Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thuadusulu yi Lukutukunu
7-13 NGONDA YIVUA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | ESODU 23-24
“Bika Kulandakana Nkangu Wu Batu”
(Esodu 23:1) “Bika kutiamuna tsangu yi luvunu. Bika kuba kinthuadi na mutu wumbi, mu kuvana kimbangi kimbi.”
Ngie Widi Bivisa Bioso?
7 Ngie wunzolanga kufila zi mensagem kuidi bakundi baku? Bo wummona mambu mamboti mu zitsangu voti wunkuwa mambu matedi luzingu lu mutu, wumbanga phuila yi kutiamuna tsangu beni muna thangu be kuwa? Ava kufila mensagem kuidi bankaka, wuyiyuvusa: ‘Tsangu ayiyi yidi yikiedika?’ Minu yidi bivisa bikiedika bi tsangu beni? Boti wisi ko lufiatu ti madi makiedika voti ndamba, zaba ti mambu ma luvunu wuntiamuna. Diawu boti wusa zaba ko ti mambu beni madi makiedika voti ndamba, bika kufila. Angi kubula!
8 Vadi kibila kinkaka didi diambu dimbi kufilanga zi email ayi zi mensagem mu khambu yindula. Mu bibuangu binkaka, bakandika kisalu kitu voti tuisi ko phuasa yoso yi kusamuna. Zimbeni zitu mu bibuangu abiobio, balenda tiamuna mambu ma luvunu muingi kutu tula boma voti kutu vanga tubika kuyifiatila befu na befu. Yindul’abu mambu mamonika ku União Soviética mu thangu yikhulu. Mapolice mansadilanga mu kisueki bantedilanga KGB, batiamuna luvunu luba tuba ti zikhomba zitu ziwombo zizabakana zivakusa dikabu di Yave. (Tala matangu madi va wanda.) Kiunda beni, bila zikhomba zitu ziwombo bakikinina zitsangu beni zi luvunu ayi babotuka mu kimvuka ki Yave. Bawombo mu bawu kuntuala bayiza vutuka, vayi bankaka ndamba. Bawu babika zitsangu aziozi zi luvunu zi dekula kiminu kiawu. (1 Timoteo 1:19) Mbi tulenda vanga muingi mambu beni mabika ku tumonikina? Tufueti manga kutiamunanga zitsangu zimbi voti zio tukhambulu bivisa ayi tubika kikinina mambu moso tunkuwa. Vayi, zaba theti ti widi bivisa bioso.
(Esodu 23:2) Bika kulandakana nkangu wu batu muingi kuvanga mambu mambi. Ayi bo wunta kimbangi, bika kutuba luvunu muingi kukuangidika nkangu wu batu.
it-1 175 ¶5
Aloni
Tulenda mona ti mu khumbu zitatu Aloni kavukumuka, Kibibila kisintuba ko ti nandi wutona mambu beni, vayi nandi wubika muingi bankaka bamvukumuna kuvanga mawu. Vayi mu khumbu yitheti kavukumuka, nandi khanu wusadila kuandi nsua widi mu Esodu 23:2 wuntuba: “Bika kulandakana nkangu wu batu muingi kuvanga mambu mambi.” Kheti bobo, Kibibila kiyiza sadila dizina di Aloni mu phila yimboti. Ayi bo Yesu kaba va ntoto, nandi wukikinina ti kinganga Nzambi ki Aloni kiba kikiedika.—Minkunga 115:10, 12; 118:3; 133:1, 2; 135:19 ; Matai 5:17-19; 8:4.
(Esodu 23:3) Bika kumonisa luvasanu bo wunzonza mambu matedi mutu widi kiphumbulu.
it-1 479 ¶5
Kuba Phofo
Kikuma phofo, baba kisadilanga muingi kutubila mutu wukhambu monisa busonga mu lufundus mu kibila ki makaba ma kinsueki kabe tambula. Nsiku waba kandiminanga kutambula makaba ma kisueki, kibila mawu malenda vanga mfundisi kumonisa luvasanu ayi kubika monisa busonga mu kibila ki makaba beni. “Makaba ma kisueki mamvanganga mutu kuba buka phofo.” (Esodu 23:8) “Makaba ma kisueki mandokisanga mesu ma mutu widi nduenga.” (Deutelonomi 16:19) Kheti mfundisi widi wumboti ayi wusonga, nandi kalenda baka makani mu kutadila makaba ma kisueki kabe tambula kuidi wumueka mu batu kankuiza fundisa. Nsiku wu Nzambi wuntuba mvandi ti mutu kalendi ba ko to phofo mu kibila ki makaba ma kisueki kantambula, vayi mvandi mu mabanza mfundisi kadi mu batu kankuiza fundisa. Wawu wuntuba: “Bika kumonisa kukhambu ku busonga mu lufundusu. Bika kumonisa luvasanu bo wumfundisa mutu widi kiphumbulu muingi kunungisa mutu widi busina. Ngie wufueti fundisa wadi’aku mu busonga.” (Levitiku 19:15) Diawu mu kibila ki mabanza kadi voti mu kibila mutu kamfundisa widi beni wuzabakana, mfundisi kalendi nungisa ko to mutu widi busina mu kibila ki busina buandi.—Esodu 23:2, 3.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Esodu 23:9) “Bikanu kutovula zinzenza zinkalanga yinu. Benu luzebi buidi luzingu lu kinzenza luididi, kibila benu mvinu luba zinzenza ku ntoto wu Ngipiti.
w16.10 9 ¶4
“Bika Kuzimbakana Kumonisa Mamboti Kuidi Zinzenza”
4 Yave waba tomba basi Isaeli bakinzika zinzenza, bika mu lukuiku, vayi mu luzolo. (Tanga Esodu 23:9.) Diawu kaba kambila ti bawu bazaba ‘buidi luzingu lu kinzenza luididi.’ Ḿba basi Ngipiti babasa zolanga ko basi Isaeli, kheti ava bawu baba mimvika ku tsi’awu. (Ngenesi 43:32; 46:34; Esodu 1:11-14) Basi Isaeli batovuka beni mu buvika ku Ngipiti, vayi kheti bobo, Yave waba tomba muingi bawu batadila zinzenza dedi bo baba tadilanga basi Isaeli bankaka.—Levitiku. 19:33, 34.
