Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thwadusulu yi Lukutukunu
5-11 NGONDA YIMWADI
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | MATAI 12-13
“Kifwani Kitedi Mbongo Yimbote ayi Kititi Kimbi”
(Matai 13:24-26) Yesu wuba kamba nongo yinkaka: “Kintinu ki Diyilu kidedikini banga dibakala dimweka wukuna mbongo yimbote mu tsol’andi. 25 Vayi babakala bo baba baleka, mbeni’andi wuyiza kuna kititi kimbi va mbata mbongo yimbote ayi wuyenda kwandi. 26 Mbongo yimbote bo yimena ayi yitotula zitsangu buna kititi kimbi kimena mvandi va kimweka.
w13 15/7 9-10 ¶2-3
‘Luzaba ti Minu Yidi Yinu Bilumbu Byoso’
2 Mambu mamonika mu tsola yi mvati awuwu mammonisa bwidi ayi thangu mbi Yesu kala kwiza kupikila va nza yoso dingumba di mbongo yimbote—Baklisto basolo bela yala yandi ku Kintinu kyandi. Thangu yi kukuna yitona mu Pentekoti mu mvu 33 T.K. Thangu yi kukupika yela mana bo baklisto basolo bala ba bamoyo ku tsuka bilumbu, bela tambula nsendu’awu ayi kwenda ku diyilu. (Matai 24:31; Nzaikusu 7:1-4) Dedi bo mutu widi va mbata mongo kalenda mona mambu moso mamvyoka va kibwangu kadi, kifwani akiki ki tusadisa kuvisa mvandi mambu mawombo maba mwingi kumonika mu 2.000 di mimvu. Mu mbwenu’itu, mambu mbi matedi Kintinu befu tuma visa? Kifwani beni kintubila thangu yi kukuna, thangu mbongo yimmena ayi thangu yi kuvela yawu. Dilongi adidi dinkwiza tubila beni matedi thangu yi kuvela mimbutu.
MU KHYEBULU YIMBOTE YI YESU
3 Va thonono sekulu yimwadi T.K., ‘kititi kimbi’ kimonika mu thangu Baklisto ba luvunu batona kumonika mu nza yoso. (Matai 13:26) Vayi mu sekulu yinna, thalu yi Baklisto ba luvunu yiluta na thalu yi Baklisto basolo. Tebuka moyo ti mu kifwani, bisadi badinda nswa kwidi mutu wuvwidi tsola mwingi kubotula kititi kimbi. (Matai 13:28) Mvutu mbi mfumu’awu kaba vutudila?
(Matai 13:27-29) Buna bisadi bi mfumu yi tsola biyiza ku nyuvula, ‘Mfumu, keti mbongo yimbote wukunini mu tsol’aku ve? Buna kwidi kubedi kititi akiki kimbi? 28 Nandi wuba vutudila: ‘Mbeni, dibakala wuvengi muawu. Buna bisadi bi nyuvula, ‘Tidi twenda tumuna kititi kimbi? 29 Mfumu wuvutula, ndamba, bila benu tumuna kititi kimbi buna mulenda tumuna mvandi mbongo yimbote.
w13 15/7 10 ¶4
‘Luzaba ti Minu Yidi Yinu Bilumbu Byoso’
4 Mu matedi mbongo yimbote ayi kititi kimbi, Yesu wutuba: ‘Bikanu biabi byodi biyedila va kimweka ti mu thangu yi kuvela mimbutu.’ Lutumu alulu lummonisa ti tona mu sekulu yitheti ti bubu, vadi Baklisto badi buka mbongo yimbote va ntoto. Tunkikininanga mawu mu kibila ki mambu Yesu kakamba minlandikini myandi kuntwala: ‘luzaba ti minu yidi yinu bilumbu byoso ti va tsukulu yi nza.’ (Matai 28:20) Mammonisa ti Baklisto basolo bala baka lukyebu lu Yesu bilumbu byoso ti mu bilumbu bi tsuka. Vayi bo baklisto ba luvunu bayiza saba, twisa zaba ko mu bukyedika nani wuba mu dingumba di mbongo yimbote mu mimvu myoso mivyoka. Vayi, mu mimvu miwombo ava thangu yi kuvela yitona, dingumba di mbongo yimbote diyiza zabakana. Bwidi mawu mayiza monikina?
(Matai 13:30) Bikanu biabi byodi bimena va kimweka nate mu thangu yi kuvela mimbutu. Buna mu thangu beni, minu yela kamba bisadi: ‘lukupika theti kititi kimbi mwingi lukanga kiawu mu minko ayi luvika kiawu. Bosi lukupika mbongo yimbote ayi lukutikisa yawu ku khati kibanga kiama.’’
w13 15/7 12 ¶10-12
‘Luzaba ti Minu Yidi Yinu Bilumbu Byoso’
10 Theti, kukupika kititi kimbi. Yesu wutuba: ‘Buna mu thangu beni, minu yela kamba bisadi: ‘lukupika theti kititi kimbi mwingi lukanga kiawu mu minko’. Bo mvu 1914 yivyoka, zimbasi batona ‘kukupika’ Baklisto badi buka kititi kimbi mwingi kuba vasa na Baklisto basolo bo badi ‘bana ba kintinu.’—Matai 13:30, 38, 41.
11 Bo kisalu ki kukupika kibwelama, disa bwe ba ko dyambu di phasi kuswasisa mangumba beni. (Nzaikusu 18:1, 4) Mu mvu 1919, yitona kumonika kivisa ti Babiloni Dinneni diyiza bwa. Mbi binkinza bisadisa kuvasa Baklisto bakyedika na Baklisto ba luvunu? Kisalu ki kusamuna. Bo baba twamanga ntwala mu dingumba di Minlonguki mi Kibibila, bamona nkinza wu kuvanga kisalu ki kusamuna mwingi kubwela myoko Kintinu. Dedi kilongulu kimweka ba kabula mu mvu 1919 kiba ntu dyambu, To Whom the Work Is Entrusted, (A Quem se Confia a Obra?), kikindisa Baklisto basolo mwingi basamuna mu nzo ka nzo. Kiawu kyaba tuba: “Kisalu kidi kiwombo, vayi kidi kisalu ki Mfumu, ayi mu mangolo mandi befu tunkwiza vangila kiawu. Ngye widi lwaku lu kubwela myoko mu kisalu beni.’ Bwidi batu bamwena? The Watch Tower bubu bamana tedila Kibanga ki Nsungi ki mvu 1922 yituba ti, tona mu thangu beni ti kuntwala, Minlonguki mi Kibibila babwela mangolo mu kisalu ki kusamuna. Vasa vyoka ko beni thangu, ayi kisalu ki kusamuna mu nzo ka nzo kiyiza ba phila yi kusamuna yizabakana kwidi Baklisto bakwikama—dedi bo yididi ti bubu.
