Te Fakatologa ʼo Te Sino ʼe Gafua Koa Ki Te Kau Kilisitiano?

ʼI te ōvi mai ʼo tona mate, neʼe fai e te pateliaka agatonu ko Sakopo tana kole fakamuli ʼaenī: “Koutou tanu ʼau mo taku ʼu tāmai ʼi te tānuma ʼaē ʼi te gāueʼaga ʼa Efelone te Itite, ʼi te ana ʼaē ʼe tuʼu ʼi te gāueʼaga ʼo Makepela ʼaē ʼe haga ki Mameli ʼi te fenua ʼo Kanaane.”—Senesi 49:29-31.

NEʼE mulimuli ia Sosefo ki te kole ʼo tana tāmai, ʼo ina fakaʼaogaʼi te agaʼi fenua neʼe lahi tona fai ʼi Esipito ʼi te temi ʼaia. Neʼe ina fakatotonu age ki “tana ʼu kaugana, mo te ʼu hahaʼi faifaitoʼo, ke nātou gaohi te sino ʼo tana tāmai ke fakatologa.” Ohage ko tona fakamatala ia Senesi kapite 50, neʼe māhani ko ʼaho e 40 te teuteuʼi e te kau hahaʼi faifaitoʼo te sino. ʼAki te gaohi ʼaia ʼo te sino ʼo Sakopo, neʼe feala ai ki te toe fagona kaugamālie ʼo te famili pea mo te kau lalahi ʼo Esipito, ke nātou fagona ia kilometa e 400 moʼo tanu te sino ʼo Sakopo ʼi Hepelone.—Senesi 50:1-14.

ʼE feala koa ke maʼu ʼi he ʼaho te toe ʼo te sino ʼo Sakopo ʼaē neʼe fakatologa? ʼE mole ʼiloʼi peʼe feala anai. Ko Iselaele ʼe ko he koga meʼa ʼe ʼaele pala, ʼo faka tuʼakoi ai te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼu ai e te kau alekeolosia. (Ekesote 3:8) Neʼe lahi te ʼu meʼa neʼe faʼu ʼaki te ukamea pea mo te maka, kae ko te ʼu meʼa popo gafua ohage ko te ʼu mutuʼi meʼa, te ʼu kiliʼi manu, pea mo te ʼu sino ʼaē neʼe fakatologa, neʼe lave kiai te ʼaele pala pea mo te ʼu fetogi ʼo te temi.

Kae koteā koa te fakatologa ʼo te sino ʼo he mate? He koʼe koa neʼe fai te faʼahi ʼaia? ʼE feala koa ke fai e te kau Kilisitiano?

Neʼe Kamata Fai ʼIfea Te Agaʼi Fenua ʼAia?

Neʼe fai te faʼahi ʼaia moʼo fakatologa te sino mate ʼo he tagata peʼe ko he manu. ʼE manatu e te hahaʼi fai hisitolia ko te fakatologa ʼaia ʼo te sino mate neʼe kamata ʼi Esipito kae neʼe toe fai e te kau Asilia ʼi te temi muʼa, mo te kau Pelesia, pea mo te kau Site. Neʼe lagi kamata tokagaʼi te faʼahi ʼaia pea mo ʼahiʼahiʼi, ʼi te temi ʼaē neʼe maʼu ai te ʼu sino mate neʼe tanu ʼi te ʼone ʼo te toafa pea neʼe tologa ai. Ko te tanu feiā ʼo te sino ʼe ina tāʼofi te pala pea mo te ʼaele ke lave kiai, ʼo mole lahi tona popo. ʼE manatu e ʼihi ko te fakatologa ʼo te ʼu sino mate neʼe kamata ia ʼi te temi ʼaē neʼe maʼu ai te ʼu sino neʼe tuku ʼi te natron (carbonate de sodium), ko te vai neʼe lahi tona maʼu ʼi Esipito pea mo te ʼu fenua ʼi ʼona tafaʼaki.

Ko te fakatologa ʼo te sino ʼe ko te fakagata ʼo te gāue ʼa te ʼu mikolope ʼaē ʼe kamata atu pe ʼi te ʼu hola ʼaē ʼe mate ai he tahi, ʼo popo māmālie ai te sino. Kapau ʼe lava tāʼofi te faʼahi ʼaia, pea ʼe fakagata anai te popo ʼo te sino peʼe popo māmālie anai. Ko tupuʼaga e tolu ʼaē ʼe fai ai te faʼahi ʼaia: ke taupau te sino ohage kei maʼuli, ke ʼaua naʼa ʼelo, pea ke lava tauʼi e te sino ʼaia te ʼu kiʼi manu kovi.