(Esodu 23:20, 21) “Yala fila mbasi yimueka muingi ka kukieba mu nzila ayi muingi ka kukotisa ku ntoto yikukubikila. 21 Landakana buboti mambu kakukamba ayi tumukina mbembu’andi. Bika kumbalukila, kibila nandi kasinkuiza lemvukila ko zinzimbala ziaku.
it-2 828 ¶1
Misieli
1. Kubotula kuandi mbasi bantedilanga Ngabilieli, Kibibila kintubila mbasi yinkaka, bantedilanga “Nkulutu wu zimbasi.” (Yuda 9) Khumbu yitheti ba kuntedila mu phila ayoyo yidi mu buku yi Danieli. Buku ayoyi, yintuba ti Yesu widi ‘Nkulutu wu zimbasi. Nandi wuyiza sadisa mbasi yimueka yikangama mu mioko mi Satana. Misieli wutedulu ‘muana ntinu wu dikabu di Pelesia’ ayi muana ntinu wu dikabu di Danieli wutelama, muingi kusadisa bana ba dikabu di Danieli. (Danieli 10:13, 20, 21; 12:1) Mawu mammonisa ti Misieli, nandi wutuadisa basi Isaeli ku thandu. (Esodu 23:20, 21, 23; 32:34; 33:2) Kuyindula mu phila ayoyi kuidi tsundu, kibila Misieli nandi mbasi yaba ‘findasana ziphaka na Satana matedi nyitu yi Mose’.—Yuda 9.
Matangu Ma Kibibila
(Esodu 23:1-19) “Bika kutiamuna tsangu yi luvunu. Bika kuba kithuadi na mutu wumbi mu kuvana kimbangi kimbi. 2 Bika kulandakana nkangu wu batu muingi kuvanga mambu mambi. Ayi bo wunta kimbangi, bika kutuba luvunu muingi kukuangidika nkangu wu batu. 4 “Bika kumonisa luvasanu bo wunzonza mambu matedi mutu widi kiphumbulu. 5 Ngie kudengana ngombi voti phunda yizimbala yi mbeni’aku, bonga yawu ayi nata yawu kuidi nandi. Ngie kumona phunda yi mutu wukulendanga yibe bua mu kibila ki mfuna, bika kukuenda mu khambu kunsadisa. Sadisa mutu wuvuidi kiawu kukutula kibulu kiandi. 6 “Bo wumfundisa mambu matedi mutu widi kiphumbulu, bika kumonisa luvasanu. 7 “Bika kuta kimbangi ki luvunu ayi bika kuvonda mutu wukhambulu fotu, voti wusonga, kibila yalasa nungisa ko mutu bevanga diambu dimbi. 8 “Bika kuvitika makaba ma kisueki, kibila mawu mamvanganga mutu widi nduenga kuba buka phofo ayi mamvanganga mutu widi busonga kutuba mambu mambi . 9 “Bikanu kutovula zinzenza zinkalanga yinu. Benu luzebi buidi luzingu lu kinzenza luididi, kibila benu mvinu luba zinzenza ku Ngipiti. 10 “Vata mbongo’aku ayi vela mimbutu mi ntoto’aku mu sambanu di mimvu. 11 Vayi mu mvu wu sambuadi, ngie wulendi vata ko vayi wufueti bika wawu wuvunda. Mu phila ayoyi, batu badi biphumbulu mu dikabu, bala dia bio biala mena mu ntoto ayi bibulu bi nsitu biala dia bio bawu bala bika. Mawu wufueti vanga mu bibuangu wumvatilanga makundi ma vinu ayi ma olive. 12 “Wufueti vanga bisalu biaku mu sambanu di bilumbu, vayi mu kilumbu ki sambuali wulendi vanga ko ni kisalu muingi phund’aku ayi ngombi’aku bavunda ayi muingi muana wu mvik’aku ayi nzenza yinkalanga yaku bakindisa zinyitu ziawu. 13 “Banu keba keba muingi luvanga mamoso yilukamba, bikanu kutanguna mazina ma zinzambi zinkaka ayi mazina mawu malendi kuwakana ko mu miunu minu. 14 “Lufueti kembanga minkungi mitatu mu kadika mvu muingi munzitisa. 15 Wufueti kembanga nkungi wu mapha makhambulu luvi, dedi bo yikukambila muingi wuvanganga mu ngonda yi Abibi, kibila yawu ngonda wubasikila ku Ngipiti. Ni mutu kalendi monikina ko kuidi minu mu mioko miphamba. 16 Mvandi kembanga nkungi wu kuvela mimbutu mitheti miyela ku tsol’aku, ayi kembanga nkungi wu zitenda bo wala vela mimbutu mi kisalu kiaku. 17 Khumbu zitatu mu mvu, babakala boso bafueti monikanga vantuala Yave. 18 “Lulendi vana ko minkhayilu miama mi menga va kimueka na kiuma kidi luvi. Ayi minkhayilu mi menga lumvananga mu minkungi miama, milendi viokisa ko builu. 19 “Wufueti nata ku nzo Yave Nzambi’aku mimbutu mitheti milutidi wuvata mu ntoto. Bika kulamba muana khombo wukhidi kuema.
