taputapu. (Mateo 22:37-39; Soane 13:34; 1 Petelo 2:21) Koutou manatuʼi ʼe mole kole mai e Sesu he ʼu meʼa ʼe mole tou lavaʼi. ʼE ina fai mai te fakaloto fīmālie ʼaenī: “I toku loto, e au agamalu mo agavaivai, pea e koutou mau anai te fimalie ki outou laumalie. Koteuhi e lelei taku fakagutu pea e maamaa taku amoga.”—Mateo 11:28-30.
Ohage ko Sesu, ʼe tonu ke tou haga sio ki te totogi ʼaē ʼe foaki kia nātou fuli ʼaē ʼe faʼa kātaki ʼo aʼu ki te fakaʼosi. (Mateo 24:13) Kapau ʼe tou faiga mālohi ʼo mulimuli ki te ʼu lekula, kapau ʼe tou toʼo kehe ia meʼa mamafa fuli, pea kapau ʼe tou faʼa kātaki ʼi te lele, pea ʼe mahino ia ʼe tou mālo anai. Ko te fakapale ʼe ina uga tatou ke tou haga haʼele ki muʼa! ʼE ina fakafoʼou totatou mālohi ʼuhi ko te fiafia ʼaē ʼe ina fakatupu ia tatou, pea ko te fiafia ʼaia ʼe ina faka faigafua tatatou muliʼi te ala ʼaia.
[Paki ʼo te pasina 29]
ʼE tonu ke tou faʼa kātaki, heʼe loaloaga te lele faka Kilisitiano
[Paki ʼo te pasina 30]
ʼO mole hage ko te ʼu kolona ʼo te kau faigaoʼi, ʼe ʼamanaki te kau Kilisitiano ki he fakapale ʼe mole popo anai
[Paki ʼo te pasina 31]
ʼE fakapale anai ia nātou fuli ʼaē ka nātou kātaki ʼo aʼu ki te fakaʼosi
[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 28]
Copyright British Museum