Kapite 5
E hau mooni koa te Tohi-Tapu mai te Atua?
1. He koe kohe mea faka potopoto te amanaki kote Atua eina faka ilo mai kia tatou tona uhiga o ia?
KO SEHOVA nee ina haga koa o faka ilo kia tatou tona uhiga o ia? Nee ina fakaha koa kia tatou te mea nee ina fai pea mote mea eina amanaki keina fai? Kohe tamai e ofa ki ana tamaliki eina faka ilo kia natou ni mea e lahi aupito. Kae, nee tou sio kiai ko Sehova kote Tamai e fonu ite ofa.
2. a) Kote puleaki lelei feafeai ae e talanoa mai ai Sehova kia tatou o uhiga mo ia? b) Kotea te u faahiga fehui e malaga ai?
2 Kae feala feafeai anai kia Sehova tana ako te hahai ite temi fulipe pea ite potu fulipe? Kohe puleaki lelei pe aeni e tahi kohe fai ohe tohi pea mo hona faka fealagia tona lau kite hahai fulipe. Kote Tohi-Tapu kote Tohi koa aia ate Atua? E iloi feafeai?
TE TOHI-TAPU—KOHE TOHI ALUKEHE TOKOTAHI IA
3. Kote faahi fea ae e ha mai ai kote Tohi-Tapu e kote tohi faka manavahe?
3 Kapau kote Tohi-Tapu e hau mooni mai te Atua, pea e mole tonu ia ke tatau mohe tahi tohi age. Kae koia koa aia? Io, e lahi te u potu ia e makehe ai. Uluaki, e afea aupito ia. Kotea la hoona tahi faahiga kehe age ote Folafola aia e fai ete Atua kite malamanei katoa? Kote tohi ote Tohi-Tapu ite faka hepeleo kua osi kiai tau e 3 500, pea ko tona faka liliu, kua osi kiai tau e 2 200. Ite aho nei, kua teitei fulipe te tagata keina lau i tana lea.
4. Koutou faka tatau te fau ote Tohi-Tapu mo ihi age tohi.
4 Mole he tahi tohi age e feala ke tatau mote Tohi-Tapu o uhiga mo tona faka mafola. Kohe tohi e “best-seller” mo kapau e fau o laui afe pe hona u tohi. Kae, kote tau fuli, e laui miliona te Tohi-Tapu e fau! Pea kua osi iai ia ona u tohi e laui miliale. O maaia la mote u potu mamao pea mo puli noa ote kele, e mau ai te Tohi-Tapu. Mole koa kohe mea e tonu ke feia o uhiga mohe tohi e hau mai te Atua?
5. Kotea te u faahiga mea nee fai moo pulihi ote Tohi-Tapu?
5 Kote mafola lahi ote Tohi-Tapu e faka punamauli he nee faigai e tona u fili ke pulihi. Kae nee mole tonu koa ke amanaki kote Tohi ate Atua e taui anai ete hahai ate Tevolo? Ite temi mua, nee kote aga mahani te tutu o ni Tohi-Tapu, pea nee tautau tautea kite mate ia natou e natou lau te tohi aia.
6. a) Kotea te u fehui mauhiga ae e tali kiai te Tohi-Tapu? b) Koai ia ae nee lau e tona kau fai tohi nee natou mau mai ai anatou logo?
6 Mole koa tou amanaki kote Tohi ate Atua eina tali kite u fehui lalahi e tou fai? “E hau mai fea te mauli? Kotea te tupuaga o tatatou ite kele nei? Kotea te apogipogi ote tagata?” Kote u tali kua fai e hau maia Sehova. Kohe tagata fai tohi faka tohi tapu nee ina ui: “Kote laumalie o Sehova nee palalau iau, pea ko tana folafola nee i toku alelo.” (II Samuele 23:2). Pea kohe tahi ia nee ina ui: “Kote Tohi-Tapu katoa e hau mai te Atua.” (II Timoteo 3:16). Kapau e faka mooni ete Tohi-Tapu koia kote Folafola ia ate Atua, e mole koa kohe mea fakapoto te vakai ote u mea e tohi ai?
