Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thuadusulu yi Lukutukunu
© 2024 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
1-7 NGONDA YISAMBUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI MINKUNGA 57-59
Yave Wumvunzikisanga Makani ma Zimbeni zi Dikabu Diandi
bt 220-221 ¶14-15
“Nati Kusukila Nza”
14 Ava kufua mu mioko mi zimbeni ziandi, mu kibakala Estefanu wuvana kimbangi. (Mava. 6:5; 7:54-60) Bo batona “kukuamisa “ baklistu minlandikini mioso kubotula kuandi to bapostolo, batina mu bibuangu biba ku Yuda ayi ku Samalia. Vayi mawu masa bavanga ko kubika kusamuna. Filipi wuyenda ku Samalia ayi “wutona kusamuna matedi Klistu”. (Mava. 8:1-8, 14, 15, 25) Kibibila kintuba: “Minlandikini minkaka mitiamuka mu kibila ki zikhuamusu zimonika bo bavonda Estefanu. Bayenda nati ku Fenisi, Shipre ayi Antiokia. Vayi baba longa to diambu di Nzambi kuidi basi yuda. Vayi mua ndambu di batu bayenda ku Antiokia, muba basi Shipre ayi basi Sirene, bawu batona kukoluka na batu baba tubanga kingeleko mu kusamuna zitsangu zimona zi Mfumu Yesu.” (Mava. 11:19, 20) Mu kibila ki zikhuamusu beni, zitsangu zi kintinu zitiamuka mu ntoto woso.
15 Mu bilumbu bitu mvandi, mawu mamonika ku União soviética. Bulutidi mu mvu 1950, bawombo mu zimbangi zi Yave baba nata mu buvika ku Sibéria. Ayi baba tiamuna mu bibuangu biwombo, diawu zitsangu zimboti zitona kutiamuka ku tsi beni. Khanu disa ba ko diambu diluelu Zimbangi zi Yave kubaka zimbongo muingi kuvanga viage yidi (10,000 di zikilometro) muingi kuesamuna zitsangu zimboti. Vayi, naveka mfumu yi luyalu wuba fila ku tsi beni. Buviokila thangu khomba mueka wuyiza tuba: “zimfumu zi luyalu baveka bavanga muingi mafunda na mafunda ma batu baba mintima mikubama ku Sibéria balonguka kiedika.”
Kiuka Kisuama
“Luba Bakindama ayi Bakuikama”
16 Kindisa ntim’aku. Ntinu Davidi wutuba mu nkunga ti kalendi bika ko luzolo kadi mu Yave, bo katuba: ‘Ah Yave, ntim’ami widi wukuikama.’ (Minku. 57:7) Befu mvitu tulenda kindisa luzolo luitu mu Yave mu kumfiatila mu ntim’itu woso. (Tanga Minkunga 112:7.) Mona buidi mawu masadisila yaya Bob, tube tubila va thonono. Bo bankamba ti va kutombulu bankuiza sadila menga, muna thangu beni nandi wutuba ti ba kutomba kumvutula menga, buna wunkuiza bika nzo mbuku. Buviokila thangu yaya Bob wutuba: ‘Minu yisa ba ko divuda mu makani yibaka ayi yisa ba ko dibamu.’
17 Yaya Bob wutatamana wukuikama kibila wubaka makani amomo ava kenda ku nzo mbuku. Ditheti, nandi wabe tomba kukuangidika Yave. Dimmuadi, nandi wufiongunina buboti Kibibila ayi bilongulu bitu bintubila matedi monyo ayi luzingu. Dintatu, nandi wuba lufiatu ti kulandakana zithuadusulu zi Yave zinkuiza ntuadisa ndandu yala kadidila. Befu mvitu tulenda nunga kukindama mu moso mambu malenda ku tukuizila.
8-14 NGONDA YISAMBUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | MINKUNGA 60-62
Yave Wutukiebanga, Wutuvananga Luvovumu ayi Nsika
it-3 728¶5
Kibanga
Phila bamfuanikisila. Baboso bantulanga kiminu ayi bantumikinanga Yave badi nsika dedi bo Davidi katubila: ‘Kibila Ngie [Yave] wuba kisuamunu kiama kibanga kizangama ayi kingolo vantuala zimbeni ziama.’ (Minku. 61:3) Baboso bazebi tsundu yi dizina diandi, bamfiatilanga mu dizina beni ayi banzingilanga mu diawu, basi ko kibila ki kuba boma kibila ‘dizina di Yave didi kibanga kingolo. Mutu wusonga na kufiatila mu dizina beni kalenda baka lukiebu.’—Zinga. 18:10; Dedikisa na 1 Samu. 17:45-47.
it-3 692¶2
Tenda
Khumbu zinkaka kikuma “tenda” kiba tsundu yinkaka. Tenda yi mutu wumueka yiba kibuangu ki kuvundila, ki kusuamina muinya, mvula ayi mambu mankaka malenda monika. (Ngene. 18:1)Matedi kifu baba ki kuyambanga bankaka, zinzenza baba lufiatu ti bankuiza bakieba buboti ayi kuba kinzika mu thangu bamvikila mu tenda yi mutu wumueka. Diawu, bo Nzayikusu 7:15 yintuba ti kuidi bo badi mu khangu wunneni Nzambi “wala yalumuna tend’andi kuidi bawu” mawu mansundula ti bawu bala tambula lukiebu ayi nsika. (Minku. 61:3, 4) Yesaya wutuba matedi khubumunu yi nkietu wu Nzambi, sioni, kafueti vanga matedi bana kankuiza buta. Bantuma “kubuela todisa tend’andi.” (Yes. 54:2) Mu phila ayoyo, nandi wutodisa kibuangu ki lukiebu kuidi bana bandi.