14-20NGONDA YIVUA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | ESODU 25-26
“Kiuma Mbi Kiluta ba Nkinza Ku Nzo Yinlongo?”
(Esodu 25:9) Lufueti tungila nzo yinlongo ayi biaboso binkuiza ba muna, dedi bo yinkuiza lumonisina.
it-1 165
Kasu Yi Luwawanu
Phila yi kutungila. Mu matedi kutunga nzo yinlongo, kiuma kitheti Yave kazabikisa kuidi Mose, yidi phila bankuiza vangila kasu yi luwawanu. Kibila kiawu kiuma kiluta ba nkinza ku nzo yinlongo ayi kuidi dikabu di Yisaeli. Kasu beni yiba 111 di zicentimetro mu kukula, 67 zicentimetro mu kutola, ayi 67 zicentimetro mu ntela. Bavangila yawu mu mabaya ayi bavinda wola mu khati ayi munganda. Mu ndambu bavinda “mua zifikula zizungidila kasu yoso” ayi kiuma baba sadilanga muingi kufuka kasu, kivangulu bika to mu mabaya bavinda wola, vayi mvandi mu wola. Ayi kiawu kiaba fukanga kasu yoso. Va yilu kiuma baba fukilanga kasu, vaba bakeluba buadi bavangila mu wola yi tutu. Bawu baba mu zikhonzo ziazi wadi zi kasu, baba talasana, bayinika mintu miawu ayi mavava mawu maba mayalumuka ku yilu. (Esodu 25:10, 11, 17-22; 37:6-9) Kiuma baba sadilanga muingi kufuka kasu yi luwawanu baba kitedilanga mvandi “kikundu ki nlemvu.”—Esodu 25:17; Ebeleo 9:5, matangu madi va wanda; tala KIKUNDU KI NLEMVU.
(Esodu 25:21) Wufueti fuka kasu beni, ayi mu khati wufueti tula mamanya madi kumi di zithumu.
it-1 181 ¶1
Kasu yi Luwawanu
Mu kasu yi luwawanu, muawu baba tulanga mamanya maba kumi di zithumu. (Esodu 25:16) Kuntuala “bayiza tula mvandi muna kibasa kiba mana, nkawu wu Aloni wubuta mimbutu” vayi bayiza bi botula mu mua thangu ava batunga tempelo mu thangu Solomo. (Ebeleo 9:4; Esodu 16:32-34; Zintalu 17:10; 1 Mintinu 8:9; 2 Lusansu 5:10) Ava Mose kafua, nandi wuvana “buku yi nsiku” kuidi zinganga nzambi basi levi, ayi wuba kamba ti bafueti sueka yawu va ndeku kasu yi luwawanu muingi yiba . . . buka kimbangi kuidi bawu.”—Deutelonomi 31:24-26.
(Esodu 25:22) Yala monika vantual’aku ayi yala solula yaku va mongo kasu yi luwawanu. Va khati tsika bakeluba badi va kasu yi luwawanu yala kuvana nsiku wufueti kamba basi Isaeli.
it-1 181 ¶2
Kasu yi luwawanu
Yiba mbonosono ti Nzambi wuba kuna. Tona bavanga kasu yi luwawanu, yawu yiba mbonosono ti Yave wuba va khati tsika basi Isaeli. Yave wukanikisa: “Yala monika vantual’aku ayi yala solula yawu va mongo kasu yi luwawanu. Va khati tsika bakeluba badi va kasu yi luwawanu, yala kuvana minsiku wufueti kamba basi Isaeli.” Yave wutuba diaka: “Yala monika va dituti didi va yilu kasu yi luwawanu.” (Esodu 25:22; Levitiku 16:2) Samueli wusonika ti Yave “widi wukala va yilu bakeluba.” (1 Samueli 4:4) Diawu tulenda tuba ti bakeluba “baba fuanikisa dikalu di Yave”. (1 Lusansu 28:18) Khumbu zioso Mose kaba kuendanga ku nzo yi lukutukunu muingi kusolula na Yave, nandi waba solulanga na mbembu yaba basikilanga va khati tsika bakeluba baba va yilu kasu yi luwawanu. (Zintalu 7:89) Kuntuala, Yosua ayi nganga Nzambi Finease balomba Yave vantuala kasu yi luwawanu. (Yosua 7:6-10; Minkongudidi 20:27, 28) Vayi, nganga Nzambi nandi to waba kotanga ku kibuangu kilutidi kinlongo, ayi waba monanga kasu yi luwawanu, mu kilumbu kimueka to mu mvu, bika ti muingi kukoluka na Yave, vayi muingi kuvanga mambu maba tombulu mu kilumbu ki kudinda nlemvu.—Levitiku 16:2, 3, 13, 15, 17; Ebeleo 9:7.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Esodu 25:20) Bakeluba bafueti yalumuna mavava mawu mu yilu, muingi bafuka kasu yi luwawanu, bafueti talasana ayi kuyinika bizizi biawu mu kasu luwawanu.
it-3 362 ¶1
Bakeluba
Mu biuma bioso biba ku nzo yinlongo kunthandu, kuba mvandi bakeluba bafikula. Mu zikhonzo zia ziwadi zi kasu yi luwawanu, batula bakeluba bavangulu mu wola yitutu. Bawu baba bafukama ayi baba talasana buka bawu bambuongimina. Bakeluba beni baba mavavi mayalubuka mu yilu, maba fuka kasu yi luwawanu buka bawu baba kieba yawu. (Esodu 25:10-21; 37:7-9) Mvandi bafikula Bakeluba mu minleli miba ku khati nzo yinlongo kubunda mvandi mu nledi batula muingi kukabula kibuangu kinlongo ayi kibuangu kilutidi kilongo.—Esodu 26:1, 31; 36:8, 35.