Neʼe fakatologa e te kau Esipito tanatou ʼu mate ʼuhi ko te lotu. Ko tanatou tui ʼaē ki he maʼuli ʼi te hili ʼo te mate, neʼe pipiki ki te loto ʼa te mate ke felogoi tuʼumaʼu mo nātou kei maʼuʼuli. Neʼe nātou tui ko tonatou ʼu sino ʼe fakaʼaogaʼi ki te heʼegata pea ʼe toe fakamaʼuli anai. Logola neʼe ko te agamāhani te fakatologa ʼo te ʼu sino, kae ʼo aʼu ki te temi nei, mole heʼeki maʼu he fakamatala ʼo Esipito ʼe fakahā ai pe neʼe feafeaʼi tona fai. Ko te fakamatala ʼaē ʼe talanoa lelei kiai, ʼe ko ʼaē ʼa te tagata fai hisitolia Keleka ko Hérodote ʼi te nima sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. Kae neʼe ʼui neʼe mole he fua ʼo te faiga ʼaē ke toe faʼifaʼitakiʼi te meʼa ʼaē neʼe tohi e Hérodote.

ʼE Gafua Koa Ki Te Kau Kilisitiano?

Ko te sino ʼo Sakopo neʼe fakatologa e te ʼu hahaʼi neʼe mole nātou tauhi kia Sehova. Kae ʼe mole feala ke tou manatu, ʼi te tuku e Sosefo te sino ʼo tana tāmai ki te kau faifaitoʼo, neʼe ina kole ke fai te ʼu faikole pea mo te toʼotoʼoga ʼaē neʼe tau fai ʼi te lakaga ʼaia ʼi Esipito. Ko Sakopo pea mo Sosefo neʼe ko te ʼu tagata tui mālohi. (Hepeleo 11:21, 22) Logola neʼe mole ko he meʼa neʼe fakatotonu e Sehova, kae ʼe mole ʼui e te Tohi-Tapu neʼe ko he meʼa ʼe kovi te fakatologa ʼo te sino ʼo Sakopo ʼi tona mate. Ko te fakatologa ʼo te sino ʼo Sakopo neʼe mole faka ʼuhiga ia ko he meʼa ʼe tonu ke fai e te puleʼaga ʼo Iselaele peʼe ko te kokelekasio. ʼI tona fakahagatonu, ʼe mole tuʼu he ʼu fakatotonu ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia. ʼI te ʼosi fakatologa ʼo te sino ʼo Sosefo ʼi Esipito, ʼe mole toe talanoa te Tohi-Tapu ki te faʼahi ʼaia.—Senesi 50:26.

Ko te ʼu sino popo ʼaē neʼe maʼu ʼi te falemaka ʼi Palesitina, ʼe fakahā mai ai neʼe mole ko he agamāhani ʼa te kau Hepeleo te fakatologa ʼo te ʼu mate, neʼe mole taupau te sino ki he temi loaloaga. Ohage la ko Lasalo, neʼe mole fakatologa tona sino. Logola neʼe kofukofu, kae neʼe tuʼania te hahaʼi ʼi te temi ʼaē neʼe fakateka ai te maka ʼaē neʼe ina māpunuʼi tona falemaka. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe kua ʼaho fā te mate ʼa Lasalo, koia neʼe ʼiloʼi lelei e tona tuagaʼane ʼe mamanu anai mokā avahi te falemaka.—Soane 11:38-44.

Neʼe fakatologa koa te sino ʼo Sesu Kilisito? ʼE mole ʼui e te ʼu Evaselio te faʼahi ʼaia. ʼI te temi ʼaia, neʼe ko te agamāhani ʼa te kau Sutea te teuteuʼi ʼo te sino ʼaki he ʼu moʼi lolo magoni ʼi muʼa ʼo tona ʼavaifo. Ohage la, moʼo teuteuʼi te sino ʼo Sesu, neʼe ʼaumai e Nikotemo te ʼu tuʼuga meʼa magoni. (Soane 19:38-42) He koʼe neʼe ina ʼaumai te ʼu tuʼuga meʼa magoni ʼaia? Ko tona ʼofa pea mo tana fakaʼapaʼapa kia Sesu ʼaē neʼe lagi ina uga ia ia ke ina foaki lahi feiā. Kae ʼe mole tonu ke tou manatu ai neʼe fakaʼaogaʼi te ʼu meʼa magoni ʼaia moʼo fakatologa te sino ʼo Sesu.