12 Dimwadi, kukupika mbongo yimbote. Yesu wutuma zimbasi zyandi: ‘lukupika mbongo yimbote ayi lukutikisa yawu ku khati kibanga kiama.’ (Matai 13:30) Tona mu mvu 1919, Baklisto basolo batona kuba kupika mu kimvuka ki Yave. Vayi bo bala ba bamoyo ku tsuka thangu ayiyi, kupukulu’awu yitsuka yala ba mu thangu bawu bala tambula nsendu’awu ku diyilu.—Danieli 7:18, 22, 27.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Matai 12:20) Kalendi manisa ko nti wulwelo widi wukeluka ayi kalendi zimisa ko nsifu wu mwinda wukhidi basika muisi nate kela nungisa busonga.
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 12:20
Nsifu wu muinda: Wuba mwinda baba tulanga mu lulonga lulwelu ayi baba sadilanga ku nzo. Kiba kyuma kilwelo kivangulu mu tuma voti tuphandu baba wesanga nzeta. Nsifu wu nsinga wawu waba titikanga nzeta mwingi mbazu yitatamana kulema. Mu Kingeleko “nsifu wu muinda” wulenda sundula mwa nsifu wumbasika mwisi kibila wukhidi mwa mbazu. Mbikudulu yidi mu buku yi Yesaya 42:3 yibikula matedi kyadi Yesu kadi; Nandi kalendi manisa ko kivuvu kidi mu batu ba kuyikululanga ayi badi kyunda.
(Matai 13:25) Vayi babakala bo baba baleka, mbeni’andi wuyiza kuna kititi kimbi va mbata mbongo yimbote ayi wuyenda kwandi.
w16 10 32
Ngye Zebi?
Tulenda kikinina ti mu thangu yi khulu mutu kalenda kuna kititi kimbi mu tsola yi dibakala dinkaka?
MU MATAI 13:24-26, mwidi mambu Yesu katuba: ‘Kintinu ki Diyilu kidedikini banga dibakala dimweka wukuna mbongo yimbote mu tsol’andi. Vayi babakala bo baba baleka, mbeni’andi wuyiza kuna kititi kimbi va mbata mbongo yimbote ayi wuyenda kwandi. Mbongo yimbote bo yimena ayi kitotula zitsangu buna kititi kimbi kimena mvandi va kimweka.’ Minsoniki miwombo mi Kibibila mimbanga divuda ti balenda kikinina mambu beni voti ndamba, vayi, vadi minkanda miwombo mi lufundusu mi Loma mimmonisa ti mambu beni maba monikanga.
Dicionário mweka yi Kibibila yintuba ti: “Mu minsiku mi basi Loma, kukuna kititi kimbi mu tsola yingana mu kibila ki nganzi wunswekila . . . diba dyambu dilenda natisa mutu ku lufundusu. Ti bavangila nsiku awowo kibila mambu beni maba monikanga.” Alastair Kerr wulonguka mambu matedi lufundusu wusudikisa ti mu mvu 533 T.K., Ntinu Loma Justinian wubasisa Digesto, yawu yidi buku mweka mu katubila matedi minsiku mi Loma ayi mimfundisi mizingila mu mimvu (100-250 T.K.). Mu matedi kisalu beni, (Digesto, 9.2.27.14), mfundisi Ulpiano wutuba matedi nsamu mweka batsonza voti badedikisa mu sekulu yimwadi kwidi mwisi Loma bantedilanga Celsus. Mimbutu myamyo mi tsola yimweka mibola, kibila bakuna muna kititi kimbi. Mu Digesto muba minsiku myaba sadisanga beki tsola, kuzaba mbi kafweti vanga mwingi mben’andi kafuta ma kavengi.
Mambu amama mamonika ku tsi Loma, mammonisa ti kifwani Yesu katuba kiba kikyedika ayi maba monikanga.