(Esodu 25:30) Ayi kadika thangu wala tulanga mapha va meza yidi vantual’ami.
it-3 158 ¶3
Mapha
Ku nzo yinlongo bayiza tedila kuntuala tempelo baba tulanga kumi yi muadi di mapha mu kibuangu kinlongo ayi baba vingisanga mapha mamona kadika kisabala. (Esodu 35:13; 39:36; 1 Mintinu 7:48; 2 Lusansu 13:11; Nehemia 10:32, 33 ) Kikuma ki Kiebeleo basadila muingi kutubila ntindu mapha beni kinsundula mvandi “mapha mutu kantala.” Ayi kikuma bansadilanga muingi kutuba “kizizi” viasi zinkaka kinsundula “vantuala mutu.” (2 Mintinu 13:23) Ayi mu phila ayoyo mapha beni maba va ntadisi Yave, banga makaba baba vananga kadika thangu kuidi nandi. (Esodu 25:30) Khumbu zinkaka mapha beni baba matedilanga “Kikhuku ki mapha,” (2 Lusansu 2:4) “mapha ma makaba”, (Malako 2:26), ayi khumbu zinkaka batedilanga to mawu “mapha” (Ebeleo 9:2).
Matangu ma Kibibila
(Esodu 25:23-40) “Ngie wela vanga mvandi meza yi mabaya, yidi 111 di zicentimetro mu kukula, 67 di zicentimetro mu kutola ayi 67 di zicentimetro mu ntela. 24 Ngie wala vinda yawu wola ayi wala tula zifikula zi wola mu meza yoso. 25 Ngie wunkuiza tula dibaya diyalubuka mu meza didi kutola buka koko ayi wunkuiza tula fikula yi wola mu kuzungidila dibaya beni. 26 Wala vanga makongi manna ma wola muingi kutula mu meza ayi wala tula makongi beni mu zithokongo zinna ba ḿbandilanga malu ma meza. 27 Makongi mafueti ba makuiku mu dibaya ayi muawu muala kotisilanga minti muingi kunanguna meza. 28 Ngie wala vanga minti mi mabaya bosi wala vinda miawu wola muingi munanguninanga meza beni. 29 “Ngie fueti sadila wola muingi kuvanga zindonga, zimbungu ziluelo ayi zinneni, ayi bibobola bi kutula va meza bala sadilanga muingi kuvana minkhayilu mi malavu.30 Ayi kadika thangu wala tulanga mapha va meza yidi vantual’ami. 31 “Wala vangila mu wola kiuma ki kutudila minda. Kiawu kifueti vangulu mu wola yitutu. Kiuma ki kutsikikila, nti, kitafi, zimbungu, zimbota ayi biteka bioso, bifueti tsikimina mu kiuma ki mueka to. 32 Wala tula kitafi binsambanu mu nti kitafi bitatu ku khonzo yi lubakala ayi kitafi bitatu ku khonzo yi lukhieto. 33 Mu bitafi bidi ku khonzo yi lubakala, kuala ba zimbungu zitatu zidi banga biteka, ayi mu wanda muala ba zimbota ayi biteka. Buawu bobo buala bela bitafi binsambanu biala ba bibundana mu nti. 34 Mu nti wu kiuma bantudilanga minda muala ba zikopu zinna zidi buka biteka, zinlandasana mu zimbota ayi biteka. 35 Mu wanda kikhuku kitheti ki bitafi mufueti ba mbota yimueka, ayi mu wanda kikhuku kimuadi ki bitafi mufueti ba mbota yimueka. Mu wanda kikhuku kitsuka ki bitafi mufueti ba mvandi mbota yimueka. Buawu buala vangimina mu bitafi bioso bimbansikilanga mu nti. 36 Ayi biabioso bidi mu nti bantudilanga minda, bifueti ba to kiuma kimueka kivangulu mu wola batuta. 37 Wala vanga sambuadi di minda ayi bo miala ba mitatama, miala kienzulanga kibuangu kioso kidi vantuala. 38 Bisadulu bi kudokisa voti bi kuzimisina mbazu ayi bi kutatikila yawu bifueti vangulu mu wola. 39 Kiuma ki kutudila minda ayi biuma bioso abiobio bifueti vangulu mu wola yinzita 34 ayi bikilu biodi. 40 Ba keba keba muingi wuvanga mamoso dedi bo yibe kumonisina ku mongo.
21-27 NGONDA YIVUA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | ESODU 27-28
“Mbi Bikhutu bi Zinganga Nzambi Bilenda Kutulonga?”
(Esodu 28:30) Fueti tula Ulimi ayi Tumimi mu kikhutu ki lufundusu ki mfumu zinganga Nzambi, ayi Aloni wala vuatanga kiawu bo kala kuendanga vantuala Yave, mu phila ayoyi Aloni wala natanga biuma abibio bi kufundisila basi Isaeli va ntim’andi bo kala kuendanga vantuala Yave.