KOTE TOHI OTE TOHI-TAPU
7. a) Koai ae nee ina tohi te Tohi-Tapu? b) Kae kotea ia ae e feala ai pe ke lau ai kote Folafola ate Atua?
7 “Kae, koutou ui mai anai, e hau feafeai te Tohi-Tapu mai te Atua he koteuhi nee tohi pe ia ete u tagata?” Io, nee tohi ia ete u tagata e toko 40, gatape kite u Folafola e Hogofulu, nee tohi ia ete Atua kite u maka aki te gaue o tona laumalie maonioni (Ekesote 31:18). Kae ki anatou u tohi e kote Folafola pe aia ate Atua. E faka mahino mai ete Tohi-Tapu: “Nee aki te laumalie maonioni ae nee lea ai ni tagata aki te faka totonu ate Atua.” (II Petelo 1:21). O hagepe ko tana faka tupu te lagi, te kele pea mote u faahiga mea mauli kehekehe, nee faka aoga ete Atua tona laumalie maonioni malohi moo takitaki te tohi ote Tohi-Tapu.
8, 9. Kotea te u faahiga faka tata e feala ai ke mahino kia tatou te haga ate Atua o faka tohi te Tohi-Tapu?
8 Kote Tohi-Tapu ko tona tupuagape e tahi, ko Sehova Atua. Nee ina faka aoga te u tagata fai tohi o hage kohe patolo eina lau he tohi ki tana fafine gaue ke ta masini. Kote fafine eina ta te tohi, kae kote manatu ia ate patolo ae e faka tuu. O feia aipe, kote Tohi-Tapu kote Tohi ia ate Atua, kae mole ate u tagata ia ae nee natou tohi.
9 Kapau nee haga te Atua o faka tupu te uto, ne mole faigataa ia kia teia te ai o tana fekau kite atamai o tana kau faifekau. Ia aho nei, e mole koala feala he tali ohe u logo mai mamao aki te latio pea mote televisio? Kote leo pea mote u ata e kaku mai kia tatou o mulimulipe kite u lao ote malama aia nee fakatuu ete Atua. E mahino gafua leva kia tatou e mai tona afio aga ite lagi, kote Atua nee ina lavai te eke oni tagata ke natou tohi te mea ae e tonu ke iloi ete malamanei katoa.
10. a) Ko tohi e fia e koga aki te Tohi-Tapu, pea e ko tau e fia nee tohi ai? b) Kotea te mea tafito e talanoa kiai?
10 O tupu ai leva he tohi faka ofoofo. Ki tona uhiga totonu, kote Tohi-Tapu kohe fakatahi aga ia o kii tohi liliki e 66. Kote kupu keleka biblia, ae e hau ai tona higoa, e fakauhiga ia kote “u kii tohi liliki.” Kote u tohi aia nee fai ia ite tau 1513 i mua ote tupu a Sesu Kilisito o au kite tau 98 ite hili ote tupu a Kilisito, fakatahi ko tau e 1 600; kae ko tona uhiga foki ae ko tonatou Tupuagape e tahi, e natou felogoi lelei osi. E natou talanoape kite mea e tahi: E toe faka tuu anai e Sehova ni faahiga mea totonu aki tona Puleaga. Kote uluaki tohi, ia te Senesi, eina fakaha te tupuaga ote puli ote palatiso uhi kote agatuu kite Atua, pea kote tohi faka osi, ia te Fakaha, eina faka mahino mai te toe liliu anai ote kele kohe palatiso ite pule ate Atua.—Senesi 3:19, 23; Fakaha 12:10; 21:3, 4.
11. a) Kote u lea feafeai ae nee tohi aki te Tohi-Tapu? b) Kotea te u koga tafito e lua ote Tohi-Tapu, kae kotea ae e iloga ai ena felogoi lelei osi?