ʼE tonu anai koa ke fakafisi he Kilisitiano ki te agaʼi fenua ʼaē ko te fakatologa ʼo te sino ʼaē kua mate? ʼI tona ʼuhiga moʼoni, ko te fakatologa ʼo te sino ʼe ko he fakatuai pe ʼaia ʼo tona popo. Neʼe tou ʼōmai mai te efu pea ʼi tatatou mate, ʼe tou toe liliu ʼo efu. (Senesi 3:19) Kae ka mate he tahi, pea ʼe tonu ke hili ʼaho e fia pea ʼavaifo? Kapau ʼe tonu ke ʼōmai he ʼu famili peʼe ko he ʼu kaumeʼa mai mamaʼo pea mo nātou fia sio ki te sino, pea ʼe mahino ia ʼe tonu anai ke fakatologa te sino.

Pea ohage ko tona fakahā ʼi te Tohi-Tapu, ʼe mole tonu ke kita tuʼania mo kapau ʼe fakamaʼua e te ʼu pule ke fakatologa te sino peʼe loto e te famili ke fai te faʼahi ʼaia. Ko te kau mate “ ʼe mole kei nātou ʼiloʼi he meʼa.” (Tagata Tānaki 9:5) Kapau ʼe manatuʼi nātou e te ʼAtua, pea ʼe ina fakatuʼuake anai nātou ke nātou maʼuʼuli ʼi te mālama foʼou ʼaē neʼe ina fakapapauʼi mai.—Sopo 14:13-15; Gaue 24:15; 2 Petelo 3:13.

[Talanoa ʼo te pasina 31]

TE FAKATOLOGA ʼO TE SINO—ʼI TE TEMI MUʼA PEA IA ʼAHO NEI

ʼI te temi ʼo Esipito, ko te faʼahiga fakatologa ʼo te sino ʼa he mate neʼe fakalogo ki te tuʼulaga ʼo te famili. Ko he famili maʼu koloā neʼe feala ke nātou fakahoko fēnei te fakatologa ʼo te sino:

ʼAki te ʼu moʼi ukamea, neʼe toʼo ki tuʼa te ʼuto mai te ʼu pu ʼo te ihu. Hili ʼaia, pea neʼe gaohi te foʼi ʼulu poko ʼaki te ʼu meʼa faitoʼo. Pea neʼe toʼo leva te ʼu gākau fuli gata pe ki te mafu pea mo te ʼu ifiifi. Moʼo fakaaʼu ki te kete, neʼe tafa te sino, kae ko te fai ʼo te meʼa ʼaia neʼe ko he agahala. Ke mole nātou fai e nātou totonu te faʼahi ʼaia, ko te hahaʼi Esipito ʼaē neʼe nātou fakatologa te sino, neʼe nātou kole ki he tahi ke ina tafa te sino. ʼI tana ʼosi fai te meʼa ʼaia, neʼe hola fakavilivili he ko te fakatūʼa ki te agahala ʼaia neʼe ko te faitutuku kia ia pea mo tuki makaʼi.

ʼI te kua gaʼasi ʼo te kete, neʼe fufulu. Neʼe tohi fēnei e te tagata fai hisitolia ko Hérodote: “Neʼe nātou fakafonu ʼi loto ʼaki te mile ʼe maʼa ʼaupito neʼe fakalāilāi, mo te sinamone pea mo te tahi ʼu meʼa magoni kehekehe, kae neʼe mole ʼi ai te iseso, ʼosi pea neʼe nātou toe tui te sino ʼaē neʼe tafa.”

Neʼe nātou fakamaʼanuʼi leva te sino ʼi te faʼahiga vai, ʼo tuku ai ia ʼaho e 70. Hili ʼaia, neʼe fufulu te sino pea neʼe kofukofu lelei ʼaki te ʼu moʼi kie. Neʼe vali leva ki te ʼu moʼi kie te meʼa pulusi, pea neʼe hili te sino ki he puha papa neʼe fakamatalelei ʼaupito, neʼe tuʼusi ʼo fakafuafua ki te sino ʼo te mate.

Ia ʼaho nei, ʼe feala ke fakatologa he sino ʼi ni ʼu hola pe. ʼI te agamāhani, ko te vai ʼaē neʼe teuteuʼi neʼe fakahū ki te ʼu ʼua pea mo te ʼu kiʼi ava ʼi te kete. ʼAki te temi, neʼe faʼu te ʼu vai kehekehe pea mo fakaʼaogaʼi. Kae ʼuhi ko tona totogi kovi pea ke mole hoko he tuʼutāmaki, ʼe fakaʼaogaʼi te tahi faʼahiga vai moʼo fakatologa ʼo te ʼu sino.

[Paki]

Ko te puha aulo ʼo te Hau ko Toutankhamon