Matangu ma Kibibila
(Matai 12:1-21) Mu bilumbu beni, Yesu wuvyokila mu tsola yiba mbongo yimbote mu kilumbu ki kisabala. Minlonguki myandi nzala miba mona diawu mikodila mbongo beni mwingi kudia. 2 Thangu bafalisi bamona mawu, bakamba Yesu: “Tala minlonguki myaku mimvanga mambu bakandimina mu kilumbu ki kisabala. 3 Vayi Yesu wuba vutudila: ‘Lusa tanga ko mambu Davidi kavanga mu thangu nandi ayi babakala baba yandi baba nzala? 4 Bwidi kakotila mu nzo Nzambi, nandi ayi babakala baba yandi, mwingi badia mapha matambuku kwidi Nzambi, mambu bakhambu ba nswa wu kuvanga ni nandi ni bo baba yandi, vayi zinganga zi Nzambi to? 5 Voti lusa tanga ko mu Nsiku ti zinganga zi Nzambi bambanga nzimbala bo bansumunanga kilumbu ki kisabala mu kusala mu nzo Nzambi mu kisabala? 6 Bukyedika yikulukamba ti mutu wumweka widi vava vyokidi nzo Nzambi. 7 Vayi enati luzebi tsundu yi mambu amama: ‘thidi luba batu badi mintima mi kyadi vayi yimengi luthambikanga makaba,’ khanu lusa vana ko mbedi kwidi batu abobo. 8 Bila Mwana mutu nandi Mfumu yi kilumbu ki kisabala. 9 Bo kabotuka kuna, wuyenda ku nzo’awu yi lukutukunu. 10 Kuna kuba mutu wumweka wuba koko kusioka, buna banyuvula, ‘kuba kwandi kubelusa mutu mu kilumbu ki kisabala?’ Banyuvudila mawu mwingi babaka luaku lu kumfundila. 11 Yesu wuba vutudila: “Boti wumweka mu beno widi dimemi dimweka to vayi didodukidi mu dibulu mu kilumbu ki kisabala, buna kalendi dibotula ko? 12 Vayi mutu lutidi mfunu ke na dimemi! Bukyedika ndikulukamba, minswa midi mu vanga mamboti mu kilumbu ki kisabala. 13 Bosi wukamba kwidi mutu beni: “Nonuna koko kuaku! Mutu beni wunonuna kuawu, ayi, koko kuandi kuba kusioka kuyiza ba kumbote banga koko kunkaka.14 Vayi bafalisi bo babotuka vana, bakutakana mwingi batomba luaku lu balenda vondila Yesu. 15 Vayi Yesu bo kazaba mawu wubotuka vana. Nkangu wunneni wunlandakana ayi, wubelusa batu boso. 16 Vayi wuba kandika babika tuba nani nandi kaba. 17 Buawu bobo budedikinina mambu amama mbikudi Yesaya katuba: 18 Nzambi wutuba ti: tala kisadi kyama kyoki ndisobula, yikunzolanga beni, nandi wukumbonisanga mayangi. Yela tula Pheve’ama mu nandi ayi wela yamikisa busonga kwidi makanda moso. 19 Kalasa yambila ko ni kutenduka, mbembo’andi yalasa yuwakana ko mu zinzila. 20 Kalendi manisa ko nti wulwelo widi wukeluka ayi kalendi zimisa ko nsifu wu mwinda wukhidi basika muisi nate kela nungisa busonga. 21 Makanda moso mela tula diana diawu mu dizina dyandi.
12-18 NGONDA YIMWADI
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | MATAI 14-15
“Kudikila Batu Bawombo mu Nzila yi Batu Balwelo”
(Matai 14:16, 17) Vayi Yesu wuba kamba: ‘Basi mfunu mu kwenda ko, luba vananu benu veka bidia.’ 17 Buna bawu bamvutudila: ‘Tala, mapha matanu ayi zimfu ziwadi to zidi yitu vava.’
w13 15/7 15 ¶2
Kudikila Batu Bawombo mu Nzila yi Batu Balwelo
2 Bo kamona nkangu wu batu, Yesu wuba mona kyadi, diawu wubelusa baboso baba bela va khati’awu ayi wuba longa mambu mawombo matedi Kintinu ki Nzambi. Bo bwisi bwaba kwila, minlandikini mi Yesu minkamba mwingi nandi kabika nkangu wu batu beni benda mu mala ma fikama va kibwangu beni mu dyambu basumba kyoso kwa kyuma mwingi kadika mutu kadya. Vayi Yesu wuba kamba: ‘luba vananu benu veka bidia.’ Ḿba bawu bayituka beni mu mawu, kibila bidya bilwelo to biba yawu—mapha matanu ayi zimfu ziwadi zilwelo.
(Matai 14:18, 19) Yesu wuba kamba: “lutwalanu biawu avava.” 19 Bosi wutuma nkangu wu batu bakala va nlumbu, wubonga mapha matanu beni ayi zimfu ziwadi, wunanguna meso ku yilu ayi wusakumuna biawu, wutona kubukuna mapha beni ayi wuvana mawu kwidi minlonguki ayi miawu mikabudila nkangu wu batu.
w13 7/15 15 ¶3
Kudikila Batu Bawombo mu Nzila yi Batu Balwelo
3 Mu kibila ki kyadi, Yesu wuvanga mangitukulu—ayi mawu to masonama mu zibuku zinna zintubila luzingu lwandi. (Malako 6:35-44; Luka 9:10-17; Yoane 6:1-13) Yesu wukamba minlandikini myandi bakamba nkangu wu batu bakupama ayi bakala va nlumbu mu mangumba ma 50 voti 100 di batu. Bo kamana kusakumuna biawu, nandi wutona kukabula mapha ayi zimfu. Vayi Yesu kasa vana ko biawu kwidi batu, nandi ‘wuvana mawu minlonguki ayi miawu mikabula nkangu wu batu.’ Mu mangitukulu, bidya beni bifwana, baboso badya ayi bisa mana ko. Yindul’abu: Yesu wudikila bivevi na bivevi bi batu mu nzila yi batu balwelo—minlonguki myandi.
(Matai 14:20, 21) ‘Baboso badya ayi bayukuta. Batota bitini bisyadila ayi biwesa 12 di mabanga.’ 21 ‘Baboso badya baba 5.000 di babakala. Mu khambu tanga bakyeto ayi bana balezi.’
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 14:21
mu khambu tanga bakyeto ayi bana: Matai to wutubila matedi bakyeto ayi bana bo katubila mangitukulu amama. Diawu thalu yi batu badikila mu mangitukulu beni yilenda vyoka 15.000 di batu.
w13 15/7 15 ¶1
Kudikila Batu Bawombo mu Nzila yi Batu Balwelo
YINDULA mambu amama. (Tanga Matai 14:14-21.) Yaba fikama thangu yi kukemba nkungi wu Pasika mu mvu 32 T.K. Nkangu wu batu wulenda dukisa thalu yi 5.000 di babakala, mu khambu tanga bakyeto ayi bana balezi, badi na Yesu ayi minlandikini myandi ku thandu yifikama Betezayida, bwala buba ku norte yi Ḿbu wu Ngalili.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Matai 15:7-9) ‘Batu ba luvunu, Yesaya wubikula bumbote matedi beno bo katuba: 8 ‘Batu ababa mu munu ba kunzitisilanga, vayi mintima miawu kinanu midi kwidi minu. 9 Mu phamba kwandi bakutsambidila bila banlonganga zithumu zi batu.’’