11 Kote u uluaki 39 tohi ote Tohi-Tapu nee tohi ia ite lea faka hepeleo, gatape ki ona ihi kii vaega ite lea faka alamea, pea kite u 27 tohi faka osi ite faka keleka, kote lea ia nee lahi tona faka aoga ite temi o Sesu pea mote kau uluaki kilisitiano. Kote u faahi aia e lua ote Tohi-Tapu nee faka higoa tonu ia kote “u Tohi faka hepeleo” pea mote “u Tohi faka keleka.” Ko naua lua e felogoi lelei osi; ko tona faka mooni, kote u Tohi faka keleka e natou talanoa o laka ite tua 365 kite u Tohi faka hepeleo pea e natou vakai kiai o tua 375.
KOTE TOHI-TAPU E FEALAGIA KITE HAHAI FULIPE
12. He koe nee faka totonu e Sehova ke fai he u hiki ote Tohi-Tapu?
12 Kana nee gata aki pela te u uluaki tohi, e lau feafeai anai te Folafola faka atua ete hahai fuli? Nee faka totonu leva e Sehova ke fai he u hiki ote u uluaki tohi faka hepeleo (Teutalonome 17:18). O hage, ko Esitalasi, nee “kohe tagata poto ia ite hiki ote lao a Moisese, ae nee foaki e Sehova, te Atua o Iselaele.” (Esitalasi 7:6.) Nee toe fai foki mo ni hikiaga o laui afe ote u Tohi faka keleka.
13. a) Kotea te mea ae e tonu ke fai ke feala ai kihe toko lahi tanatou lau te Tohi-Tapu? b) Kote lakaga fea ae nee kamata ai te faka liliu ote Tohi-Tapu?
13 E koutou lau tohi faka hepeleo pe kote faka keleka? Kailoa? Pea e mole feala ia ke koutou lau te u uluaki hiki ae nee fai nima ote Tohi-Tapu, ae ia kei mau maipe nei ihi tohi ia aho nei. Koia nee lagi haga foki he tahi o faka liliu te Tohi-Tapu ki takotou lea. Kote gaue aia nee feala ai kite tokolahi ke natou lau te Folafola faka atua. Koia, ia tau e 300 ki mua atu ote tupu a Sesu, nee liliu te faka keleka kohe lea nee palalaui ete tokolahi. Ite tau 280 i mua ote tupu a Sesu, nee kamata ai leva te faka liliu ote u Tohi faka hepeleo kite lea faka keleka. Kote faka liliu aia nee higoa kote “Septante.”
14. a) Kotea te tupuaga ote faka feagai a ni kau aliki lotu kite faka liliu ote Tohi-Tapu? b) Kotea ae e ha mai ai nee mole lava?
14 Ki muli mai leva, ite palalau ate tokolahi aki te faka latina, nee faka liliu te Tohi-Tapu kite lea aia. Nee hili te u sekulo kiai pea siaki leva te faka latina kae faka aoga te tahi u lea, o hage kote faka alape, te faka falani, te faka sepania, te faka potukali, te faka italia, te faka siamani pea mote faka pilitania. Nee faigai leva ete kau aliki lotu katolika ke aua naa faka liliu te Tohi-Tapu kite lea mahani ate hahai fakalogo. Nee natou toe tutu foki aki he tuuga fafie ia natou ae eiai anatou Tohi-Tapu, koteuhi he kote Tohi aia eina fakaha anatou u akonaki loi pea mo anatou u aga kovi. Ka nee mole lava ia, pea kote Tohi-Tapu nee lahi aupito tona faka mafola i he u faahiga lea kehekehe. Ia aho nei, e feala ke mau, katoa pee kogakoga, ite lea e 1 700 tupu.
15. He koe ia e lelei te mau ote u faka liliu foou?
15 Aki te hoholo ote u tau, nee fai foki te u faahiga faka liliu kehekehe ote Tohi-Tapu ihe faahiga leape e tahi. Koia, o hagela kote faka falani, e laui hogofulu ona u faka liliu nee fai ite lea aia. He koe mole feaugape he faka liliu aga e tahi? Mai tona uhiga ae kote u lea e haele tuumaupe ki mua. Koia, kohe faka tatau ote u faka liliu afea pea mote u faka liliu foou e ha mai ai kohe fe fulihi akipe ia ote palalau. Ka kite manatu ia e teitei tuumau aipe ia, kae kote u faka liliu foou e mahino faigafua age ia. Tou faka fiafia foki ite kua tohi ote u faka liliu foou ote Tohi-Tapu ihe u faahiga lea mahani pea mo mahino gafua.