w02 15/4 16 ¶14
Minsiku mi Nzambi mi Tutuadisanga Ndandu
14 Yidi khindusulu kuzaba ti minsiku mi Yave mibalukanga ko. Mu bilumbu abibi biphasi tuidi mu kuzingila, Yave widi dimanya ditu disikama mu thangu zioso. (Minku. 90:2) Nandi wutuba matedi naveka: ‘Minu yidi Yave; Minu yisa baluka ko.’ (Mala. 3:6) Dedi bummonisina Kibibila, minsiku mi Nzambi midi mi lufiatu—ayi misi ko dedi mueka na mayindu ma batu mambalukanga thangu zioso. (Tia. 1:17) Dedi mu mimvu miwombo kumbusa, Zidotoli banlongukanga matedi mayindu ma batu baba kikininanga ti muingi kukieba buboti bana bawu, matata bafueti bavana kiphuanza kilutidi vayi buviokila thangu bayiza balula mayindu mawu ayi bayiza kikinina ti mawu masa ba ko mayindu mamboti. Minsiku mi nza matedi mambu amomo mimbalukanga thangu ka thangu. Vayi, diambu di Yave dibalukanga ko. Tona thama Kibibila kituvananga malongi matedi buidi bu kukiebila bana mu luzolo. Mvuala Polo wusonika: “Matata, bikanu kufuemisanga bana binu, vayi lutatamana kuba longila mu tsembolo ayi mu malongi ma Yave.” (Efe. 6:4) Mayangi beni kuzaba ti tulenda fiatila mu minsiku mi Yave kibila miawu mibalukanga ko.
Kiuka Kisuama
w06 1/6 11 ¶6
Malongi Mamfunu Madi mu Kitini Kimmuadi ki Buku yi Minkunga
62:11. Nzambi katombanga ko lusalusu lu mutu wunkaka muingi kaluta ba mangolo. Nandi widi tho yi mangolo ayi ‘Nkua Ngolo Zioso.’
15-21 NGONDA YISAMBUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | MINKUNGA 63-65
“Luzolo Lukuikama lu Yave Lulutidi Kena Luzingu”
w01 15/10 15-16 ¶17-18
Nani Kalenda Kututatula mu Luzolo lu Nzambi?
17 Nkinza mbi luzolo lu Nzambi luidi kuidi ngie? Davidi wusonika: ‘Luzolo luaku lukuikama lulutidi kena luzingu luama, diawu minu yinkuiza kukembisilanga. Minu yinkuiza kubuongiminanga mu luzingu luami loso ayi yala zitisa dizina diaku.’ (Minku. 63:3, 4) Bukiedika ti vadi kiuma kio nza ayiyi, yilenda tuvana kilutidi kena kuba kikundi kifikama na Nzambi? Bukiedika ti kukivana muingi kubaka zimbongo ziwombo kulutidi kena kuba ndembama mu ntima ayi mayangi mu kuba kikundi kifikama na Nzambi? (Luka 12:15) Vaba tombulu baklistu bawombo kusola kufua mu kibila ki Yave voti kubika kubue nsadila. Mawu mamonikina zikhomba zitu ziwombo ku baba mu buloko ku Alemanha mu thangu mvita wummuadi wulutidi mu nza. Zikhomba zitu ziwombo batula luzingu luawu va kingela mu kutatamana bakuikama mu Yave. Lukuikumunu luawu mu Yave lubavana lufiatu ti bala tambula luzingu lu mvu ka mvu lo nza ayiyi kalendi bavana ko. (Malako 8:34-36) Vayi kubika kuandi to luzingu lu mvu ka mvu, vadi mvandi lusakumunu lunkaka.
18 Yave to kalenda tuvana luzingu lu mvu ka mvu. Bukiedika ti tulenda zinga thangu zioso mu khambu ba mvangi? Khanu luzingu luisinkuiza ba ko tsundu. Yave wuvana kuidi dikabu diandi kisalu kinkuiza batuadisa mayangi mu bilumbu abibi bitsuka. Diawu tulenda ba lufiatu ti Yave no wundukisanga zikhanu ziandi wala tuvana luzingu lu mvu ka mvu. Luzingu alolo luala luta ba tsundu, mayangi ayi tuala longuka kuvanga mambu mawombo. (Mpovi 3:11) Kheti mu luyalu lu kiveve ki mimvu tuala longuka mambu mawombo vayi tulendi nunga ko kuvisa mamoso matedi “kimvuama ki Nzambi, nduenga ayi nzayilu’andi.”—Lom. 11:33.
“Luvutulanga Matondo mu Mambu Moso”
Nkinza beni kuvutulanga matondo kuidi Nzambi. Bukiedika, khumbu zinkaka ngie wunyindulanga mambu Nzambi ka kuvangila ayi kakhidi kuvangila. (Deu. 8:17, 18; Mav. 14:17) Botulanga thangu muingi kuyindula mu lusakumunu ngie ayi batu wunzolanga bama tambula. Kuvanga mawu kuala kusadisa kubuela vutulanga matondo kuidi Mvangi’aku ayi kuba lufiatu ti nandi wu kuzolanga ayi wu kuvuanga nkinza.—1 Yoa. 4:9.
w15 15/10 24 ¶7
Tatamana Kuyindulanga Mambu ma Kiphevi
7 Tuvanganga ko beni mangolo muingi kutanga vayi disi ko diambu diluelu kubotula thangu muingi kuyindula. Kibila tonzu tu mutu nkua masumu tuisi ko beni phasi muingi kuvuvuka. Diawu thangu yimboti muingi kuyindula yidi bo mutu kasi ko wuvonga, bo kadi va kibuangu ki nsika ayi vo vasi ko biuma bilenda kumvuvula. Kuidi nsoniki wu minkunga, thangu kaba luta zolanga muingi kuyindula yiba va builu bo kaba banga wunonuka va kika kiandi. (Minku. 63:6) Kheti Yesu wuba kilunzi kivedila nandi wumonisa nkinza wu kubotulanga thangu muingi kuyindula ayi kusambila va kibuangu ki nsika.—Luka 6:12.