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 15:7
batu ba luvunu: Mu Kingeleko kikuma hy·po·kri·tesʹ va thonono kiba to mu Kingeleko (bosi bakisadila kwidi basi Loma) mwingi kutubila batu bamvanganga bisavu, baba vwatanga zimascara zinneni zivangulu mwingi kubwela mbembu. Kikuma beni batona kusadila kiawu mwingi kutubila mutu wunsweka mayindu mandi makyedika ayi mavanga mwingi kuvuna bankaka. Avava Yesu wutedila bakulutu ba binganga bi basi Yuda ‘batu ba luvunu.’—Matai 6:5, 16.
(Matai 15:26) Buna wumvutudila: ‘Busa fwana ko kubonga dipha di bana balezi mwingi ku divana kwidi mwa zimbwa.’
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 15:26
bana balezi . . . mwa zimbwa: Nsiku wu Mose wutuba ti zimbwa ziba bibulu bi masumu, diawu Masonoko khumbu ziwombo mansadilanga kikuma akiki mu phila yimbi. (Levitiku 11:27; Matai 7:6; Filipi 3:2; Nzaikusu 22:15) Mu kutala madi mu Malako (7:27) ayi mu Matai matedi mambu Yesu katuba, mu thubulu yilwelo yi kikuma beni kinsundula ‘mwa zimbwa’ voti ‘zimbwa bantwilanga mu zinzo,’ mammonisa ti nandi wusadila kifwani beni mwingi kutubila mbote bibulu baba twilanga mu zinzo zi batu ba khambu ba basi Yuda. Bo katedila basi Isaeli buka ‘bana balezi’ ayi bo bakhambu ba basi Yuda buka ‘mwa zimbwa,’ Yesu waba tomba kumonisa nani wuba va theti. Bila mu zinzo zidi bana balezi ayi zimbwa, bana balezi bawu bandikilanga theti bosi zimbwa.
Matangu ma Kibibila
(Matai 15:1-20) Bafalisi ayi minlongi mi zithumu baba ku Yelusalemi bayiza kwidi Yesu, banyuvula: 2 Bila mbi minlonguki miaku mikhambu kinzikilanga mambu ma bakulu? Bila misukulanga ko myoko miawu ava kudya. 3 Wuba vutudila: “Abo beno, bila mbi kalukinzikilanga ko zithumu zi Nzambi vayi munkinzikanga mambu ma bakulu binu? 4 Bila Nzambi wutuba: Kinzika tat’aku ayi ngudi’aku ayi woso wunsinga tat’andi voti ngudi’andi kafweti baka thumbudulu yi lufwa.’ 5 Vayi benu tala phila muntubilanga: woso wunkamba tat’andi voti ngudi’andi ti: ‘Byuma abibi biawu yima bina kuvana, vayi yeka tambika makaba kwidi Nzambi’ 6 Mutu vengi diambu adiodi kasi ko kibila ki kukinzikila tat’andi voti ngudi’andi mu byuma kaveni. Buawu bobo mumvunzikisilanga mambu ma Nzambi mu kibila ki bikulu binu. 7 ‘Batu ba luvunu, Yesaya wubikula bumbote matedi benu bo katuba: 8 Batu ababa va munu ba kunzitisilanga, vayi mintima miawu kinanu midi kwidi minu. 9 Mu phamba kwandi bakutsambidila, bila banlonganga zithumu zi batu.’ 10 Yesu wutumisa nkangu wu batu ayi wuba kamba: “Yuwanu ayi visikisanu: 11 Biabio binkotanga mu munu wu mutu bisumunanga mutu ko vayi bintotukanga va munu mutu biawu binsumunanga mutu. 12 Bosi minlonguki mifikama va ndambu va kaba ayi minkamba: “Wusa zaba ko ti mintima mi bafalisi milwedi mu kibila ki mambu wube koluka? 13 Yesu wuba vutudila: Kyoso kyuma kikhambu kuna Tat’ama yi diyilu kiela dudu. 14 Luba bika. Badi ziphofo zinnata ziphofo yawu. Boti phofo widi mu kunata phofo yandi, bawu babwadi balenda doduka mu dibulu. 15 Petelo wumvutudila: ‘Wutusudikisa nongo yoyo. 16 Bosi Yesu wuvutula: “Benu mvinu, musa visa ko? 17 Lusa zaba ko ti biabioso binkotanga mu munu mutu binkwendanga mu vumu bosi bintotukanga? 18 Vayi mantotukanga mu munu wu mutu mu ntima mambanga ayi mawu mansumunanga mutu. 19 Bila mu ntima muntotukilanga mayindu mambi: Kuvonda, kitsuza, kindumba, kwiba, telimina batu kimbangi ki luvunu, kufinga. 20 Mawu momo mambu mansumunanga mutu. Vayi boti mutu kasa sukula ko myoko ava kudya, mawu malendi kunsumuna ko.
19-25 NGONDA YIMWADI
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | MATAI 16-17
“Mayindu ma Nani Ngye Widi?”
(Matai 16:21, 22) Tona thangu beni, Yesu wutona sudikisa minlonguki myandi ti kafweti kuenda ku Yelusalemi ayi kuawu bakulutu ba Yuda, zimfumu zi zinganga zi Nzambi, minsoniki mi zithumu, bela kuntwadisa ziphasi zingolo. Bela kumvonda ayi mu kilumbu kintatu nandi wela vulubuka. 22 Buna Petelo wunnata va ndambu ayi wutona kunkamba: ‘Mfumu, wuyimona kyadi, mambu amomo masi kukwizila ko.’
w07 15/2 16 ¶17
Banuni—Lukikinina Kimfumu ki Yesu
17 Khumbu yimweka, Yesu wutona sudikisa minlonguki myandi ti kafweti kwenda ku Yelusalemi ayi kuawu “bakulutu ba Yuda, zimfumu zi zinganga zi Nzambi, minsoniki mi zithumu, bela kuntwadisa ziphasi zingolo. Bela kumvonda ayi mu kilumbu kintatu nandi wela vulubuka. Buna Petelo wunnata va ndambu ayi wutona kunkamba: ‘Mfumu, wuyimona kyadi, mambu amomo masi kukwizila ko.’ Bukyedika, Petelo kasa ba ko mayindu ma Nzambi. Yesu wunsemba bo kankamba: ‘Botuka va yidi, Satana! Ngye wuntomba kumbwisa, bila mayindu maku masi ko ma Nzambi vayi ma kinsuni.’—Matai 16:21-23.