KA KUA FETOGI KOA TE TOHI-TAPU?
16. He koe ia e ui e ihi kote tohi ote Tohi-Tapu kua fetogi?
16 “Kae, koutou ui anai, e matou iloi papau feafeai ko amatou Tohi-Tapu e tuu mooni ai te fekau ae nee tali ete kau fai tohi mai te Atua?” Aki te hiki pea mote toe hiki ote Tohi-Tapu ite lolotoga ote u sekulo, nee lagi fai ai foki ni hala. E mooni, kae nee mau ia pea nee faka totonu ia i atatou faka liliu foou. Koia, ko tona tohi ia aho nei e koia osi pe ae nee haga te kau fai tohi o tohi ite kamata. Kotea tona faka mooni e tou mau?
17. Kotea ae e faka mooni aki kote tohi ote Tohi-Tapu heeki fetogi?
17 Ite vahaa ote 1947 pea mote 1955, nee mau ai te u takaiga ae e ui ote tai Mate, nee mau ite u takaiga aia te u hikiaga ote u Tohi faka hepeleo. Kua afea ia ite 100 kite 200 tau i mua ote tupu a Sesu. Ite u hiki aia nee iai te hiki ote tohi a Isaia. Kote hiki ae nee kua mau nee lau tona afea kia tau e 1 000 ki muli ia Sesu Kilisito. Kae, ite osi faka tatau ote u hiki aia e lua, nee kote u kii mea noape ia ena kehekehe ai, o lahipe ia kite u matai tohi. Koia, kote u hiki ae nee fai o vaha ia tau e afe nee mole pe natou fulihi mooni te tohi.
18. a) Nee feafeai te faka totonu ote u hala ate kau hiki tohi? b) Kotea te ui ia kite totonu ote u Tohi faka keleka?
18 E mau ia aho nei te u hiki aga e 1 700 tupu ote u Tohi faka hepeleo. Aki te faka tatau faka leleii ote u hiki aia, e feala ai ke mau pea mo faka totonu ai he hala e fai ehe tagata hiki tohi. E laui afe foki te mau ote u tohi hiki nima kua afea aupito ote u Tohi faka keleka, ko ihi ite u tohi aia e teitei au tona afea kite temi o Sesu pea mo tana kau apositolo. Koia, nee feala ke ui ai e Sir Frederic Kenyon “Kohe u faahiga mea ia kei toe ae e feala ai ke mau tuumau ai he loto mahalohalo kite fai totonu ote tohi aeni kua kaku mai kia tatou kua puli ai ia o talu ai.”—The Bible and Archaeology, pasina 288, 289.
19. a) Koutou lau mai he faahiga puleaki nee faigai moo fetogi te tohi ote Tohi-Tapu. b) He koe e tou iloi kote u kupu ae nee hilifaki ite I Soane 5:7 e mole tuu ia ite Tohi-Tapu?
19 Kae aua naa koutou ui nee mole faigai e niihi ke natou fulihi te Folafola ate Atua. O hagela kote I Soane 5:7. Ite Tohi-Tapu a Glaire, e lau fenei: “E natou toko tolu e faka mooni ite lagi: kote Tamai, te Folafola, pea mote Laumalie-Maonioni; pea ko natou toko tolu kote mea pe e tahi.” Kae, mole foki he tohi hiki nima ite u tohi ae kua afea aupito e tuu ai te u kupu aia. Nee hoki hilifaki peia moo faka mooni kite akonaki ae kite tahitolu. O hage ko tona iloga lelei mai kote u kupu aia e mole kau ite Folafola ate Atua, e mole tuu ia ite u faka liliu foou.
