ʼE Maʼuli Te Folafola ʼa Sehova

Ko He ʼu Puani Maʼuhiga ʼi Te Tohi ʼa Esitalasi

ʼE KAMATA te fai fakamatala ʼo te tohi ʼa Esitalasi ʼi te faʼahi neʼe fakaʼosi ai te fai fakamatala ʼo te tohi ʼo Lua Fakamatala. ʼE kamata ia te fakamatala ʼa te tagata faitohi ko Esitalasi te pelepitelo, ʼaki te fakagafua ʼaē neʼe fai e te Hau Pelesia ko Siliusi ki te toe ʼo te kau Sutea ʼaē neʼe ʼaunofo ʼi Papiloni ke nātou toe liliu ki tonatou fenua. ʼE fakaʼosi te fakamatala ʼaki te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaē neʼe fai e Esitalasi ke fakamaʼa te kau Iselaele fuli ʼaē neʼe nātou ʼulihi ia nātou ʼaki te hahaʼi ʼo te fenua. Ko te fakamatala ʼaia ʼo te ʼu taʼu e 70​—mai te taʼu 537 ʼo aʼu ki te taʼu 467 ʼi muʼa ʼo totatou temi.

ʼI tana faitohi, neʼe ʼi ai te fakatuʼutuʼu tāfito ʼa Esitalasi: ke ina fakahā peʼe neʼe fakahoko feafeaʼi e Sehova Tana fakapapau ke ina faka ʼāteaina Tana hahaʼi mai tanatou ʼaunofo ʼi Papiloni, pea ke toe fakatuʼu te tauhi moʼoni ʼi Selusalemi. Koia neʼe tokaga tāfito ia Esitalasi ki te ʼu ʼaluʼaga ʼaē neʼe ʼi ai honatou pikipikiga mo te fakatuʼutuʼu ʼaia. Ko te tohi ʼo Esitalasi ʼe ko he fakamatala ʼo te toe laga ʼo te fale lotu, pea mo te toe fakatuʼu ʼo te tauhi kiā Sehova logola te ʼu fakafeagai pea mo te ʼu tōtō ʼa te hahaʼi ʼa te ʼAtua. ʼE ʼaoga ʼaupito kiā tatou ia te fakamatala ʼaia, koteʼuhi ʼe tou māʼuʼuli mo tatou ʼi te temi ʼo te fakafoʼou. Kaugamālie te hahaʼi ʼe nātou ʼolo ki “te moʼuga ʼo Sehova,” pea ko te kele kātoa kua ʼamanaki nei ke “fonu . . . ʼi te ʼiloʼi ʼo te kolōlia ʼo Sehova.”​—Isaia 2:​2, 3; Hapakuke 2:⁠14.

KO TE FALE LOTU ʼE TOE LAGA

(Esitalasi 1:1–6:⁠22)

ʼI tanatou muliʼi te fakatotonu ʼa Siliusi ʼo ʼuhiga mo te faka ʼāteaina, ko te toko 50 000 kau Sutea ʼaunofo neʼe toe liliu ki Selusalemi ʼo mulimuli ki te takitaki ʼa te Kovana ko Solopapele, peʼe ko Sesipasa. Neʼe foimo fakatuʼu e te kau Sutea ʼaia ia te ʼaletale ʼi tanatou tau ki te fenua pea neʼe nātou kamata fai mōlaga kiā Sehova.

ʼI te taʼu ʼaē neʼe hoa kiai, neʼe fakatuʼu e te kau Iselaele ia te ʼu fakatafito ʼo te ʼapi ʼo Sehova. Neʼe haga fakafeagai aipe te ʼu fili ki te toe laga ʼo te fale lotu, pea neʼe lava tanatou fakafeagai ʼaia, he neʼe fakatotonu e te hau ke tāʼofi te gāue. Ko te ʼu polofeta ko Asea pea mo Sakalia neʼe nā uga te hahaʼi, pea neʼe nātou lava fakaʼosi te laga ʼo te fale lotu logola te tapuʼi ʼo tanatou gāue. ʼI te tuʼania ʼa te ʼu fili naʼa nātou fakafeagai ki he lao Pelesia neʼe fai ki muʼa atu e Siliusi, lao ʼaē neʼe mole feala ke fetogi, neʼe nātou fakagata tanatou ʼu fakafeagai. ʼI te fakatotonu ʼa te hau ke kumikumi te tohi ʼaia, neʼe maʼu ai leva te fakatotonu ʼaē neʼe tohi e Siliusi “ ʼo ʼuhiga mo te ʼapi ʼo te ʼAtua ʼi Selusalemi.” (Esitalasi 6:3) Neʼe hoholo lelei te fakahoko ʼo te laga ʼo te fale lotu ʼo aʼu ki tona fakaʼosi.

Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:

1:3-6—Ko te kau Iselaele ʼaē neʼe mole nātou fia liliu ki tonatou fenua neʼe kua vaivai koa tanatou tui? Lagi ko ʼihi neʼe mole liliu ki Selusalemi ʼuhi ko tanatou manako ki te ʼu koloā peʼe ko tanatou mole faʼa faka maʼuhigaʼi ia te tauhi moʼoni, kae neʼe mole ko te aga ʼaia ʼa nātou fuli ʼaē neʼe nonofo. ʼUluaki, neʼe māhina fā peʼe māhina nima te fagona ʼaē ki Selusalemi, ʼaē neʼe vaha mamaʼo mo Papiloni iā kilometa e 1 600. Pea tahi ʼaē meʼa, ko te nonofo ʼi he fenua neʼe tuʼu lāvaki lolotoga taʼu e 70 pea mo te fakahoko ʼo te toe laga ʼo te fenua, neʼe fakamaʼua kiai he mālohi fakasino. Koia, ʼuhi ko te ʼu ʼaluʼaga faigataʼa, ohage ko te mahaki, peʼe ko te vaivai matuʼa, peʼe ko te ʼu maʼua faka famili, neʼe mole feala ki ʼihi ke nātou toe liliu ki tonatou fenua.

2:43—Neʼe ko ai koa te kau Netinime? Neʼe mole ko he hahaʼi Iselaele kae neʼe ko te hahaʼi neʼe gāue ʼi te fale lotu. Iā nātou ʼaia, neʼe ʼi ai te hōloga ʼo te kau Kipeonite ʼo te temi ʼo Sosue pea mo ʼihi “ ʼaē neʼe foaki e Tavite pea mo te kau tama ʼaliki ki te gāue ʼa te kau Levite.”—Esitalasi 8:⁠20.

2:55—Neʼe ko ai te ʼu foha ʼo te ʼu kaugana ʼa Salomone? Neʼe mole ko he kau Iselaele neʼe fakatoʼo age kiā nātou te ʼu pilivilesio makehe ke nātou fakahoko ʼi te tauhi kiā Sehova. Neʼe lagi nātou sikalaipe peʼe nātou hiki tohi ʼi te fale lotu peʼe lagi nātou gāue ʼi te faʼufaʼu ʼo te fenua.

2:61-63—Ko te kau Iselaele ʼaē neʼe toe liliu ki tonatou fenua, neʼe nātou nonofo koa mo te Ulime pea mo te Tumime, ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fai he fakalavelave kiā Sehova? Ko te kau Iselaele ʼaē neʼe nātou lau ʼe nātou kau ki te hōloga ʼo te kau pelepitelo kae neʼe mole nātou lava fakamoʼoni ki tonatou haʼuʼaga, neʼe feala ke maʼu honatou fakamoʼoni mo kapau neʼe fakaʼaogaʼi te Ulime pea mo te Tumime. ʼE talanoa kiai ia Esitalasi ohage ko he faʼahi neʼe feala ke fai. ʼE mole maʼu ʼi te Tohi-Tapu he tahi fakamatala ʼo ʼuhiga mo te Ulime mo te Tumime ʼi te temi ʼaia peʼe ʼi te hili ʼo te temi ʼaia. ʼE lau ʼi te talatisio faka Sutea neʼe puli te Ulime mo te Tumime ʼi te fakaʼauha ʼo te fale lotu ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi.