w09 15/7 16 ¶6
Landakana kifuani ki Yesu—Longila mu Luzolo
6 Befu tunkuangalalanga beni kutubila matedi mambu tunzolanga. Bo tuntubila matedi mambu tunzolanga ntim’itu wumbanga beni mu mayangi, ayi kizizi kitu kimmonisanga mawu. Bulutidi bo tuntubila matedi mutu tunzolanga. Tumbanga beni phuila, yi kuzabikisa kuidi bankaka matedi mutu beni. Befu tunkunyunganga, tukunzitisanga, ayi tunkakidilanga dizina di mutu beni. Tumvangilanga mawu kibila tuntomba batu bankaka mvandi bafikama mutu beni ayi bazaba zikhadulu zimboti mutu beni kadi.
Kiuka Kisuama
w07 15/11 15 ¶6
Ngie Wunkindisanga Bankaka?
Kutunga nzo kulutidi phasi kena kutulula yawu. Mvandi tulenda sadila ngana ayoyo mu mambu tunkoluka. Mu kuba batu ba masumu befu boso tumvanganga zinzimbala. Ntinu Salomo wutuba: ‘Vasi ko mutu wusonga va ntoto wuntatamana kuvanganga mamboti ayi no wukhambu sumukanga.’ (Mpovi 7:20) Disi ko diambu diphasi kumona zinzimbala zi bankaka ayi kuba fundisa mu mawu. (Minku. 64:2-4) Vayi vantombuluanga mangolo ayi nduenga muingi kukindisa bankaka mu mambu tunkoluka.
22-28 NGONDA YISAMBUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI MINKUNGA 66-68
Kadika Kilumbu Yave Wunnatanga Bizitu Bitu
Buidi Yave Kantambudilanga Minsambu Mitu?
15 Khumbu ziwombo tutambudilanga ko mimvutu mi minsambu mitu mu phila tuntombila. Vayi mimvutu tuntambulanga miawu mintombulu muingi tutatamana bakuikama mu Yave. Diawu bakula ziphila Yave kantambudilanga minsambu miaku. Khomba mueka bantedilanga Yoko wutona kuyindula ti Yave katambudilanga ko minsambu miandi. Mu kibila akiokio katonina kusonika mambu kaba dindanga mu minsambu miandi. Bo vavioka mua thangu ayi wutala caderno kaba sonikanga, nandi wumona ti Yave wutambudila misambu miandi kubunda mvandi mio naveka kazimbakana. Befu mvitu tufueti botulanga thangu muingi kufiongunina ziphila Yave kantambudilanga minsambu mitu.—Minku. 66:19, 20.
w10 1/12 23 ¶6
Monisa ti Wumvuanga Nkinza bo Bankonzula Bana Baveka
Yave wutuadisa muingi basonika minkunga mio basi Isaeli baba yolanga mu mbongimini’awu. Yindula khindusulu mimfuisi ayi bana batsiana ba basi Isaeli baba tambulanga mu thangu baba yolanga bikuma biba mu minkunga beni biaba batebulanga moyo ti Yave wuba “tata” ayi “mfundisi” kuidi bawu ayi ti wunkuiza bakakudila. (Minku. 68:5; 146:9) Befu mvitu tulenda kindisa matata bankonzulanga bana baveka. Bawu balenda tebukilanga moyo mambu tuba kamba. Mawu mamonikina Ruti ngudi wumueka wunkonzulanga bana naveka wukhidi tebukilanga moyo mambu khomba mueka widi tata kankamba kuvioka 20 di mimvu kumbusa: “Ngie wunkiebanga buboti bana baku buadi, tatamana kuvanga mawu.” Ruti wubue tuba: “Bikuma abiobio kasadila bikhindisa beni.” Bukiedika, “mambu tunkoluka malenda kindisa mutu mu luzingu luadi loso” ayi malenda kunsadisa mu phila tukhambu yindudila. (Zinga. 15:4) Wulenda yindula mambu wunkuiza yoluka, muingi kukindisa mutu wunkiebanga bana naveka?
w09 1/4 31 ¶1
Tata wu Bana Batsiana
‘TATA yi bana batsiana . . . widi Nzambi va kibuangu kiandi kinlongo kankalanga.’ (Minku. 68:5) Mambu amomo matulonga diambu dinkinza beni matedi Yave— nandi wumvisanga bo mimfuisi ayi bana batsiana bamviokila mu tsatu. Mu minsiku kavana kuidi basi Isaeli Yave wumonisa ti wumvuanga beni nkinza bana bafuilu matata. Khumbu yitheti Kibibila kintubila matedi “bana batsiana” yidi mu Esodo 22:22-24.
Yave Wala Kusadisa Kununga
17 Tanga Minkunga 40:5. Makani ma batu bammakanga miongu madi, kutuka nati va mbata mongu. Vayi mu thangu bammaka, bawu balenda botula thangu muingi kutala bivangu. Bobuawu mvandi, botulanga thangu muingi kuyindula phila Yave kakusadisilanga bo wumviokila mu ziphasi. Ayi kutsuka kadika kilumbu wukiyuvusa: ‘Mu phila mbi yima muena lusakumunu lu Yave bubu? Kheti ziphasi zikhidi, buidi Yave ka tusadisilanga kukindama?’ Mona boti wulenda nunga kubakula kheti phila yimueka Yave kamana kusadisila kununga ziphasi.
