Wene Arugute Tipa Sonosa Agude

DEE du rimori nga Ruth nayaa: “Ho mi aduni na vuru bambata wire, garãre adu 19, na mi kini raki tuturũu ti agumere, na ka mi ainongo wiripai tipa ngerafuo agude ya.” Wa ri adu nikina kungbo gude gbua, ri aainongo gu sunge nga ga nagude te. Wari si aidi ri ndu kuhoni tipa ndikidi arugute?

Ono tipa Jan tigako, du awere na agude beko ue naima sona, ko natingida gupai nga: “Mi aduadu naa kido mbata. Ono fuo bete regbo, mi aini gupai nga mi aadunga na wene inohe te.” Singia avunguagude nabi tiyó ti tonatonaha nga i ainongo wai ka sonosa awiriyo te, watadu i bi gupai bebere gene nga i asonosanga awiriyo ngba rugu gene te, wari rengbeyó ka gbia undo ni?

Areme, badungu avunguagude nagbata arugute rogo Internet. Ono tie, si rengbe ka iriwo airiwo tironi, singia ani rengbe ka kido kuti agu arugute du rogo Internet re ke. Wene ndupai kinaho si aida ti ni oni du na rugatise. Ya mo oni ini agu aboro nzunzu nafu agu arugute du rogo Internet re? Ya mo i nitiyo sonosi awiriyo ami ki ru wenengai? Zanga kapa, si naida oni duna rugatise rogo agu abangiriba nabi gaoni aborokporo. A wa ani abihe rogo gu papara kekeapai du mbata fu gere, ti kura aregbo, zavura agu arugute nga ga abangbasia, si aundongo te. Sidu, wari rengbe oni ka gbia arugute ni tie?

Gu boro nzunzu rugute aenga yo du ní ni tipa sonosa agude, ní nga Yekova Mbori, nga Baenge gu mbakadapai du tipa ramukporo. (AEfeso 3:15) Kina ko sa nga ndikidi bangbasia bafu-rugute. Ko nafu arugute rogo Fugoko yo nga Ziazia Kekeapai, nga agu arugute rengbe boro ka kido kuti ni. (Atambuahe 32:8; Yesaya 48:17, 18) Si nabi kina rani, singia ani nika mangasunge nani.

I asana dungu arogotise i peke agu apai i ainihe ho i aasonosa awiriyo ni i kuru niwene yó na kini gunde ti Mbori fuo sona yó. I agumba gupai nga gu bambatapai naundo yó, si nga gu bangua arugute nga ga Ziazia Kekeapai. I abi gupai nga agu arugute nga ga Ziazia Kekeapai, si naa undo ti ni areme wakina gu si adu ti agu aregbo i akehe.

Oni Sungu na Awironi

Ani bingo gupai Catherine agumbaha, nga guri duna agude beri ue. Ho i asana ri ni tipa gu rugute naundo ri gbe, ri afura tipa gupai du rogo Pa Fu Rugute ni Ue he 6:7. Gu veresi re nayaa: “Oni ki niyugu he [gu bangua arugute nga ga Ziazia Kekeapai] fu awironi sirisiri, ki nipeke pa ha fu yo ho oni ka nisungu ni rogo gaoni bambu, ho oni ka nita ni gene a, ho oni ka nipi ni sande a, na ho oni ka niguari ni ku ari a.” Catherine aini gupai nga, tipa ka pekafuo gu rugute re, si naida ri di regbo ka sungo na awiiri.

Oni rengbe ka yaa, ‘Gumbagumbaha ipi ti mangimangihe.’ Ho kumba amangasunge marã ni na diako kini mangi kinawo a tipa ka ngerafuo gayo aborokporo, wai rengbeyó ka dia regbo ka sungo na awiriyo? Ani bingo gupai gu kumba du rimoko nga Torlief agumbaha, nga guko du wiriko awere na agude beko. Ko ayawee gu banguapai si aida i mangihe nga ka pekafuo gu rugute du rogo Pa Fu Rugute ni Ue he. Agu arago dunduko oni andu kurogoho, oni di awironi kindi fuo roni, na si nika sa roni oni naafura naayó wenengai. Torlief nayaa: ‘Ani anaamanga sunge-kporo sa na wire. Ani anaaguari naabarani dunduko ka ndu ka taandurani. Kini riki ahe sa.’ Nisangbanaha, ko nayaa, “wirani naabi tiko dedede nga ko rengbe arengba ka fura na ani zanga gunde.”

Na ginipai ka mangi ka si du nga avunguagude aidanga ka fura na awiriyo wenengai te, na si kidu nikina kpakarapai? Gipai re naamanga ti gu regbo agude nasono. Berewe, dia bakere regbo ka sungo naayó rengbe ka fu undo wenengai. Kumbaku Catherine, nga Ken, ko natingidapa gupai nga ho wiriko adani nisosono degude, ri anaakpakanahe kini yawee ko amaanga berãko kuti gupai ri agumbaha te. Gure nga gupai badungu paranga aboro agumbaha. Ginipai si aidi ko mangihe? Ken nayaa: “Mi adiberã kaa dia regbo kaa sungo na ri, kina rani ue, kini fura tipa agu apai nafuda ri. Si naundo ri nzunzu.” (Asanza 20:5) Ono tie, Ken idi kuti gupai nga gupai naasa ri ri duna ngbarago, si nga, i aima digo nifura dagbayo kporo. Ko nayaa: ‘Ani adu nibawene abakure na wire. Si kini sa ri ri rengbe ka fura zanga gunde ho ani anaafura ni.’