3:12—He koʼe koa neʼe fetāgihi “te kau matuʼa ʼaē neʼe nātou sisio ki te ʼuluaki ʼapi” ʼo Sehova? Neʼe lagi manatuʼi e te kau matuʼa ʼaia ia te matalelei ʼo te fale lotu ʼaē neʼe laga e Salomone. Ko te ʼu fakatafito ʼo te fale lotu foʼou ʼaē neʼe ʼi ʼonatou muʼa “neʼe hage kiā [nātou] ko he meʼa noa” mokā fakatatau ki te ʼuluaki. (Asea 2:2, 3) Neʼe tupu tanatou lotomamahi pea mo fetāgihi, he neʼe mole nātou ʼiloʼi peʼe feala ʼaki tanatou ʼu faiga ke maʼu te kolōlia ʼo te ʼuluaki fale lotu.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Neʼe taʼu fia te laga ʼo te fale lotu? Neʼe fakatuʼu te ʼu fakatafito ʼo te fale lotu ʼi te taʼu 536 ʼi muʼa ʼo totatou temi—“ ʼi te lua taʼu ʼo tanatou tau ki te fenua.” Neʼe tāʼofi tanatou laga fale ʼi te temi ʼo te Hau ko Atasease, ʼi te taʼu 522 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Neʼe hoholo te tapu ʼaia ʼo aʼu ki te taʼu 520 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te lua taʼu ʼo te Hau ko Taliusi. Neʼe fakaʼosi te laga ʼo te fale lotu ʼi te ʼono taʼu ʼo te hau ʼaia, lagi ʼi te taʼu 515 ʼi muʼa ʼo totatou temi. (Vakaʼi te fakamatala ʼaē ʼe ʼātakai ko tona kupu tāfito “Te ʼu Hau Pelesia Mai Te Taʼu 573 Ki Te Taʼu 468 ʼi Muʼa ʼo Totatou Temi”) Koia neʼe laga te fale lotu iā lagi taʼu e 20.

4:8–6:18 (nota ʼi te lalo pasina ʼo te 4:8)—He koʼe koa neʼe tohi te koga tohi ʼaenī ʼa Esitalasi ʼi te lea Faka Alamea? ʼI te koga tohi ʼaenī, ʼe tuʼu tāfito ai te ʼu hiki tohi mai te ʼu pule ʼo te puleʼaga ki tanatou ʼu hau pea mo tanatou tali ki te ʼu tohi ʼaia. Neʼe toe hiki e Esitalasi ia te ʼu fakamatala faka puleʼaga ʼaē neʼe tohi ʼi te lea Faka Alamea, te lea ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi e te kau takitaki pea mo te ʼu fakatau koloā ʼo tona temi. Ko te tahi ʼu koga ʼo te Tohi-Tapu neʼe tohi ʼi te lea ʼāfea ʼaia, ohage ko Esitalasi 7:12-26, mo Selemia 10:11 pea mo Taniela 2:4b–7:⁠28.

Te ʼu Puani ʼe Tou Lava Tāʼofi:

1:2. Ko te fakakikite ʼa Isaia iā taʼu e 200 ki muʼa atu neʼe hoko moʼoni. (Isaia 44:28) ʼE hoko tuʼumaʼu te ʼu lea faka polofeta ʼi te Folafola ʼa Sehova.

1:3-6. Ohage ko ʼihi ʼo te kau Iselaele ʼaē neʼe nonofo ʼi Papiloni, tokolahi te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼe mole nātou lava kau ki te minisitelio temi kātoa peʼe mole nātou lava ʼolo ʼo gāue ʼi te ʼu potu ʼaē ʼe ʼaoga lahi ai he kau fai faka mafola. Kae ʼe nātou lagolago aipe pea mo fakaloto mālohi ia nātou ʼaē ʼe nātou lavaʼi te koga ʼaia, pea ʼe nātou foaki te ʼu meʼa ʼofa ʼe lagolago ki te gāue fai faka mafola ʼo te Puleʼaga pea mo te gāue ʼaē ko te fai ʼo ni tisipulo.