Kiuka Kisuama
w06 1/6 10 ¶5
Malongi Mamfunu Madi mu Kitini Kimuadi ki Buku yi Minkunga
68:18—Banani Baba ‘Minkhailu mi Batu’? Baba babakala basi Isaeli banata mu buvika ava kukota mu Ntoto Baba Kanikisa. Ayi buviokila thangu batambula kiyeku ki kusadisa Zilevita mu kisalu kiawu.—Esa. 8:20.
29 NGONDA YISAMBUADI–4 NGONDA YINANA
lKIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI MINKUNGA 69
Buku yi Minkunga 69 Yibikula Mambu Mamonika mu Luzingu lu Yesu
w11 15/8 11 ¶17
Bawu Baba Tedimina Mesia
17 Bala lenda Mesia mu khambu kibila. (Minku. 69:4) Yesu wutuba: “Boti minu yisa vanga ko mangitukulu mo ni mutu kavengiabu ko, khanu bawu basi ko fotu mu masumu mawu, vayi bawu bambona kuvanga mawu ayi kheti bobo bandenda, ayi banlendanga Tat’ama. Vayi mawu mamonikina muingi kudukisa mambu masonama mu Nsiku, mantuba: ‘Bandenda mu khambu kibila.” (Yoa. 15:24, 25) Kikuma “nsiku” kinsundula masonoko moso ma Kibibila. (Yoa. 10:34; 12:34) Mu zibuku zintubila matedi luzingu lu Yesu, bulutidi zimfumu zi binganga bi basi Yuda. Mvandi, Yesu wutuba: “Batu mu nza basi ko kibila muingi ku mulenda, vayi bawu ba kundendanga, kibila minu yimvananga kimbangi matedi mavanga mawu mambi.”—Yoa. 7:7.
w10 15/12 8 ¶7-8
Monisa Kifuza mu Mbuongimini yi Kiedika
7 Va thonono kisalu ki kusamuna ki Yesu, mu thangu yi pasika mu mvu 30 T.K. vamonika diambu dimueka dimonisa kifuza Yesu kaba. Yesu ayi minlandikini miandi bayenda ku tempelu ayi bamona “batu baba sumbisa zingombi, mamemi, mabembi ayi batu baba trokanga zimbongo.” Mambu mbi Yesu kavanga, ayi buidi minlandikini miandi batadila mawu?—Tanga Yoane 2:13-17.
8 Mambu Yesu katuba ayi kavanga mu thangu beni, mavanga minlandikini miandi kutebuka moyo mambu Davidi kasonika mu wumueka mu minkunga miandi: ‘Kifuza yidi mu nzo’aku kiala tatamana mu khati’ama.’ (Minku. 69:9) Mambu Yesu kavanga matula luzingu luandi va kingela. Kibila, zimfumu ku tempelu—zinganga nzambi, ziescriba, ayi bankaka—bawu baba tuadisa lungoso beni. Muingi kumanisa mambi amomo baba vanganga ku tempelu, Yesu wuyiza ba mbeni’awu. Minlandikini miandi bavisa ti Yesu wuba ‘kifuza mu nzo yi Nzambi’ voti ‘wuba kifuza mu mbuongimini yikiedika’. Vayi, mbi biobi kifuza?
g95 22/10 31 ¶4
Mabanza ma Ntima Malenda Vonda?
Bawombo bantubanga ti mabanza Yesu kaba mu ntima mvandi matuadisa lufua luandi kibila mu nandi musalimina mbikudulu yintuba: ‘Luvuezu lu batu lulueka ntim’ami ayi ni mambu masa mbelusa ko.’ (Minku. 69:20) Mawu mansundula ti mutu kalenda fua mu kibila ki mabanza ma ntima? Ḿba ngete, kibila bilokula bitsuka bi Yesu ava kafua nandi wutovuka beni kubika kuandi to mu nyintu vayi mvandi mu mabanza. (Matai 27:46; Luka 22:44; Ebeleo 5:7) Ayi mvandi, bo kafua bantobula luvati mu kusadila dionga, ayi muna thangu beni “menga ayi nlangu” bibasika. Mambu amomo mamonika ḿba mu kibila ki diambu dimonikina mu khati nyitu yi Yesu Klistu.—Yoa. 19:34.
it-3 272¶6
Nti wu Kiyimbu
Mu matedi Mesia, mbikudulu yimueka yintuba ti batula “kiyimbu” mu bidia biandi. (Minku. 69:21) Mambu amomo mamonika ava babanda Yesu va dikunzi. Mu thangu beni bamvana vinu yisobakana na kititi ki ndudi muingi kanua. Bo kabimba wumanga kunua yawu bila bamvana yawu muingi kabika mona beni khienzu mu ziphasi kankuiza viokila. Mu kutubila phila mbikudulu beni yisalimina Matai (27:34) wusadila kikuma ki kingeleko kho·leʹ (kititi ki ndudi), kiokiawu kikuma babakula mu Septuaginta yi kingeleko mu buku yi Minkunga 69:21. Vayi Malaku wusadila kikuma mile (Malaku 15:23), mambu amomo mavanganga bankaka kukikinina ti “nti wu kiyimbu” voti “kititi ki ndudi” yidi mvandi “mile.” Voti ḿba basobikisa mu vinu beni kititi ki ndudi ayi mile.