it-3 758 ¶2
Ulimi ayi Tumimi
Bawombo baba kikininanga ti Ulimi ayi Tumimi biba biuma baba sadilanga muingi kutesa. Dedi mu tsekudulu yi kingelesu yi James Moffatt’s mu Esodu 28:30 nandi wubitedila “biuma binlongo bi kutesila”. Bawombo banyindulanga ti madi mamanya matatu: Dimueka disonama ngete, dinkaka disoma ndamba ayi dinkaka disa sonama ko ni kiuma. Bantubanga mvandi ti, baba botulanga mawu muingi kuvana mvutu wu biuvu, vayi ba kubotula dimanya dikhambu ba disonama maba sundula ti vasa ba ko ni mvutu. Bankaka mvandi banyindulanga ti madi mamanya muadi ma batalala ku khonzu yinkaka yiphembi ayi ku yinkaka yinomba. Bo baba kubanga mamanya beni, ma mamuadi ma kubua ku khonzo yiphembi mansundula “ngete,” ma mamuadi ma kubua ku khonzo yinomba mansundula “ndamba”, vayi dinkaka dia kuba diphembi ayi dinkaka dinomba dinsundula ti vasi ko mvutu. Khumbu mueka bo Sauli kayuvula nganga Nzambi boti kalenda nuanisa basi Filisteia, nandi kasa tambula ko ni mvutu. Bo mawu mamonika, nandi waba yindula ti wumueka mu masodi mandi wusumuka. Diawu kadindila: “A Nzambi yi Isaeli wutuvana Tumimi!”. Mawu ma buila kuidi nandi ayi Yonatani, diawu baba vengumunina muingi bazaba nani widi fotu mu bawu. Bo Sauli katuba “wutuvana tumimi,” ḿba mamonika mu thangu bakuba mamanya beni.—1 Samueli 14:36-42.
(Esodu 28:36) “Ngie fueti vanga kiuma ki wola ayi dedi bo bantudilanga kidimbu, ngie fueti sonika kiuma beni mambu amama: ‘Yave widi beni wunlongo.’
it-3 703 ¶5
Mfumu zinganga Nzambi
Mfumu zinganga Nzambi wu basi Isaeli. Ku Isaeli mu nthatu nganga Nzambi kaba kanga va mbulu, muba kiuma ki wola baba tedilanga “kidimbu ki kukivana,” ayi basonika muna “Yave widi beni wunlongo.” (Esodu 28:36-38; 39:30) Mfumu zinganga Nzambi nandi waba tuadisanga basi Isaeli mu matedi kubuongimina Yave. Diawu vaba tombulu nandi kuba wunlongo mu kiyeku kiandi, ayi mvandi mambu maba masonama mu nthatu kaba vuatanga maba tebulanga moyo basi Isaeli nkinza wu kuba wunlongo mu kisalu ki Yave. Mvandi mammonisa buidi nganga Nzambi yilutidi Yesu Klisto kakivanina muingi kukakidila bunlongo bu Tat’andi Yave Nzambi.—Ebeleo 7:26.
(Esodu 28:42, 43) Vanga zikupa ziluelu muingi bafukanga zinyitu ziawu. Ayi bo bamvuata ziawu zifueti tonina mu lukietu nate mu dibunda. 43 Aloni ayi bana bandi bafueti vuatanga ziawu bo bankuenda ku nzo yinlongo ayi va kikuma kinlongo muingi babika fua. Alolo luawu lutumu yimvana kuidi nandi ayi nkunu’andi woso.
w08 15/8 15 ¶17
Zitisa Yave mu Luzingu Luaku
17Tufueti luta zitisa Yave bo tukumbuongimina. Mpovi 5:1 yintuba: “Fiongunina zinzila ziaku bo wunkuenda ku nzo Nzambi yi Kiedika”. Yave wukamba Mose ayi Yosua babotulanga mapapa bo bandiatila va kibuangu kinlongo. (Esodu 3:5; Yosua 5:15) Kuvanga mawu yiba mbonosono yi lukinzu. Ku Isaeli luba lukuiku zinganga Nzambi kuvuata zikupa muingi kufuka zinyitu. (Esodu. 28:42, 43) Mawu maba basadisanga kuvuata buboti bo baba kuesalanga va kikuma. Mvandi vaba tombulu dikanda dioso di nganga Nzambi kulandakana zithuadusulu zioso zisonga zi Yave muingi kunzitisa.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Esodu 28:15-21) “Ngie fueti tuma batungisa kikhutu ki lufundusu. Kikhutu beni kifueti vangulu buka efode: Mu wola, mu nsinga wu nomba, mu miaphumbu, mu nsinga wubenga ayi mu nsinga wu finu. 16 Bo wumfutika kiawu kifueti dedakana mu kukula ayi mu kutola banga dikanda di koko. 17 Ngie fueti tula mamanya mu mintanda minna, ntanda wutheti mamanya ma konalini, topasi ayi emelodi. 18 Mu ntanda wumuadi wufueti tula mamanya ma kambukeli, safili ayi diamanta. 19 Ntanda wuntatu fueti tula mamanya ma yasinta, angata ayi ametista 20 Mu ntanda wunna fueti tula mamanya ma kilisolita, onisi ayi yasipisi. Mamanya moso amomo fueti vuakika mawu mu mabulu mavangulu mu wola. 21 Mamanya beni mafueti ba mazina ma 12 ma bana ba Isaeli. Mu kadika dimanya mufueti sonika dedi bo bantudilanga kidimbu, kadika dizina dinsundula 12 di makanda.
w12 1/8 26 1-3
Ngie Zebi?
Kuidi basi isaeli babakila mamanya mathalu batula mu kikhutu ki mfumu wu zinganga Nzambi?
Bo babasika ku Ngipiti, Yave wukamba basi Isaeli muingi bavanga kikhutu ki lufundusu. (Esodu 28:15-21) Mu kikhutu beni muba mamanya mathalu buka: Konalini, topasi, emelodi, kambukeli, safili, diamanta, yasinta, angata, ametista, kilisolita, onisi ayi yasipisi. Bukiedika ti basi Isaeli banunga kubaka mamanya amomo mathalu?