(Matai 16:23) Yesu wubaluka kwidi Petelo ayi wunkamba: ‘Botuka va yidi, Satana! Ngye wuntomba kumbwisa, bila mayindu maku masi ko ma Nzambi vayi ma kinsuni.’
w15 15/5 13 ¶16-17
Zibula Meso—Satana Tidi Kumina
16 Satana kalenda vukumuna mvandi mutu widi kifuza mu kudasila Yave. Yindul’abu mamonika bo Yesu kakamba minlandikini myandi ti yaba fikama thangu mwingi nandi kafwa. Bukyedika ti Petelo kibila kimbote kaba bo kannata va ndambu ayi wutuba: ‘Mfumu, wuyimona kyadi, mambu amomo masi kukwizila ko.’ Mvutu wu Yesu wuba wusulama: ‘Botuka va yidi, Satana! (Matai 16:22, 23) Kibila mbi Yesu katedila Petelo “Satana”? Kibila Yesu waba visa mambu mankwiza monika. Thangu yaba fikama yi kuvana moyo’andi buka nkhayilu ayi kumonisa ti nkadi’ampemba nkwa luvunu. Yinani yiba thangu yilutidi nkinza mu nza yoso, yisa ba ko thangu yi ‘kuyimona kyadi’ naveka. Bila mawu Satana kaba tomba Yesu kavanga.
17 Tummona beni ziphasi bubu bila twidi mu kuzingila mu bilumbu bi tsuka. Satana tidi tuvonga ayi tukimona ‘kyadi’ mwingi tulandakana mambu ma nza ayiyi, ayi tubika kikinina ti mambu moso madi mu Kibibila mankwiza monika. Vayi kawubika mawu ma kuvukumuna. (Matai 24:42) Bika kukikinina mambu ma luvunu Satana kantembikisanga ti tsukulu yi nza ayiyi yikhidi kinanu—voti yisinkwiza ko.
(Matai 16:24) Bosi Yesu wukamba minlonguki myandi: ‘Boti mutu tidi kundandakana buna kafweti kukimanga naveka ayi kunata dikunzi dyandi di ziphasi ayi katatamana kundandakana.
w06 1/4 23 ¶9
‘Yendanu Luvanga Minlonguki, Lubabotika’
9 Mwingi kuvanga luzolo lu Nzambi, mbi binsundula kulandakana ntungulu wu Yesu? Yesu wukamba minlandikini myandi: ‘Boti mutu tidi kundandakana buna kafweti kukimanga naveka ayi kunata dikunzi dyandi di ziphasi ayi katatamana kundandakana.’ (Matai 16:24) Avava nandi wumonisa byuma bitatu tufweti vanga. Ditheti, ‘kukimanga’ befu veka. Mawu mansundula kumanga kuvanga mavanga ma kinsuni vayi kulandakana thwadusulu yi Yave mu kutumukina minsiku myandi. Dimwadi, ‘kunata dikunzi ditu di ziphasi.’ Mu thangu Yesu, dikunzi di ziphasi kiba kidimbu ki zitsoni ayi ziphasi. Bo twidi Baklisto tumvitikanga kutovuka mu kibila ki zitsangu zimbote. (2 Timoteo 1:8) Kheti batu va nza ba tufwisanga zitsoni, dedi Klisto befu mvitu tumonanga ko zitsoni,’ vayi tunkwangalalanga beni kuzaba ti twidi mu kuvanga luzolo lu Nzambi. (Ebeleo 12:2) Ayi ditsuka ‘tuntatamana’ kulandakana Yesu.—Minkunga 73:26; 119:44; 145:2.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Matai 16:18) Mvandi, minu ndikukamba: Ngye widi Petelo ayi va yilu ditadi adidi yela tungila kimvuka kyama ayi mielo mi dibumba milendi ku kinunga ko.
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Matai 16:18
Ngye widi Petelo, ayi va yilu ditadi adidi: Kikuma mu Kingeleko peʹtros kinsundula ‘kivesu ki ditadi, dimanya.’ Vayi avava bantubila kiawu buka dizina di mutu (Petelo), kidi kikuma mu Kingeleko ki dizina Yesu kavana Simoni. (Yoane 1:42) Peʹtra kikuma kindedakana kinsundula ‘ditadi,’ ayi mvandi kilenda tubila ditadi di dimanya voti va mbata mongo ditadi. Kikuma akiki ki Kingeleko kidi mvandi mu Matai 7:24, 25; 27:60; Luka 6:48; 8:6; Loma 9:33; 1 Kolinto 10:4; 1 Petelo 2:8. Ḿba Petelo kasa kukimona ko buka ditadi dikwikama mwingi Yesu katungila voti katsikika kimvuka kyandi, bila nandi wusonika mu 1 Petelo 2:4-8 ti Yesu nandi ‘ditadi di moyo’ disobolo kwidi naveka Nzambi. Bobuawu mvandi, mvwala Polo wutedila Yesu buka ‘ditadi dithalu’ ayi ‘ditadi di kiphevi.’ (1 Kolinto 3:11; 10:4) Diawu tummona tsundu yi mambu Yesu katuba: ‘Ngyewu ndintedila Petelo, kivesu ki ditadi, wubakula nani Klisto, ‘ditadi adidi,’ wo wala ba ditadi di kutsikikila kimvuka ki Baklisto.’
kimvuka: Yayiyi khumbu yitheti kikuma akiki kibasikila mu Kingeleko ek·kle·siʹa kimmonika. Kiawu kiyizila mu bikuma byodi mu Kingeleko, ek, kinsundula “kunganda,” ayi ka·leʹo, kinsundula “kutela.” Kinsudikisa dingumba di batu batumisa voti batela va kimweka mwingi kuvanga kisalu kimweka. (Tala Glossário.) Mu phila ayiyi Yesu waba tubila matedi khubukulu yi kimvuka ki Baklisto kivangulu mu Baklisto basolo, bo badi ‘mamanya ma moyo’ bantungila ‘mu dyambu di vanga nzo yi kipheve.’ (1 Petelo 2:4, 5) Kikuma akiki ki Kingeleko bansadila beni kiawu mu Septuaginta ayi kifweni mvandi mwingi kutubila kikuma ‘kimvuka’ ayi khumbu ziwombo kiawu kintubilanga dikabu dyoso di Nzambi. (Deutelonomi 23:3; 31:30) Mu Mavanga 7:38, basi Isaeli batedulu ku Ngipiti baba tedila buka ‘Kimvuka.’ Bobuawu mvandi, Baklisto bo ‘bantela . . . ku kitombi’ ayi ‘basobolo. . . va nza,’ bawu bamvanga ‘kimvuka ki Nzambi.’—1 Petelo 2:9; Yoane 15:19; 1 Kolinto 1:2.