Kiuka Kisuama
w99 15/1 18 ¶11
Tatamananu Bakuikama mu Kusambila
11 Batu bawombo bansambilanga to muingi kudinda kiuma vayi mu luzolo tuidi mu Yave, befu tunkutondanga ayi tunkuzitisanga bo tumvanga nsambu va befu veka voti va ntuala batu bankaka. Mvuala Polo wusonika “Bikanu kukuazuka mu kioso kua kiuma, vayi sambilanganu kuidi Nzambi, lombanu muingi ka muvana thuadusulu mu mambu moso ayi ntondanganu; Benu kuvanga mawu ndembama yi Nzambi yilutidi diela dioso, yala kieba mintima minu ayi mayindu minu, mu nzila Yesu Klistu.” (Fili. 4:6, 7) Bukiedika, bo tumvanga nsambu tubika to kudinda vayi mvandi tuvutulanga matondo kuidi Yave mu minkhayilu mi kiphevi ayi mi kinsuni katuvananga. (Zinga. 10:22) Nsoniki wu minkunga wuyola: ‘Vutulanga matondo kuidi Nzambi, Ayi dukisa tsila wuvanga kuidi Nzambi yizangama.’ (Minku. 50:14) Mu nkunga wumueka kayola, Davidi wusadila bikuma abibi: ‘Yela zitisa dizina di Nzambi mu nkunga, ayi yela kunkembisanga mu kumvutulanga matondo.’ (Minku. 69:30) Mawu mvandi tufueti vanga bo tumvanga minsambu mitu veka voti vantuala batu.
5-11 NGONDA YINANA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI MINKUNGA 70-72
“Zabikisa Lulendu lu Nzambi” Kuidi Minkuna Minkuiza
w99 1/9 18 ¶17
Matoko—Kubikanu Mayindu Minu
17 Muingi wubika bua mu mintambu mi Satana ngie wufueti ba kibakala—ayi kuba wukotuka mu kiphevi. Khumbu zinkaka batu badi yaku phunga yimueka ayi bankaka, balenda ba mayindu maviakana kena ngiewu. David wusambila: ‘Ngie widi kivuvu kiama Ah Yave Nzambi Yilutidi Zangama yintulanga lufiatu luama kuidi ngie tona mu butoko buama. Ah Nzambi ngie wundonga tona mu butoku buama, ayi nati bubu yinzabikisanga mambu ma kukuitukila wuvanga.’ (Minku. 71:5, 17) Davidi widi wuzabakana dedi mutu wu kibakala. Vayi thangu mbi kakunina khadulu ayoyo? Mu butoko buandi! Kheti ava kunuana na Ngoliati, Davidi wumonisa kibakala mu thangu kakieba mameme ma tat’andi—mu kuvonda khosi yimueka ayi wulusu. (1 Samu. 17:34-37) Vayi kheti bobo Davidi wuvana nzitusu woso kuidi Yave mu kuntedila ‘lufiatu luama tona mu butoko buama.’ Kifu ki Davidi ki kufiatilanga mu Yave kunsadisa muingi kununga mambu mawombo maphasi. Bobuawu mvandi ngie kufiatila mu Yave nandi wunkuiza kuvana kibakala ayi mangolo muingi ‘wununga nza.’—1 Yoa. 5:4.
g04 8/10 23 ¶3
Buidi tulenda sadisila zikhomba zima nuna?
Nsoniki wu nkunga wusambila: ‘Bika kundoza mu bununu buama; bika kukhuekula mu thangu yimmana mangolo.’ (Minku. 71:9) Nzambi ‘kayekulanga ko’ bisadi biandi bikuikama kheti bo bawu banyindula ti basiedi ko luvalu mu kibila ki bununu. Nsoniki wu nkunga awowo, kabasa yindulanga ko ti Yave wunyekula vayi nandi wukikinina ti vantombulu kufiatila mu Yave bulutidi mu bununu. Yave wummonisanga ti wumvuanga nkinza lukuikumunu lu bisadi biandi mu kuba sadisa mu luzingu luawu loso. (Minku. 18:25) Khumbu ziwombo, tummonanga lusalusu luandi mu nzila zikhomba zitu zi kiphevi.
w14 15/1 23 ¶4-5
Sadila Yave Ava Bilumbu bi Phasi
4 Boti ngie mana pisuka mu kuvanga mambu mawombo mu kisalu ki Yave, wukiyuvusa: Buidi yilenda sadila mawu bo yikhidi mangolo? Mu kuba wumueka mu baklistu bapisuka, ngie widi luaku lo bankaka basi ko. Ngie wulenda zabikisa kuidi matoku mambu wulongukizi ayi mvandi wulenda kindisa bankaka mu kifuani kiaku kikuikama ki kusadila Yave mimvu miwombo. Mu nzila nsambu Ntinu Davidi Wudinda kuidi Yave muingi kamvana luaku alolo. Nandi wutuba: ‘Ah Nzambi ngie wundonga tona mu butoku buama. . . Kheti mu bununu, bika kukhuekula ah Nzambi muingi yizabikisa zingolo ziaku kuidi zimbandu zinkuiza, ayi matedi lulendu luaku kuidi baboso bala kuiza.’—Minku. 71:17, 18.
5 Buidi ngie wulenda sadila mamoso wulongukizi mimvu mioso amiomio mu kisalu ki Yave? Buidi wummuena kutumisa matoku ku nzo’aku muingi wuba kindisa? Voti kusamuna yawu va kimueka muingi bawu bamona mayangi kisalu ki kusamuna kintuadisanga? Elihu wuzingila mu thangu Yobi wutuba: ‘Bika bilumbu biyoluka ayi mimvu miyamikisa nduenga.’ (Yobi 32:7) Mvuala Polo wukindisa zikhomba zi bakietu zima nuna bakindisa zikhomba zi matoku mu thubulu’awu ayi mu mavanga mawu. Zikhomba zi bakietu zima nuna :. . . “Bafueti ba minlongisi mi mambu mamboti.”—Titu 2:3.