3:1-6. ʼI te fitu māhina ʼo te taʼu 537 ʼi muʼa ʼo totatou temi (ia te māhina ko Tiseli, ʼaē ʼe tō ki te māhina ko Sepetepeli mo ʼOketopeli), ko te kau Sutea agatonu ʼaē neʼe toe liliu ki te fenua neʼe nātou mōlagaʼi tanatou ʼuluaki sākilifisio. Ko te Hau ko Nepukanesa neʼe hū ki Selusalemi ʼi te fitu māhina (ʼi Ape, ʼaē ʼe tō tahi mo te māhina ʼo Sūlio pea mo ʼAukusitō) ʼo te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi pea neʼe ina kamata fakaʼauha pea mo tutu te kolo. (2 Hau 25:8-17) Ohage ko tona fakakikite, ko te tuʼu lāvaki ʼo Selusalemi iā taʼu e 70 neʼe fakaʼosi ʼi tona temi totonu. (Selemia 25:11; 29:10) Ko te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe fakakikite ʼi te Folafola ʼa Sehova ʼe hoko moʼoni tuʼumaʼu.

4:1-3. Ko te toe ʼo te kau Sutea agatonu neʼe nātou fakafisi ki te fia tokoni age ʼa te hahaʼi matāpule kiā nātou, naʼa hoko ai he fakatahi faka lotu mo te kau tauhi hala. (Ekesote 20:5; 34:12) ʼE toe feiā iā ʼaho nei, ko te kau atolasio ʼa Sehova ʼe mole nātou gāue fakatahi mo te tahi ʼu kautahi faka lotu.

5:1-7; 6:1-12. ʼE feala kiā Sehova ke ina fetogi he ʼu ʼaluʼaga ke tō lelei ki tana hahaʼi.

6:14, 22. ʼE ʼofainaʼi tatou e Sehova pea mo ina tapuakinaʼi tatatou faʼafai ʼi tana gāue.

6:21. ʼI tanatou sisio mata ki te tuputupu ʼa te gāue ʼa Sehova, ko te kau Samalia ʼaē neʼe nonofo ʼi te fenua ʼaē neʼe ʼuluaki nofoʼi e te kau Sutea, ʼo feiā mo te kau Sutea ʼaē neʼe faka ʼāteainaʼi kae neʼe nātou higa ki te tauhi pagani, neʼe uga ai ia nātou ke nātou fai te ʼu fetogi ʼi tonatou maʼuli. ʼE mole koa la tonu mo tatou ke tou fakahoko fakafiafia ia te gāue ʼaē neʼe fakatotonu mai e te ʼAtua, ʼaē ko te gāue fai faka mafola ʼo te Puleʼaga?

NEʼE TOE LILIU IA ESITALASI KI SELUSALEMI

(Esitalasi 7:1–10:⁠44)

Kua hili taʼu e nimagofulu talu te fakatapuʼi ʼo te ʼapi ʼo Sehova ʼaē neʼe toe laga. Neʼe ko te taʼu 468 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Neʼe kaugā ʼolo mo Esitalasi ia te toe ʼo te hahaʼi ʼa te ʼAtua pea neʼe nātou ʼave mo nātou ia te paʼaga mai Papiloni ki Selusalemi. Koteā ʼaē neʼe ina maʼu atu ʼi Selusalemi?

Neʼe ʼui fēnei e te kau pule kiā Esitalasi: “Ko te hahaʼi ʼo Iselaele, mo te kau pelepitelo, pea mo te kau Levite neʼe mole nātou mavae kehe ʼi te hahaʼi ʼo te fenua ʼaenī ʼo ʼuhiga mo tanatou ʼu aga fakalialia.” Tahi ʼaē meʼa, “ko te kau pule pea mo te kau tokoni takitaki neʼe ko nātou ʼaē neʼe ʼuluaki ʼi te fai ʼo te aga heʼe agatonu ʼaia.” (Esitalasi 9:1, 2) Neʼe punamaʼuli ia Esitalasi. Neʼe fakaloto mālohiʼi ia ia ‘ke mālohi pea ke ina fakahoko tona maʼua.’ (Esitalasi 10:4) Neʼe fai e Esitalasi ia te ʼu puleʼaki pea neʼe mulimuli lelei kiai ia te hahaʼi.

Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:

7:1, 7, 11—ʼE talanoa koa te ʼu vaega ʼaenī kiā Atasease ʼaē neʼe ina fakatuʼu te gāue laga fale? Kailoa ia. Ko Atasease ʼe ko he higoa peʼe ko he higoa faka tuʼulaga neʼe fakatoʼo ki te ʼu hau Pelesia ʼaia e lua. Ko te tahi neʼe ko Bardiya peʼe ko Gautama, ʼaē neʼe ina fakatotonu ke tāʼofi te laga ʼo te fale lotu ʼi te taʼu 522 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Kae ko Atasease ʼo te temi ʼaē neʼe ʼalu ai ia Esitalasi ki Selusalemi, neʼe ko Atasease Nima Loa.

7:28–8:20—He koʼe koa neʼe kaugamālie te kau Sutea ʼi Papiloni neʼe mole nātou fia hake ki Selusalemi mo Esitalasi? Logope kua fakalaka te ʼu taʼu e 60 tupu talu te liliu ʼa te ʼuluaki kūtuga ʼo te kau Sutea ʼaē neʼe toe liliu ki te fenua, kae neʼe kei tuʼu lāvaki pe ia Selusalemi. Ko te toe liliu ki Selusalemi neʼe ko he toe faʼu ʼo he maʼuli foʼou ʼi he ʼu ʼaluʼaga fakamataku pea ʼe mole fīmālie. Ko te ʼaluʼaga ʼo Selusalemi ʼi te temi ʼaia neʼe mole ko he faigamālie ke tuputupu te fai koloā ʼa te kau Sutea ʼaē neʼe kua lagi koloaʼia ʼi Papiloni. Ko tanatou fagona kae mole honatou ʼu leʼoleʼo solia neʼe ko he fagona fakamataku. Neʼe tonu ke tui mālohi te kau Sutea ʼaē neʼe toe liliu ki tonatou fenua, mo nātou faʼafai ʼi te tauhi moʼoni, pea mo nātou lotomālohi ke nātou ʼolo ki Selusalemi. Māʼia mo Esitalasi neʼe ina fakamālohiʼi ia ia ke takitaki ia ia e Sehova. ʼAki te fakaloto mālohi ʼa Esitalasi, neʼe mulimuli iā te ia te ʼu famili e 1 500—neʼe lagi ko te toko 6 000. ʼI te ʼosi fai e Esitalasi te tahi ʼu fakatuʼutuʼu, ko te ʼu Levite e toko 38 mo te kau Netinime e toko 220 neʼe nātou kau ʼi te fagona.

9:1, 2—He koʼe neʼe fakatupu tuʼutāmaki te ʼohoana ʼa te kau Sutea mo te hahaʼi ʼo te fenua? Ko te hahaʼi ʼaē neʼe toe fakatuʼu neʼe tonu ke nātou leʼoleʼo te tauhi kiā Sehova ʼo aʼu ki te haʼu ʼo te Mesia. Ko te ʼohoana mo te tahi hahaʼi neʼe fakatupu tuʼutāmaki ki te tauhi moʼoni. ʼUhi ko ʼihi neʼe nātou fai tanatou ʼu fuakava ʼohoana mo te kau tauhi tamapua, neʼe teitei pe ke hage te puleʼaga kātoa ʼo te kau Sutea ʼe ko te ʼu puleʼaga pagani. Neʼe feala pe ke pulinoa feiā te tauhi maʼa. Kapau ko ia ʼaia, pea ʼe tupu anai te Mesia mai ia ʼai? Koia ʼaē neʼe punamaʼuli ai ia Esitalasi ʼi tana sio ki te meʼa ʼaē neʼe kua hoko!

10:3, 44—He koʼe neʼe fakaliliu te tamaliki mo ʼanatou faʼē? Kanapaula neʼe nonofo te fānau, ʼe mahino ko te ʼu fafine ʼohoana ʼe nātou toe fia liliu mai anai ʼuhi ko tanatou mole manofo kae pupuli ʼanatou fānau. Pea tahi ʼaē meʼa, ko te ʼu kihiʼi tamaliki ʼe ʼaoga tāfito ke taupau nātou e tanatou faʼē.