(Matai 16:19) Minu yela kuvana zitsabi zi Kintinu ki diyilu, dyoso kwa dyambu wela kanga va ntoto, diela kangama ku diyilu ayi kyoso kyuma wela kwekula va ntoto kyela kwekulu ku diyilu.’
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 16:19
zitsabi zi Kintinu ki diyilu: Mu Kibibila, batu bo bavana zitsabi, ziba zikyedika voti mu kidimbu, baba fyatila kimfumu voti kiyeku kinneni. (1 Lusansu 9:26, 27; Yesaya 22:20-22) Diawu, kikuma ‘tsabi’ kiyiza mwingi kusundula kimfumu voti kiyeku. Petelo wusadila ‘zitsabi’ beni bamfyatila mwingi kuzibudila nzila kwidi basi Yuda (Mavanga 2:22-41), Samalia (Mavanga 8:14-17), ayi Bapakanu (Mavanga 10:34-38) mwingi babaka lwaku lu kutambula pheve yi Nzambi ayi bakota mu Kintinu ki Nzambi.
Matangu ma Kibibila
(Matai 16:1-20) Bafalisi ayi Basaduki bafikama Yesu mwingi kunthota. Banlomba kaba monisa kidimbu ki diyilu. 2 Nandi wuba vutudila: “Mu masika, benu luntubanga: ‘thangu yinkwiza ba yimbote bila diyilu didi dibenga’ 3 Ayi va meni luntubanga ti: ‘Bubu kunkwiza ba kyozi, ayi mvula yingolo ma yinoka bila diyilu didi di didi dibenga vayi dinomba. Benu luzebi sudika bidimbu bi diyilu vayi lulendi zaba ko kusudikisa bidimbu bimmonisa zithangu. 4 Mbandu yi batu bambi ayi bakhambulu bakwikama bantatamana kutomba kidimbu, vayi basinkwiza mona ko kidimbu kubotula kyo ki Yona. Vana vawu nandi wusa babika ayi wuyenda kwandi. 5 Mu thangu minlonguki misabuka ku disimu dinkaka di ḿbu, mizimbakana kunata mapha. 6 Yesu wuba kamba: “Lukeba ayi luzibula meso mu luvi lu Bafalisi ayi lu Basaduki. 7 Minlonguki miyuvasana baveka ayi batuba: ‘tusa nata ko mapha.’ 8 Vayi bo kazaba mayindu mawu, Yesu wuba kamba: “Bila mbi lwidi kuyiyuvusana benu veka, mu kibila ki mapha lukhambu nata? Batu ba kiminu kilwelo. 9 Lukhidi mu khambu visa dyambu dinkinza, voti lwisintebuka ko moyo mu mapha matanu madikila 5.000 di babakala ayi mabanga makwa luwesa mu bitini bisyadila? 10 Voti mu sambwadi di mapha madikila 4.000 di babakala ayi mabanga makwa luwesa mu bitini bisyala? 11 Bwidi lukhambu visila ti yisa kulukamba ko matedi mapha? Vayi lukikenga mu luvi lu Bafalisi ayi lu Basaduki. 12 Bosi bavisikisa ti nandi kasa bakamba ko matedi luvi lu mapha, vayi bakikenga mu malongi ma Bafalisi ayi Basaduki. 13 Yesu bo katuka ku kizunga ki Sezali ku Filipi, wuyuvula minlonguki myandi: “Nani batu bantubanga ti Mwana mutu kadi? 14 Minlonguki mimvutudila: “Bankaka bantubanga ti nandi Yowani Mboti; bankaka Eli ayi bankaka bantubanga ti widi Yelemia voti wumweka mu mimbikudi. 15 Buna wuba wuyuvula: ‘Vayi benu, mu mayindu minu, minu yidi nani?’ 16 Simoni Petelo wumvutudila: ‘Ngyewu widi Klisto, Mwana wu Nzambi yi moyo.’ 17 Buna Yesu wunkamba: ‘Mayangi mawombo kwidi ngyewu Simoni mwana Yona, bila bika tuba ti mutu wukuzabikisidi mambu amama, vayi Tat’ami widi ku diyilu vengi mawu. 18 Mvandi, minu ndikukamba: Ngye widi Petelo ayi va yilu ditadi adidi yela tungila kimvuka kyama ayi mielo mi dibumba milendi ku kinunga ko. 19 Minu yela kuvana zitsabi zi Kintinu ki diyilu, dyoso kwa dyambu wela kanga va ntoto, diela kangama ku diyilu ayi kyoso kyuma wela kwekula va ntoto kyela kwekulu ku diyilu.’ 20 Bosi Yesu wukandika minlonguki myandi mibika kukamba ni mutu wumweka ti nandi Klisto.
26 NGONDA YIMWADI–4 NGONDA YINTATU
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | MATAI 18-19
“Keba Kukibwisa Ngye Veka ayi Bankaka mu Masumu”
(Matai 18:6, 7) Woso mutu wumbwisa mu masumu wumweka mu bana balezi bo badi kiminu mu minu, bulutidi mbote bankanga dimanya dinneni banyikinanga zitheti dyodi phunda kantitikanga ayi bandyamisa mu ḿbu. 7 ‘Kyadi kwidi nza mu kibila ki mambu momo mambwisa batu mu masumu! Tuzebi ti twisi ko bu kumangina mambu beni kumonika, vayi kyadi kwidi mutu wowo wuntombisanga mawu.’