20. He koe e tou iloi papau kote Tohi Tapu heeki fetogi?
20 Kapau leva, e ui ehe tahi kote Tohi-Tapu e mole tohi ia o hage ko tona tohi uluaki pea e kinau ia kite u mea ae e mooni. Ko Sehova nee tokaga ia kite haofaki o tana Folafola, ke aua naa kovi mai he u hala ate kau hiki tohi pee kohe u hilifaki e fai. E mau tonupe ite Tohi-Tapu te faka papau ae kote Atua eina haofaki anai te maa o tana Folafola ke kaku mai ai kia aho nei.—Pesalemo 12:6, 7; Taniela 12:4; I Petelo 1:24, 25; Fakaha 22:18, 19.
KOTE TOHI-TAPU E TALANOA KOA ITE MOONI?
21. Kotea te tonu a Sesu o uhiga mote Folafola ate Atua?
21 I tana kole kite Atua, nee ui fenei e Sesu: “Ko tau folafola kote mooni ia.” (Soane 17:17). Kae koia tonu koa aia? Kote Tohi-Tapu e ha mai koa e mooni mo kapau e tou vakavakai faka lelei? Ko tona totonu e tautau punamauli ai te kau fai hisitolia. Kote Tohi-Tapu eina foaki mai te u higoa pea mote u faahiga mea totonu o feala ia ke mau hona faka mooni.
22-25. Koutou lau mai he u faahiga mea e ha mai ai kote u mea faka hisitolia ae e faka matala ite Tohi-Tapu e totonu ia.
22 Koutou vakai te u paaki pea mote u fai tohi aeni nee tohi ite kaupa o Karnak, i Esipito; e talanoa ia kite malo ate falaone ko Schischac i Suta ite hau a Lopoame, foha o Salomone, kua hili kiai ia tau e teitei 3 000. E talanoa te Tohi-Tapu mo ia kite mea aia.—I Hau 14:25, 26.
23 Kote maka faka tuu a Mésa, ae ia e tuku ite fale mea talatuku ate Louvre, i Palisi, eina faka matala te fia tuu ate hau moapite ko Mésa ki Iselaele. Kote mea foki aia e faka matalape ite Tohi-Tapu.—II Hau 1:1; 3:4-27.
24 Ite faahi matau taupotu, e koutou sio kite vai o Siloame pea mote hu aga ote ala ite lalo kele e 533 meta, i Selusalemi, kote ala aia kua toko lahi te kau tulisi nee kua olo ai. Koena te tahi faka mooni aga ote mooni ote Tohi-Tapu! O feafeai? E, kote Tohi-Tapu eina faka matala kote hau ko Esekiasi nee ina fekau ke keli te ala aia kua hili kiai tau e 2 500 moo puipui ote ohu aga vai ote kolo ki tona u fili.—II Hau 20:20; II Fakamatala 32:2-4, 30.
25 Ite British Museum, e feala ke tou sio kite Tohi Fakamatala a Naponite, ae e faka tata mai ite faahi matau. Eina faka matala te to a Papilone, o hage ko tona tuu ite Tohi-Tapu (Taniela 5:30, 31). Kae tuu mai ia i heni ko Pelesasa nee hau i Papilone, ka kite tohi Fakamatala a Naponite molepela talanoa ia kite higoa aia. Koia, nee iai te temi ia nee ha mai ite u fai tohi afea nee ko Naponite ae nee kote hau fakamuli o Papilone. Kote tupu aga aia ote lau e natou ae e faka feagai kite Tohi-Tapu nee mole iai he Pelesasa ia. Kae, nee hoki mau nei pe te u faitohi o ha mai ai ko Pelesasa nee kote foha o Naponite pea nee hau ia i Papilone mo tana tamai. Kailoa, kote u faka mooni kite mooni ote Tohi-Tapu e mole masiva ia!