Te ʼu Puani ʼe Tou Lava Tāʼofi:

7:10. ʼI tona ʼuhiga ako fakamalotoloto pea mo faiva ʼi te faiakonaki ʼo ʼuhiga mo te Folafola ʼa te ʼAtua, neʼe tuku mai e Esitalasi ia te faʼifaʼitaki lelei kiā tatou. Neʼe faikole moʼo teuteuʼi tona loto ke ina vakaʼi te lao ʼa Sehova. ʼI tana vakaʼi te Lao, neʼe tokaga kātoa ia Esitalasi ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼui age e Sehova. Neʼe maʼuliʼi e Esitalasi ia te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina ako pea mo faiga mālohi ke ina akoʼi ki te hahaʼi.

7:13. ʼE fia fai ia Sehova ki he ʼu kaugana ʼe nātou fia foaki ia nātou totonu.

7:27, 28; 8:21-23. Neʼe falala kātoa ia Esitalasi kiā Sehova, mo faikole fakamalotoloto kiā te ia ʼi muʼa ʼo te fai ʼo te fagona loaloaga pea mo fakamataku, pea neʼe ina tali ke tuʼutāmaki tona maʼuli ʼuhi ko tana fia faka kolōlia ki te ʼAtua. Neʼe ina tuku mai he faʼifaʼitaki lelei kiā tatou.

9:2. ʼE tonu ke tou mulimuli fakalelei ki te tokoni ʼaē ke kita ʼohoana “ ʼi te ʼAliki pe.”—1 Kolonito 7:39, MN.

9:14, 15. Ko te ʼu fakakaugā kovi ʼe lava iku ai ki totatou mole tapuakina e Sehova.

10:2-12, 44. Ko te hahaʼi ʼaē neʼe nātou ʼohoana mo he ʼu fafine matāpule, neʼe nātou fakahemala moʼoni pea neʼe nātou fakatonutonuʼi tanatou ʼu hala. Ko tanatou aga pea mo tanatou ʼu gāue, ʼe ko he faʼifaʼiki lelei maʼa tatou.

ʼE Fakahoko e Sehova Tana ʼu Fakapapau

ʼE maʼuhiga ʼaupito te tohi ʼa Esitalasi kiā tatou! Neʼe fakahoko e Sehova ʼi tona temi totonu ia tana fakapapau ʼaē ke ina faka ʼāteaina tana hahaʼi mai tanatou ʼaunofo ʼi Papiloni, pea mo toe fakatuʼu te tauhi moʼoni ʼi Selusalemi. ʼE mole koa la fakamālohiʼi ai tatatou tui kiā Sehova pea mo tana ʼu fakapapau?

Koutou metitāsioʼi te ʼu faʼifaʼitaki ʼaē ʼe tou maʼu ʼi te tohi ʼa Esitalasi. Ko Esitalasi pea mo nātou ʼaē neʼe toe liliu ki Selusalemi moʼo toe fakatuʼu ia te tauhi maʼa, neʼe nātou tuku mai te faʼifaʼitaki lelei ʼo ʼuhiga mo te pipiki maʼu ki te ʼAtua. ʼI te tohi ʼa Esitalasi, ʼe toe faka maʼuhigaʼi ai te tui ʼo te hahaʼi matāpule ʼaē neʼe tui ki te ʼAtua pea mo te agavaivai ʼo nātou ʼaē neʼe fakahemala ʼi tanatou ʼu agakovi. ʼE fakahā lelei mai ʼi te tohi ʼa Esitalasi ia te fakamoʼoni ʼaē “e mauli te folafola a te Atua, pea e gaue.”—Hepeleo 4:⁠12.

[Talanoa ʼo te pasina 14]

TE ʼU HAU PELESIA MAI TE TAʼU 537 KI TE TAʼU 467 ʼI MUʼA ʼO TOTATOU TEMI

[Kiʼi nota]

[Paki]

Asuelusi

[Paki ʼo te pasina 13]

Siliusi

[Paki ʼo te pasina 13]

ʼI te maka ʼaē ʼe fakamatala ai te hisitolia ʼo Siliusi, ʼe talanoa ki te fakatuʼutuʼu ʼaē ke toe liliu te kau pilisoni ki tonatou fenua

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 13]

Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Paki ʼo te pasina 16]

ʼE koutou ʼiloʼi koa pe koʼe neʼe lelei te faiakonaki ʼa Esitalasi?