Mu thangu yikhulu batu baba vananga beni luvalu mamanya mathalu ayi baba masumbisanga. Dedi, basi Ngipiti baba bakilanga mamanya mathalu mu bibuangu bi kinanu. Bubu bizabakana mu mazina Irão, Afeganistão ayi ḿba mvandi ku Índia. Baba bakilanga mvandi mamanya mawombo mathalu ku Ngipiti. Mintinu mi Ngipiti baba bibuangu biawu baba sikilanga mamanya mathalu. Yobi wutuba ti batu bazinga mu thangu’andi baba sikanga bibuangu biwombo muingi kutomba mamanya mathalu. Kheti babaka mamanya mawombo mathalu vayi Yobi wuluta tubila to mamanya ma safili ayi topasi.—Yobi 28:1-11, 19.
Kibibila kintuba ti, basi Isaeli banata biuma biwombo bi luvalu bi basi Ngipiti bo babasika kuna. (Esodu 12:35, 36) Ḿba kuawu babakila mamanya mathalu batula mu kikutu ki mfumu zinganga Nzambi.
(Esodu 28:38) Kiawu kifueti ba va mbulu Aloni ayi nandi wunkuiza ba kiyeku ki kufundisa woso mutu wunsumuka mu biuma bioso binlongo bio basi Isaeli bamvedisanga bo bamvananga makaba manlongo. Kiawu kiaba tatamananga va mbulu Aloni muingi bawu babaka lunungu va meso ma Yave.
it-3 528 ¶8
Bunlongo
Bibulu ayi Bivatu. Vabasa tombulu ko muingi basi Isaeli bafuta phaku mu bana batheti ba mamemi ayi ba zingombi. Vayi baba vananga biawu banga nkhayilu kuidi Yave, vayi boti kibulu, ndambu yinkaka zinganga Nzambi baba dianga yawu. (Zintalu 18:17-19) Biuma bitheti, kikhuku ki kumi, ayi minkhayilu mioso na makaba baba vananga ku nzo yinlongo, biba binlongo. (Esodu 28:38) Biuma bioso abiobi biba binlongo, diawu diba diambu dimbi kusadila biawu mu yoso kuandi phila. Dedi buntubila nsiku wu kikhuku ki kumi, boti mutu wumueka belunda mimbutu muingi kakabila Yave banga kukhuku kiandi ki kumi ayi bumviokila thangu, nandi kudia kuandi biawu, balenda kumfundisa, kibila kasa tumukina ko nsiku wu Yave wutedi biuma binlongo. Ma kumonika, nsiku waba kuikanga ti mutu beni kafueti luta vana kena bio kadia theti ayi kuvana muana dimemi wuvedila. Mu phila ayoyi, batu baba luta kinzikanga biuma binlongo bi Yave.—Levitiku 5:14-16.
Matangu ma Kibibila
(Esodu 27:1-21) “Ngie fueti vanga kikuma ki mabaya ayi kiawu kifueti ba 222,5 cm mu kukula ayi 22,5 cm mu kutola ayi 133,5 cm mu ntela. 2 Ngie wunkuiza vanga ziphoka ayi fueti tula ziawu mu makhonzo manna ma kikuma ayi fueti vinda ziawu kisengu kisiuta 3 Fueti sadila kisengu muingi wuvanga biuma bi kubotudila mbufu, zipá, bibobola, minsomo ayi biuma bi kutatikilanga mbanzu. 4 Fueti sadila kisengu muingi kuvanga kianga bala sadilanga va kikuma. Fueti vanga mvandi makongi manna muingi kutula mu makonzo manna ma kikuma. 5 Fueti tula kianga mu khati ayi kifueti ba mu khati tsika kikuma ki kuvikila minkhayilu. 6 Fueti vanga minti mi mabaya ayi kuvinda miawu kisengu kisiuta muingi kusadila mu kikuma bamvikilanga minkayilu. 7 Lufueti kotisa minti mu makongi beni muingi mubaka bu kunatina kikuma beni. 8 Fueti vangila kasu beni mu mabaya ayi yifueti ba yimuaya. Yawu yifueti vangulu dedi bo yibe kumonisina ku mongo. 9 “Fueti ludika nganda yi nzo yinlongo. Ku khonzo sudi kufueti ba nledi widi 4,450 cm. 10 Wala ba 20 di makunzi ayi 20 di biuma bi kutsikikila, bivangulu mu kisengu. Wala vanga biuma bi kukuikila makunzi ayi biawu bifueti vangulu mu palata. 11 Ku khonzo Norte mvandi kufueti ba nledi widi 4,450 cm. kuala ba 20 di makunzi ayi 20 di biuma bi kutsikikila, bivangulu mu kisengu. Wala vanga biuma bi kukuikila makunzi ayi biawu bifueti vangulu mu palata. 12 Ku khonzo Oeste kufueti ba nledi widi 2,225 di cm mu kutola, 10 di makunzi ayi 10 di biuma bi kutsikikila mawu. 13 Nganda yidi ku khonzo leste ko kumbasikilanga thangu kufueti ba 2,25 di cm. 14 Ku khonzo yi kukotila kuala ba nledi widi 667,5 di cm na makunzi matatu ayi biuma bitatu bi kutsikikilanga mawu. 15 Ku konzo yinkaka kuala ba nledi widi 667,5 di cm na makunzi matatu ayi biuma bitatu bi kutsikikilanga mawu. 16 “Va khotolo lupangu vafueti ba nledi widi 890 di cm, wuvangulu mu nsiga wunomba, miapumbu, nsinga wubenga, nsinga wu finu ayi kufueti ba makunzi manna ayi biuma binna bi kutsikikila mawu. 17 Makunzi moso ma nganda ayi biuma bioso bi kukuikila mawu, bifueti vangulu mu palata, vayi biuma bi kutsikikilanga mawu bifueti vangulo mu kisengu. 18 Nganda yifueti ba 4,450 cm mu kukula, 2,225 cm mu kutola, ayi 222,5 cm mu ntela. Yifueti vangulu mu nsinga wu finu ayi biuma bi kutetikila biawu bifueti vangulu mu kisengu. 19 Biuma bioso binsaduluanga ku nzo yinlongo ayi makunzi moso bifueti ba bi kisengu. 20 “Ngie fueti vana lutumu kuidi basi Isaeli batuala nzeta yimboti muingi kutatikilanga minda ayi mu phila ayoyo miawu miala tatamananga mitatama. 21 VA khonzo yinganda wu nledi wufikama va kasu yi luwawanu yidi ku nzo yinlongo, Aloni ayi bana bandi bafueti tatikanga minda vantuala Yave kutona vabuilu nati va meni. Alulu luidi lutumu basi Isaeli bafueti tumukinanga mu zibandu ziawu zioso.