26. Kote u faahiga mea fea ae e faka mooni aki kote Tohi-Tapu e totonu ite u mea faka poto lalahi?
26 Kae kote Tohi-Tapu e mole kohe tohipe ohe Hisitolia mooni. Kote mea fulipe e talanoa kiai e mooni katoa, tatau aipe mo ka talanoa kihe u mea faka poto lalahi. O hagela ko mea aeni e lua: Ite Temi Mua, nee ui katoape kote kele e hilihili kihe faka tafitoaga e ha mai, o hagela kohe tagata lahi aupito. Kae kite Tohi-Tapu, i tana alu tahi mote u mea faka poto lalahi, eina ui ‘kote kele e tautau ia ite noa.’ (Sopo 26:7.) I mua atu, nee toe ui foki kote kele e halafalafa, kae kite Tohi-Tapu ia, kote Atua “e afio ia ite fuga takafuafua ote kele.”—Isaia 40:22.
27. a) Kotea te faka mooni lelei ia ae kote Tohi-Tapu e hau mai te Atua? b) Kotea te u faahiga mea o uhiga mote Foha ote Atua ae ia nee fakaha ete u Tohi faka hepeleo?
27 Kae kite faka mooni lelei ae kote Tohi-Tapu e hau mai te Atua kote totonu o tana u faka kikite faka polofeta. Mole heeki he tohi faka tagata kua ina faka kikite o totonu te faka alu ote Hisitolia. Kote Tohi-Tapu pe kua ina fai. E mau ai te u talanoa faka polofeta mooni. Ko ihi ite u faka kikite mauhiga aia e talanoa o uhiga mote hau ote Foha ote Atua ki malamanei. Ihe u sekulo ki mua atu, nee tala ete u Tohi faka hepeleo kote Mésia ae nee talanoa kiai e tupu anai i Petelehemi, ihe taupoou, e kakai anai uhi kohe u foi piesi paaga e 30 pea e lau anai mo ia ite kau agahala, mole anai hona hui e fasii, ko ona mutui mea e toho numelo anai kiai pe koai ka ina mau pea mo ihi faahiga mea age.—Mikea 5:2; Mateo 2:3-9; Isaia 7:14; Mateo 1:22, 23; Sakalia 11:12, 13; Mateo 27:3-5; Isaia 53:12; Luka 22:37, 52; 23:32, 33; Pesalemo 34:20; Soane 19:36; Pesalemo 22:18; Mateo 27:35.
28. a) He koe e tou iloi papau kote u lea faka polofeta faka tohi tapu ae heeki hoko e hoko mooni anai ia? b) Ite haga ako ote Tohi-Tapu kotea te mea ae ka tou iloi papau ai anai?
28 O hage pe ko tamatou ui ite uluaki kapite, kote Tohi-Tapu eina toe fakaha foki kote malama aeni kua tau ki tona ikuaga pea e fetogi anai ia ehe malama foou fai totonu (Mateo 24:3-14; II Petelo 3:7, 13). E feala koa ke tou tui kite lea faka polofeta aia ae heeki hoko? Kapau kohe tahi kua ina tala tua teau atu te mooni pea nee heeki koutou mau hana hala, e feala anai ke mole koutou falala kia ia faka fokifape? E mole leva kohe mea faka poto aia. O feia pe, e mole tonu ke tou lotoloto lua kite u faka papau ate Atua ae e tuu ite Tohi-Tapu; e feala ia ke tou falala ki tana Folafola (Tito 1:2). Kapau e koutou haga ako te Tohi-Tapu, pea e asili ai takotou iloi papau e hau ia mai te Atua.
[Paki ʼo te pasina 49]
Nee faka aoga ete Atua te u tagata moo tohi te Tohi-Tapu o hage kohe patolo eina lau he tohi ki tana fafine gaue ke ta masini
[Paki ʼo te pasina 50]
Kote u pule takitaki lotu nee natou faigai ke fufu te Tohi-Tapu kite hahai faka logo, o kaku ai ki tanatou tutu mauli ia natou ae e mau Tohi-Tapu
[Paki ʼo te pasina 52, 53]
Takaiga tohi a Isaia, tai Mate
[Paki ʼo te pasina 54, 55]
Kaupa ote fale lotu o Karnak
Maka faka tuu a Mesa
Tohi faka matala a Naponite
Ulu aga ote ala ite lalo kele a Esekiasi, vai o Siloame