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 18:6, 7
dimanya dinneni banyikinanga zitheti dyodi phunda kantitikanga: Voti “dimanya dinneni.” Lit., “dimanya di phunda.” Mamanya beni maba dedi 120 voti 150 di zimetele mu diametele, diba beni kizitu ayi kiawu kibila baba tulanga phunda mwingi kutitika diawu.
mambu mambwisa mu masumu: Kikuma mu Kingeleko skanʹda·lon, bansekudilanga ‘mambu mambwisa mu masumu,’ bankikininaga ti kintubila ntambu; bawombo bantubanga ti wuba nti baba tulanga mu ntambu. Tulenda fwanikisa kiawu buka mavanga voti kyoso kwa kyuma kinnata mutu kulandakana nzila yimbi, kubwa mu kitsuza voti kuvola disumu. Mu Matai 18:8, 9, kikuma skan·da·liʹzo, bansekudila ‘kuvanga kubwa,’ kilenda sundula mvandi ‘kubwa mu ntambu; kuvanga kusumuka.’
nwtsty foto mu khondi mayo
Dimanya Banyikinanga Zitheti
Mamanya manneni, baba sadilanga mawu mwingi kunyika zitheti ayi kubweta makundi ma olive mabasika nzeta. Makundi mankaka maba malwelo ayi baba nyikinanga mu myoko, vayi mankaka maba manneni diawu baba tulanga kibulu mwingi kunyika mawu. Ḿba diba dimanya dinneni beni dindedakana na dimanya basi Filisti bakwika Samisoni katitika. (Nkongudidi 16:21) Mamanya beni kibulu kaba titikanga masa ba ko to ku Isaeli, vayi maba mvandi mawombo ku Loma.
Dimanya Dinneni ayi Dilwelo
Dimanya dinneni dedi dyo bamfwanikisa avava, bibulu bantwilanga mu zinzo baba titikanga diawu, dedi phunda ayi baba sadilanga mawu mwingi kunyika zitheti voti kutusuna makundi ma olive. Dimanya dinneni diba ditola voti kuvyoka 150 di zimetele mu diametele ayi baba titikanga diawu va mbata dimanya dinkaka dilutidi kutola.
(Matai 18:8, 9) Boti koko kuaku voti kulu kwaku kwidi mu kubwisa mu masumu, buna zenga ayi loza kuawu thama. Bila mboti wukota mu luzingu na koko voti kulu kuzengwa ke kulozo na mawu maduka ku mbazu yi kayizimanga. 9 Boti dyeso dyaku dikubwisa mu masumu, dovula diawu ayi loza diawu ku thama. Bila bulutidi mbote wukota mu luzingu mu khambu dyeso dimweka ke kulozo ku mbazu yi bulungi ayi meso mwadi ma duka.
nwtsty matangu ma Kibibila mu Matai 18:9
Mbazu yi Bulungi: Kikuma kifumina mu Kiebeleo geh hin·nomʹ, kinsundula ‘mbwinga Hinomi,’ wuba ku Esite ayi Sude yi Yelusalemi mu thangu yikhulu. (Tala Apêndice B12, mapa “Jerusalém e Proximidades.”) Mu bilumbu bi Yesu, mbwinga beni wuyiza ba kibwangu baba vikilanga tsodo, diawu kikuma ‘Mbazu yi Bulungi’ kiba kidimbu kifwana ki mbungulu.
nwtstg Glossário
Mbazu yi Bulungi
Dizina mu Kingeleko ki Mbwinga wu Hinomi ku khonzo Sudoeste yi Yelusalemi yikhulu. (Yelemia 7:31) Batubila vawu mu zimbikudulu buka kibwangu ki baba lozanga zinyitu zi batu bafwa. (Yelemia 7:32; 19:6) Vayi, vasi ko bivisa bimmonisa ti baba lozanga bibulu voti batu bamoyo mu mbazu yi bulungi voti kuba tovula. Diawu kibwangu beni, kilendi sundula ko kibwangu tukhambu monanga vo bamvikilanga myela mi batu ayi kuba tovula mvu ka mvu. Vayi bulungi bu mbazu kidi kikuma Yesu ayi minlandikini myandi basadila mwingi kutubila matedi mbungulu yi ‘lufwa lumwadi,’ voti lufwa lukhambu luvulubukusu.—Nzaikusu 20:14; Matai 5:22; 10:28.
(Matai 18:10) Lukeba mwingi lubika lenza ni mwana wumweka mu bana balezi ababa; bila ndikulukamba ti zimbasi ziawu zintalanga thangu zioso kizizi ki Tat’ami widi ku Diyilu.
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 18:10
zintalanga thangu zyoso kizizi ki Tat’ami: Voti “kufikama Tat’ami.” Bila bawu balenda fikama vantwala Nzambi, bivangu bi kiphevi to bilenda mona kizizi ki Nzambi.—Esodu 33:20.
w10 1/11 16
Bwidi Zimbasi Balenda Kutuvangila Mbote Voti Mbi
Yesu wutuba ti zimbasi batambula kiyeku ki kutala mambote ma bisadi bi Nzambi. Diawu, bo kalubula minlandikini myandi matedi kubwisa bankaka mu masumu nandi wutuba: ‘Lukeba mwingi lubika lenza ni mwana wumweka mu bana balezi ababa; bila ndikulukamba ti zimbasi ziawu zintalanga thangu zyoso kizizi ki Tat’ami widi ku diyilu.’ (Matai 18:10) Ma Yesu katuba masinsundula ko ti kadika nlandikini’andi widi mbazi yisolwa mwingi kunlunganga. Vayi Yesu waba monisa ti zimbasi zyo zinsalanga va kimweka na Nzambi badi beni luzolo mu baboso badi mu kimvuka ki Baklisto.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Matai 18:21, 22) Petelo wufikama va ba Yesu, wunyuvula: “A Mfumu, zikhumbu zikwa yifweni lemvukila khomb’ami wuphangidi mambu mambi? Sambwadi di zikhumbu? 22 Yesu wumvutudila: “Ndamba, yilendi kukamba ko ti sambwadi di zikhumbu vayi nate 77 di zikhumbu.