28 NGONDA YINANA–4 NGONDA KUMI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | ESODU 29-30
“Vana Minkhayilu Kuidi Yave”
(Esodu 30:11, 12) Bosi Yave wukamba Mose: 12 “Khumbu zioso wala tanganga bana ba Isaeli, kadika mutu kafueti vananga nkhayilu muingi kuvukisa luzingu luandi bo ba kuntanga. Bafueti vanga mawu muingi babika kubuila tsingulu mu thangu bansonika mazina mawu.
it-2 764-765
Kusonama
Ku Sinai. Bo vavioka mimvu miodi tona basi Isaeli babasika ku Ngipiti, bo baba ku Sinai, mu ngonda yimmuadi yi mvu beni, Yave wukamba Mose muingi katanga bana boso ba Isaeli. Muingi kusalisa Mose mu kiyeku akioki, mu kadika nkunu, basola mutu wumueka muingi katuama ntuala mu kisalu ki kutanga batu mu nkunu’awu. Basa tanga ko to babakala baba 20 di mimvu nati kuntuala—muingi bakota mu kisodi—vayi nsiku waba tuba mvandi ti vaba tombulu muingi bawu bafuta phaku yi kitini ki sikulu muingi basadila ziawu ku nzo. (Esodu 30:11-16; Zintalu 1:1-16, 18, 19) Thalu yi batu boso batanga yiba to 603,550. Vayi basa tanga ko zilevita, kibila bawu basa ba ko lukuiku lu kufuta ziphaku ku nzo yinlongo, basa tambula ko kiuka ki ntoto ayi basa ba ko lukuiku lu kukota mu kisodi.—Zintalu 1:44-47; 2:32, 33; 18:20, 24.
(Esodu 30:13-15) Baboso basonama, bafueti vana kitini ki sikulu mu kutadila ntindu sikulu bansalilanga ku nzo yinlongo, yindedakana na makumi muadi ma zingela kitini kimueka ki sikulu kiawu fueti vana banga nkhayilu kuidi Yave. 14 Baboso basonama badi 20 di mimvu nati kuntuala, bafueti vana nkhayilu awowo kuidi Yave. 15 Mutu widi busina kalendi viokisa ko ayi mutu widi buphumbulu kalendi dekula ko thalu ayoyi yi kitini ki sikulu muingi kuvana banga nkhayilu kuidi Yave ayi muingi nandi kalemvukila masumu mawu.
it-1 502
Nkayilu
Nsiku waba kuikanga batu kuvana minkhayilu minkaka. Bo Mose katanga basi Isaeli, vaba tombulu muingi baboso baba 20 ma mimvu nati kuntuala, kufuta kitini kimueka ki sikulu (610kz) mu kutadila ntindu sikulu baba salilanga ku kibuangu kinlongo, muingi bavukisa miela miawu. Yave nandi waba vuanga minkhayilu amiomio muingi kusalisa bisalu biaba vangamanga ku nzo yinlongo ayi kulemvukila masumu ma basi Isaeli muingi batatamana kuzinga. (Esodu 30:11-16) Dibakala dimueka widi muisi Yuda bantedilanga Yosefu, wutuba ti phaku ayoyo yinlongo, baba futilanga yawu mu kadika mvu (A Guerra Judaica, VII, 218 [vi, 6]), .—2 Lusansu 24:6-10; Matai 17:24; tala ZIPHAKU.
(Esodu 30:16) Wufueti tambulanga zimbongo zi palata kuidi basi Isaeli ayi kunata ziawu muingi bazisadilanga ku nzo yinlongo. Mu phila ayoyi, Yave wala tebukilanga moyo basi Isaeli ayi wala lemvukilanga masumu minu.”
w11 11/1 12 ¶1-2
Ngie Zebi?
Kuidi kuaba fuminanga zimbongo baba salilanga muingi kuvanga bisalu ku tempelo yiba ku Yelusalemi?
Muingi kuvanga bisalu biaba vangamanga ku nzo yinlongo, baba salilanga minkhayilu baba vananga kuidi dikabu ayi baba luta salilanga khuku ki kumi ki biuma baba vananga. Vayi baba sadilanga mvandi ziphaku zinkaka. Dedi, bo bamana kutunga nzo yinlongo, Yave wukamba Mose muingi kakonga kuidi basi Isaeli boso basonama, kitini ki sikulu yi kisengu banga “nkhayilu kuidi Yave.”—Esodu 30:12-16.