Kiuka Kisuama
it-2 61¶4
Efalata
Ndilu yi Ntoto Bavana Dikabu Di Isaeli. Nzambi wukanikisa kuidi Abalahami ti wunkuiza vana ntoto kuidi nkun’andi ‘kutona ku muila wu Ngipiti nati ku muila Efalata.’ (Ngene. 15:18) Nandi wubue vutukila lukanu beni kuidi dikabu di Isaeli. (Eso. 23:31; Deute. 1:7, 8; 11:24; Yos. 1:4) 1 Lusansu 5:9 lummonisa ti batu baba mu nkuna Rubem baba zingilanga ku thandu va khonzo muila Efalata. Mawu mansundula ti bawu bavitila nati ku khonzo leste yi Ngiliadi, yiba yifikama ku thandu Sirio nati ku Efalata. Vayi bivisa bimmonisa ti lukanu alolo lu Yave lusalimina mu luyalu lu Ntinu Davidi ayi Ntinu Salomo bo luyalu lu Isaeli luyiza vitila nati mu muila Efalata. (1 Lusa. 5:10), Mu kibila akiokio, khumbu ziwombo Efalata bakuntedilanga to “Muila.”—Yos. 24:2, 15; Minku. 72:8. (2 Samu. 8:3; 1 Minti. 4:21; 1 Lusa. 18:3-8; 2 Lusa. 9:26)
12-18 NGONDA YINANA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI MINKUNGA 73-74
Bika Kumona Nsoki Batu Bakhambu Sadilanga Yave
‘Yave . . . Wumvukisanga Batu Badi mu Kiunda Kingolo’
14 Nsoniki wu Minkunga 73 wuba wumueka mu nkunu wu Levi. Nandi wuba kiyeku ki mfunu ki kusadila ku nzo yinlongo baba mbuongiminanga Yave. Vayi mu mua thangu, nandi wuyiza ba mu kiunda. Kibila mbi? Nandi wutona kumona nsoki bankua mambi ayi bankua lunangu. Bakana ko mu kibila ki mambi mawu, vayi kibila bawu baba monikinanga buka ti badi luzingu lumboti. (Minku. 73:2-9, 11-14) Baba monikinanga buka ti badi biabioso—zimbongo, luzingu lumboti, ayi babasa kuazukanga ko. Nsoniki awowo wu Minkunga wuba beni mu kiunda diawu katubila: ‘Bukiedika, mu phamba kuandi yikebizi ntim’ami wuvedila ayi mu phamba yisukulizi mioko miami.’ Mawu mammonisa ti kiphevi ki nsoniki awowo kiaba dekuka.
‘Yave . . . Wumvukisanga Batu Badi mu Kiunda Kingolo’
15 Tanga Minkunga 73:16-19, 22-25. Nsoniki awowo ‘wukota ku kibuangu kinlongo ki Nzambi.’ Ayi wudengana mvandi batu bankaka baba buongiminanga Yave. Nandi wusambila kuidi Yave matedi mambu maba kunkuamisa ayi wutona kuyindula buboti mu mambu beni. Vawu kabakudila ti, mayindu kaba masa ba ko masulama. Mvandi wubakula ti wukota mu nzila yitona kuntatula kuidi Yave. Nsoniki awowo wuvisa ti bankua mambi ‘badi mu ntoto widi ndelu’ ayi bala baka ‘tsukulu yimbi’. Muingi kubotula nsoki ayi kiunda kaba mu ntima, nsoniki wu Minkunga 73 waba tombulu kutadila mambu mu phila yi Yave. Bo nandi kavanga mawu, nandi wuvutula ndembama ayi mayangi kaba. Nandi wutuba: ‘Kubotula kuandi [Yave], yisintomba ko kiuma kinkaka va ntoto’.
16 Mbi tulenda longuka. Befu tulendi mona ko nsoki phila bankua mambi bammonikinanga buka ti badi luzingu lumboti. Mayangi mawu masi ko makiedika, madi mu thangu yikhufi ayi balasa tambula ko luzingu lu mvu ka mvu. (Mpovi 8:12, 13) Kumona nsoki bankaka kulenda tuvanga kuba mu kiunda ayi kutatuka Yave. Boti ngie betona kumona nsoki luzingu lu bankua mambi, vanga mambu muisi Levi kavanga. Yuwa malongi ma Nzambi ayi kuna kikundi na batu bansadilanga Yave. Boti luzolo luaku mu Yave luawu lulutidi kena biuma bioso, ngie wala baka mayangi makiedika ayi wala tatamana mu nzila yinnata mu ‘luzingu lu mvu ka mvu.’—1 Tim. 6:19.
w14 15/4 4 ¶5
Landakana Kiminu ki Mose
5 Mbi bilenda kusadisa kubika bua mu “zinyenzi zi mua thangu zi masumu”? Bika kuzimbakana ti zinyenzi disumu dintuadisanga zimviokanga. Mu kiminu, mona ti nza ayiyi ayi “ziphuila zidi muawu zidi mu kuvioka.” (1 Yoa. 2:15-17) Yindula mu ziphasi batu bamvanganga mambu mambi bala monika ba kukhambu nyongina mawu. Bawu badi va kibuangu kikhambulu nsika. Ayi ‘nkadu to wunkhambu . . bawu bala bungu.’(Minku. 73:18, 19) Ngie kumona ti mu ntim’aku wuntona kuba phuila yi kuvanga disumu wukiyuvusa: ‘Mambu mbi mankuiza mbonikina kuntuala?’
w13 15/2 25-26 ¶3-5
Kawubika ni Kiuma ki Kutula Nkaku kutambula Mfutu wu Nzambi
3 Nsoniki wu nkunga wuba lufiatu ti Yave wunkuiza nsimba mu koko kuandi ku lubakala muingi kunsadisa. (Tanga Minkunga 73:23, 24.) Buidi Yave kamvangilanga mawu? Nandi wumvangilanga mawu mu ziphila ziwombo. Dedi nandi wu kuba sakumunanga mu kubazabikisa kiedika ki luzolo luandi. (1 Koli. 2:7) Yave wumbanga kikundi kifikama na batu bansadilanga mambu madi mu diambu diandi.—Tia. 4:8.