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Matai 18:22
77 di zikhumbu: Lit., “lusambwadi lu zikhumbu bunda tsambwadi.” Kikuma akiki ki Kingeleko tulenda visila kiawu kheti “70 ayi 7” (77 di zikhumbu) voti “70 kubunda diaka 7” (490 di zikhumbu). Kiawu kikuma kidi mu Septuaginta yi Ngenesi 4:24 yintubila kikuma mu Kiebeleo “77 di zikhumbu,” kimmonisa tsundu yi “77 di zikhumbu.” Buba kwandi yoso kwa phila balenda visila mawu, kuvutukila thalu yi sambwadi kudedaka mwingi kutubila “thangu yikayimani” voti “kwisi ko tsukulu.” Bo kakamba Petelo 7 di zikhumbu mu 77, Yesu waba kamba minlandikini myandi babika kutula baveka thalu yi zikhumbu mwingi kulemvukila. Vayi, diswasana dinneni didi na madi masonama mu Talmud yi Babiloni (Yoma 86b) yituba ti: “Mutu na kuvanga nzimbala khumbu yitheti, yimwadi ayi yintatu kalenda baka nlemvo, vayi khumbu yinna kalendi ko kubaka nlemvo.”
(Matai 19:7) Bafalisi bankamba: “Vayi kibila mbi Mose kavanina minswa kwidi babakala mu kuvana nkanda wu luvambanu kwidi nkyeto ayi kunkuka va dikwela?
nwtsty tsudukus yi matangu mu Matai 19:7
nkanda wu luvambanu: Voti “nkanda wu kuvondila dikwela.” Bo dibakala kaba kubikanga minkanda mwingi kuvambana ayi kwe yoluka na bakhulutu, Nsiku waba vananga dibakala beni thangu mwingi kayindula mbote, bila kuvanga mawu maba makani mankinza beni ayi disa ba ko dyambu di kusakana. Nsiku wuba tubila buawu mwingi kusadisa bakwela babika kuvambana mu khambu yindula mbote ayi mwingi kuvana lukyebo kwidi bakyeto. (Deutelonomi 24:1) Vayi mu bilumbu bi Yesu, bakulutu ba binganga bayiza vanga mwingi bakwela babika mona phasi mu kuvambasana. Mu sekulu yitheti Yosefi wuba wuvambana va dikwela, wutuba ti vasa ba ko dyambu di mbi kuvambasana “mu kyoso kwa kibila (ayi bibila biwombo bimmonikanga kwidi babakala).”
nwtsty foto mu khondi mayo
Nkanda wu Kuvondila Dikwela
Nkanda awuwu wu kuvondila dikwela widi tona mu mvu 71 voti 72 T.K., basonikina wawu mu Alamaiko. Babakula wawu ku khonzo norte yi Wadi Murabbaat, va vaba mwila wuyuma ku thandu yi Yuda. Mawu mammonisa kivisa ti mu mvu wunsambanu mu thangu basi Yuda banwana mvita, Yosefi mwana Naqsan waba zingilanga ku divula di Masada, wuvambana na Miliami mwana wunkyeto wu Yonatani.
Matangu ma Kibibila
(Matai 18:18-35) Bukyedika ndikulukamba ti dyoso kwa dyambu lwela kanga va ntoto, diela kangama ku diyilu ayi kyoso kyuma lwela kwekula va ntoto kyela kwekulu ku diyilu. 19 Ndikulukamba dyaka mu kyedika, boti batu bwadi mu benu va ntoto bawizini mu kulomba dyoso kwa dyambu di nkinza, buna Tat’ami widi ku diyilu wela kuba vana diawu. 20 Bila vana vakutikini batu bwadi voti batu batatu mu dizina dyama, minu yidi va khatitsik’awu. 21 Petelo wufikama va ba Yesu, wunyuvula: “A Mfumu, zikhumbu zikwa yifweni lemvukila khomb’ami wuphangidi mambu mambi? Sambwadi di zikhumbu? 22 Yesu wumvutudila: “Ndamba, yilendi kukamba ko ti sambwadi di zikhumbu vayi nate 77 di zikhumbu. 23 Diawu Kintinu ki diyilu kidedikini banga ntinu waba tomba kutanga byuma byandi na bisadi byandi. 24 Bo katona kutanga biawu, bannatina kisadi kimweka kiba pholo’andi yi 10.000 yi zitalenta. 25 Vayi bo kakhambu baka bu kufutila yawu, diawu mfumu’andi katumina bansumbisa naveka, nkyeto’andi, bana bandi ayi byuma byandi byoso mwingi pholo’andi yifutama. 26 Vayi kisadi beni kifukama va malu mandi, kinleba ayi wunkamba: ‘Bika wumvibidila, ayi yinkwiza futa pholo’aku yoso. 27 Mfumu wu kisadi beni wummona kyadi, wunyekula ayi wunlemvukila pholo’andi yoso. 28 Kisadi beni bo kayenda, wudengana mwisi kisalu yandi waba kundeva 100 yi zidenario. Nandi wumbwila ayi wumfyeta va dinga wunkamba: “futa pholo’ama”. 29 Nkundi’andi wu kisalu wufukama ayi wunleba: ‘Bika wumvibidila, ayi yinkwiza futa pholo’aku.’ 30 Vayi wumanga vibidila, wuyenda kunkotisa buloku ti kamanisa futa pholo yoso. 31 Batu bankaka baba salanga yandi bo bamona mambu moso, bamona kyadi kiwombo, ayi bayenda kamba mawu kwidi mfumu yi kisalu phila mamonikina. 32 Buna mfumu wutumisa kisadi beni ayi wunkamba: ‘Widi kisadi kimbi, minu yilemvukila pholo yoso wuba bo wundeba. 33 Bila mbi ngye mvaku wukhambu monisa kyadi wadi yaku dedi bo minu ndimwena kyadi? 34 Mu kibila beni, mfumu’andi wudasuka beni ayi wunyekula mu myoko mi batu bobo banyamisanga batu ti kamanisa futa pholo’andi yoso. 35 Buawu bobo Tat’ami widi ku diyilu kela kuluvangila boti kadika mutu mu benu mengi lemvukila khomb’andi mu ntima wukyedika.