Ḿba kadika musi Yuda wutona kuvananga thalu beni batsikika banga nkhayilu wu kadika mvu. Yawu phaku Yesu kakamba muingi Petelo kafuta, mu zimbongo zi bisengu kabonga mu munu mfu.—Matai 17:24-27.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Esodu 29:10) “Bosi, fueti tuala muana ngombi vantuala nzo yinlongo, ayi Aloni ayi bana bandi bala tetika mioko miawu mu ntu muana ngombi beni.
it-2 762 ¶9
Mioko
Kutedika mioko. Mu thangu yikhulu mvandi baba salilanga mioko muingi kuvanga mambu mankaka. Dedi, baba misadilanga beni muingi kusola, kubieka ayi kumonisa ti babe kikinina mutu. Bo baba bieka Aloni ayi bana bandi muingi baba zinganga Nzambi, bawu batula mioko miawu mu ntu wu muana ngombi ayi bana ba mamemi bavana banga nkhayilu mu kibila kiawu muingi Yave kaba kikinina banga zinganga Nzambi. (Esodu 29:10, 15, 19; Levitiku 8:14, 18, 22) Bo Yave kakamba Mose muingi kabieka Yosua katuadisa dikabu di Isaeli, Mose wuntetika mioko ayi nandi wuyiza wala ‘pheve yi nduenga’. Mu phila ayoyi, nandi wununga kutuadisa dikabu di Isaeli mu phila yimboti. (Deutelenomi 34:9) Mvandi baba tetikanga batu mioko muingi kuba sakumuna. (Ngenesi 48:14; Malako 10:16) Yesu Klisto mvandi wutetika mioko kuidi mua batu kabelusa. (Matai 8:3; Malako 6:5; Luka 13:13) Khumbu zinkaka, bapostolo baba thetikanga mioko kuidi batu muingi batambula pheve yinlongo.—Mavanga 8:14-20; 19:6.
(Esodu 30:31-33) “Wufueti kamba basi Isaeli: ‘Nzeta yinlongo yi kubiekila, yifueti tatamana kuba yinlongo kuidi minu mu zimbanu zinu zioso. 32 Mulendi dukudila ko yawu mu nyitu yi woso kuandi mutu ayi mulendi vanga ko nzeta yindedakana na yawu. Yawu yala ba yinlongo ayi yifueti tatamana kuba yinlongo kuidi benu. 33 Woso mutu wumvanga nzeta yidi buka ayoyi ayi woso mutu wundukula yawu kuidi mutu wukhambulu nsua, buna kafueti fua.’”
it-3 753 ¶9
Kusola ayi Kubieka
Mu Nsiku Yave kavana kuidi Mose, nandi wusudikisa phila bafueti vangila nzeta yinlongo yi kubiekila. Mawu maba malasi malutidi mboti kibila muingi kuvanga mawu, bawu baba fubikisanga biuma biwombo bimboti. (Esodu 30:22-25) Diba disumu dingolo kuvanga ntindu nzeta ayoyi ayi kusadila yawu mu yoso kuandi phila voti kudukudila yawu kuidi mutu wukhambu nsua. (Esodu 30:31-33) Kudukudila nzeta yinlongo yi kubiekila, maba sundula ti kiyeku mutu kankuiza tambula kiba beni nkinza ayi kiba kinlongo.
Matangu ma Kibibila
(Esodu 29:31-46) “Wala bonga muana dimemi ayi wala nlambila va kibuangu kinlongo. 32 Aloni ayi bana bandi bala dila muana dimemi beni ayi dipha didi mu kiphanya kidi va khotolo nzo yinlongo. 33 Bafueti dia biuma babe sadila muingi kulemvukila masumu mawu, kuba vedisa ayi kuba bieka zinganga Nzambi. Vayi mutu wukhambulu nsua kalendi dia ko biawu kibila biawu bidi binlongo. 34 Va kusobila nkadu mbizi ayi dipha babe sadila muingi kuvana nkhayilu nati va meni, buna lufueti vika biawu ku mbazu. Lulendi dia ko biawu, kibila bidi binlongo. 35 “Mawu mufueti vangila kuidi Aloni ayi bana bandi dedi bo yibe kukambila. Lubieku luawu banga zinganga Nzambi lufueti dukisa sambuadi di bilumbu. 36 Kadika kilumbu, wala vana muana ngombi banga nkhayilu wu nlemvu wu masumu, wala vedisa kikuma ayi wala bieka kiawu kinlongo. 37 Fueti vedisa kikuma mu sambuadi di bilumbu, wala vedisa kiawu muingi kiba kikuma kilutidi kinlongo. Batu badi banlongo bawu to bafueti simba kiawu. 38 “Kadika kilumbu, wufueti vananga va kikuma bana buadi ba zingombi badi mvu wumueka. 39 Vana kimueka va meni ayi vana kinkaka mu thangu yintonina va khotolo muinya nati va builu. 40 Bo wala vana kibulu kitheti, wufueti vana mvandi kikhuku kikumi ki efa yimueka yi falini basobikisa na kikhuku kinna ki yini yi nzeta yimboti, ayi fueti vana nkhayilu yi malavu yi kikhuku kinna ki yini yi vinu, ayi wala vana muana wutheti wu dimemi. 41 Wala vana muana dimemi wummuadi mu thangu yintonina va khotolo muinya nati va builu ayi wala vana nkhayilu wu falini ayi nkhayilu wu malavu dedi bo wumvangila va meni. Wufueti kumvanina banga nkhayilu wu mfimbu wumboti ayi nkhayilu wuviku kuidi Yave. 42 Wala ba nkhayilu wuviku wufueti vananga kuidi Yave mu zimbanu zinu zioso, va khotolo nzo yinlongo vo minu yala bela va ntual’inu muingi kukoluka yinu. 43 “Buawu yala bela vantuala basi Isaeli ayi kibuangu beni kiala ba kinlongo mu kibila ki nzitusu’ama. 44 Yala vedisa nzo yinlongo ayi kikuma, yala vedisa Aloni ayi bana bandi muingi batsadilanga banga zinganga Nzambi. 45 Yala ba va kimueka na dikabu di basi Isaeli ayi yala ba Nzambi’awu. 46 Ayi bukiedika, benu muala zaba ti minu yidi Yave Nzamb’inu wumubotula ku ntoto wu Ngipiti muingi kukala yinu va kimueka. Minu yidi Yave, Nzamb’inu.