4Mvandi mu kufiatila dikabu diandi, Yave wubavana kiyeku ki kusamuna zitsangu zimbote. (2 Koli. 4:1, 7) Kisalu akiokio ki kuba zitisanga. Kuidi baboso bansadilanga luaku alolo muingi kunsadila, Yave wuba kanikisa: ‘Yela zitisa batu ba kunzitisanga.’ (1 Samu. 2:30) Bawu banzitusuanga mu kunata dizina di Yave ayi mvandi mu kuba lunungu va meso ma Nzambi ayi ma bisadi binkaka bi Nzambi.—Zinga. 11:16; 22:1.
5 Mambu mbi mala monika kuidi baboso ‘bamvibidilanga mu Yave ayi banlandakananga zinzila ziandi’? Kibibila kinkanikisa: ‘Nandi[Yave] wala kunangika muingi wutambula ntoto banga kiuka thangu batu bambi bela bungu ngie wala bamona.’ (Minku. 37:34) Bawu badi mu kutedimina lusakumunu Yave kala kuba vana lu kuzinga mvu ka mvu.—Minku. 37:29.
Kiuka Kisuama
it-2 693¶6
Leviatani
Minkunga 74 yintubila phila Yave kavukisila dikabu diandi, ayi lutangu 13 ayi 14 yintubila mu bifuani phila nandi kavukisila dikabu di Isaeli ku Ngipiti. Mu matangu amomo basadila kikuma ‘bibulu bi nganzi bi ḿbu’ ayi bo batuba ti bakosikisa ntu wu ‘Leviatani,’ baba fuanikisa phila Yave katulula Falawo ayi masodi mandi mu ḿbu. (Dedikisa na Yehe. 29:3-5; vo bandedikisa Falawo na ‘kibulu ki nganzi’ ku khati ḿbu wu Ngipiti; mona mvandi Yehe. 32:2.) Ḿba Yesaya 27:1 wusadila kikuma Leviatani (LXX, “dragão”) muingi kufuanikisa mintinu minyadila bankaka (Nza. 12:9) vayi ḿba lutangu 12 ayi 13 luntomba kufuanikisila Asilia ayi Ngipiti. Diawu, Leviatani ḿba yinsundula mvandi mintinu mi nza mimbalukilanga Yave ayi bisadi biandi.
19-25 NGONDA YINANA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI MINKUNGA 75-77
Bika Kukinangika—Kibila Mbi?
Batu Badi Disuasana na Bankaka
4 Bo mvuala Polo kamana kutubila matedi batu bala ba luzolo mu zimbongo ayi mu baveka, nandi wubwe tuba ti batu bala ba lunangu ayi lungundayi. Batu badi zikhadulu azyozyo banyindulanga ti bawu balutidi na bankaka mu kibila ki mambu balenda vanga, bima bidi yandi, voti luzabu ayi kimfumu kidi yandi. Bawu bantomba batu boso baba yituka ayi baba zitisa. Nsoniki wumueka wutuba ti: “Mu mintima myawu muidi buka mua altar baveka bamfukamanga muingi kukinangika.” Bawombo bantubanga ti kukinangika phila ayoyi busa fuana ko, ayi batu bakinangikanga batianga ko kumona mutu wu kinangika va meso ma batu bankaka.
5 Yave katianga ko batu ba kinangikanga. Kibibila kintuba ti ‘nandi wunlendanga bankua lunangu.’(Zinga. 6:16, 17) Bukiedika mutu wu lunangu voti wukinangikanga kalendi fikama ko Nzambi. (Minku. 10:4) Kibila lungundayi yidi khadulu yi Satana. (1 Timo. 3:6) Vayi kiunda kuzaba ti ayi bisadi bi Yave batambakana khadulu beni yimbi. Buka, ntinu wu Yuda Uzia, wuba kisadi kikuikama ki Nzambi mu mimvu miwombo. Vayi Kibibila kintuba: ‘Bo kayiza ba mangolo ayi busina buwombo, ntim’andi wuyiza ba lungundayi, mu kuyibunga naveka, ayi wuvanga mambu makhambulu masonga va meso ma Yave Nzambi’andi.’ Ntinu Uzia wuyenda ku tempelo ayi wuvika mikhayilu, kiyeku kakhambu ba nswa wu kuvanga. Kuntuala, Ezekiasi ntinu wunkaka wuba kiminu mu Yave mu mimvu miwombo mvandi wuyiza ba lungundayi mu mwa thangu.—2 Lusa. 26:16; 32:25, 26.
w06 15/7 11 ¶2
Mambu Mamfunu Madi mu Kitini Kintatu ayi Kinna ki Buku yi Minkunga
75:4, 5, 10—Mbi ‘ziphoka’ zinsundula? Bibulu bansadilanga ziphoka ziawu muingi kunuana. Diawu kikuma ‘ziphoka’ mu lutangu alulu lunsundula mangolo. Yave ‘wunnangikanga dikabu diandi ayi wunzenganga ziphoka zi bankua mambi’ voti wu kuba fuisanga zitsoni. Kibibila ki tulubula muingi tubika kukinangika ayi tubika kukinyemisa kibila kioso kiyeku tuntambulanga mu kimvuka kinkuizilanga kuidi Yave bika kuandi mu kibila ki mambu tuzebi.—Minku. 75:7.
Kiuka Kisuama
w06 15/7 11 ¶3
Mambu Mamfunu Madi mu Kitini Kintatu ayi Kinna ki Buku yi Minkunga
76:10—Mu phila mbi ‘nganzi yi mutu yilenda kembisila Yave’? Bo Yave kambikilanga muingi batu ba nza bamonisa nganzi’awu kuidi befu mu kibila ki kisalu kitu, mawu malenda tutuadisa ndandu. Kibila zioso kua ziphasi balenda ku tutuadisa, Yave kalenda sadila ziawu muingi ku tukubika. (1 Pete. 5:10) ‘Buabu, befu kufua mu kibila ki zikhuamusu? Mambu amomo mvandi malenda kembisa Yave kibila baboso bammona lukuikumunu luitu ayi kukindama kuitu, ḿba bankuiza baka makani ma kukembisa Nzambi.
26 NGONDA YINANA–1 NGONDA YIVUA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI MINKUNGA 78
Kukhambu Kuikama ku Basi Isaeli— Kidi Kifuani ki Ndubu kuidi Befu
w96 1/12 29-30
“Kibila Mbi Tufueti Tebukilanga Moyo Mambu Mamonika mu Thangu Yikhulu”?
Kiadi ayi kiunda kuzaba ti khumbu ziwombo basi Isaeli babua mu ntambu wu kuzimbakana. Mambu mbi mayiza monika? Kibibila kintuba: ‘Thangu ka thangu baba thotonga Nzambi ayi banyongisa wunlongo wu Isaeli. Bazimbakana lulendu luandi mu kilumbu kaba kula mu mioko mi zimbeni ziawu.’ (Minku. 78:41, 42) Bawu bazimbisa lunungu lu Yave, mu kukhambu tumukina minsiku miandi.—Matai 21:42, 43.
Nsoniki wu nkunga wutubikila kifuani kimboti bo kasonika: ‘Yela tebukila moyo mavanga ma Yave, yela tebukila moyo mangitukulu wuvanga tona thama yela yindula mu bisalu biaku bioso ayi yela banzilanga mu bisalu biaku.’ (Minku. 77:11, 12) Tumbakanga beni khindusulu, bo tumbotulanga thangu muingi kuyindula mu kisalu kitu kuidi Yave ayi mu phila nandi katumonisinanga luzolo lukuikama. Mvandi kuyindula mu phila Yave kamana tusadisila kumbusa, kulenda tusadisa kukindama ayi kuvanga mamoso tulenda nunga muingi tutatamana bakuikama mu nandi.
w06 15/7 17 ¶16
‘Bika Kifu ki Kunyungutanga’
16 Kuba kifu ki kuenyungutanga, kulenda tuvanga kutsikika thalu’itu mu befu veka ayi mu mambu tuidi mu kuviokila ayi kukhambu mona lusakumunu tuidi lu kuba mbangi yi Yave. Muingi tununga kifu akiokio, tufueti tebukilanga moyo phila Yave katusakumuninanga.dedi kadika mutu mu befu, widi luaku lu kunata dizina di Yave. (Yesa. 43:10) Mvandi tulenda ba kikundi kifikama na mutu ‘wunkuwanga minsambu’ yoso kua thangu. (Minku. 65:2; Tia. 4:8) Luzingu luitu luidi tsundu kibila tumvisanga luaku Yave kadi lu kuyala ayi mvandi tuzebi ti kidi kiyeku ki kadika mutu mu befu kutatamana bakuikama mu Nzambi. (Zinga. 27:11) Ayi tuidi luaku lu kusamuna zitsangu zimboti zi Kintinu. (Matai 24:14) Kuba kiminu mu khudulu yi Yesu yitusadisanga kuba kilunzi kidiodila. (Yoa. 3:16) Tuidi lusakumunu loso alolo, kheti mu mambu maphasi tumviokilanga.
w11 1/7 10 ¶3-4
Yave Widi Mabanza?
Nsoniki wu nkunga wutuba: ‘Khumbu ziwombo bambanda mbusa ku thandu’ Lutangu 40 Luntuba: ‘Thangu ka thangu, banthota. (Lutangu 41) Mona ti nsoniki wu nkunga awowo wutuba ti bawu baba kifu akiokio ayi vasa vioka ko beni thangu, bawu batona kumonisa kiawu. Mawu matonina ku thandu bo babasika ku buvika ku Ngipiti. Dikabu di Isaeli ditona kunyunguta ayi batona kuba divuda boti Nzambi wunkuiza bakieba. (Zinta. 14:1-4) Buku yimueka yintuba ti kikuma ‘bambanda mbusa,’ kilenda sundula mvandi baba ‘ntu ngolo’ vantuala Nzambi voti ‘bamanga kuntumukina’. Kheti bobo Yave waba lemvukilanga dikabu diandi bo bawu baba nyonginanga masumu mawu. Vayi bo vaba viokanga mua thangu bawu baba vutukilanga zioziawu zinzimbala.—Minku. 78:10-19, 38.
Buidi Yave kaba belanga bo kadika thangu dikabu diandi diaba kumbandanga mbusa? Lutangu 40 Lummonisa ti bawu ‘banyongisa ntim’andi’. Buku yimueka yintuba ti bawu baba vangilanga mawu mu lutia luawu muingi ‘kulueka ntima’ wu Nzambi. Dedi bo muana widi ntu ngolo kantovudilanga matata mandi, basi Isaeli baba tovula Wunlongo wu Isaeli.—Lutangu 41.
Kiuka Kisuama
w06 15 /7 11 ¶4
Mambu Mamfunu Madi mu Kitini Kintatu ayi Kinna ki Buku yi Minkunga
78:24, 25;—Kibila mbi baba tedilanga ‘maná theti yi diyilu’ ayi ‘dipha di zimbasi’? Bikuma abibio binsinsundula ko ti ‘maná’ biba ‘bidia bi zimbasi’. Yawu yiba ‘theti yi diyilu’ kibila yifumina ku diyilu. (Minku. 105:40) Mu kuzaba ti zimbasi banzingilanga ku diyilu, kikuma ‘dipha di zimbasi’, ḿba kilenda sundula ti ‘maná’ maba fuminanga kuidi Nzambi wunkalanga ku diyilu. (Minku. 11:4) Ḿba Yave wusadila mvandi zimbasi muingi kuvana ‘maná’ kuidi basi Isaeli.