Si nairiwo airiwo nga, rogo gu wisigopai i amangihe barambeda kusayo, i abi gupai nga agude gbe nakpakanahe ya i gbiati avunguyo adianga regbo ka sungo sa te. Sidu, tipagine ka ani apekanga fuo agu arugute nga ga Ziazia Kekeapai ti ni ya? Oni di regbo na awironi, a wa rengbehe kadu, ho oni aongoda ni na ho oni amangasunge ni, ho du oni ni kporoyo na ho oni andu nunguro ni, ho oni azinga ni rame yo wiso na mbata fu oni rimi ka ra yuru. Ka si rengbe, oni di yó fuo roni rogo agu arago dunduko oni andu kurogoho. A wa agu afugo du rogo Pa Fu Rugute ni Ue he 6:7 ayugoho, wiripai ho si aida si ká na ani ti dia regbo na awirani te.

Oni Yugu Arugute Fuyó

Mario, duna agude beko ue, ko afura wakina gure a. Ko ayaa: “Oni kpinyemu awironi wenengai gbe, na kini gedi arugute fuyó.” Ono tie, si aidanga ani ba kina nyemu gupai tiyo ani agedaha fuyo sa te, ono si naida ani yugupai fuyó i ini wai ka kpara rurupai ti irairapai. Mario agbia gupai kuti ni nga: “Oni naawisigo Ziazia Kekeapai naayó.”

Mbiko gipai re, Ziazia Kekeapai nazungodi rani kini yaa: “Ka oni imisinga ngbadu awironi ya, ono oni mbutiyo nizera ringbisihe kuti gu ndikidi yugopai gbiati arugute nga ga aKristano.” (AEfeso 6:4, Weymouth) Rogo badungu akporo, aboro anyakasanga pa arugute te. Kura aboro nayawee ho agude nika sona ni, i arengba arengba ka diaberã nitiyo tipa gu ngbatunga raka i aida ka rakaha. Ya mo ru gupai re aru bangironi? A wa fogo kpotose naaida i rigihe ariga wenengai tipa si sono wenengai na kidu na ome, kinawo a si aida i ngerafuo agude bambiko berãyo nikina mumungoho. Ka si du nga awironi awirikanga ruru sino mangaapai beroni kporoyo te, i rengbe ka merafuo kina agu aberãpai nga ga agu akurayo duyó naayó sukuru yo, na ga abayugupai watadu agu du rogo aũgbandaka apangbangaa.

Ziazia Kekeapai rengbe ka undo avunguagude i yugu wai fu awiriyo rengbeyó ka kpara rurupai ti irairapai. (2 Timoteo 3:16, 17) Jeff, nga gu Kristano namangasunge nibakumba rogo dungurati na kidu na agude beko ue, ko nape gupai nga si niwenepai ka mangasunge na Ziazia Kekeapai ka yugo arugute fu agude. Ko nayaa: “Mangasunge na Ziazia Kekeapai ka yugo arugute fu agude naundo agude i ini gupai Bakusiahe akpinyemuhe, angianga kina agu apai avunguyo akpinyemuhe ya. Gupai ani abihe nga gupai Ziazia Kekeapai amangaha na berã boro gbiati ngbaduniyo. Tipa ka ruga gu iraira mangaapai watadu iraira berã nga ga gude, ani anidi regbo tipa ka gbata gu veresi daada. Fuo gure, ani kini sungu rogo gu rago adunga aboro rogoho ya tipa gu gude re gedihe. Sangbanaha angia gine? Dedede, kina aume nanaana bangiri gude yo fuo geda ní gu veresi re. Kina ngbarani naanizere. Ziazia Kekeapai aduna bakere ome ti ni susi gupai ka ani aidi ka gumbaha watadu ka mangaha.”

AEbere 4:12 nasakarogoyo kini yaa: “Gu pai nga ga Mbori du na unga, ki du na tandu . . . si ki ipi ka ina agu aberã nga ga ngbaduse na gaha nyemuhe.” Anga agu apangbangaa du rogo Ziazia Kekeapai nga kungbo agu aberã nga ga agu aboro Mbori amangisunge naayó nigako abakeapai te. Kuba gure, si narukuba ga Mbori bipai tipa ruru mangaapai. Si nasaha si dukia ti kura arugute dunduko. Nimanga oni sunge na Ziazia Kekeapai ka yugopai fu awironi, gure nga oni naundo yó i ini agu arugute nga ga Mbori. Gaoni yugopai kini mo kadu na bakere ome ti ni, na oni ki rengbe ka sa awironi i girogoyo.

Catherine, ani nifura tipa ri mbata re, ri ima ida kuti gupai re. Ri nayaa: “Ho pai anikpakara ni bakere gbe, ani anaagbata arugute tipaha rogo Fugo Mbori, na si ki undo rani!” Anga si naida oni mangisunge wenengai na Ziazia Kekeapai ka yugopai fu awironi i ini wai ka kpara rurupai ti irairapai tee?

Oni Du na Ruru Berã

Gu mokedi nangia Pauro afura tipa kura bangua rugute berewe nga gu rengbe ka undo avunguagude i sonosi awiriyo ngba ruru gene. Ko angarasi akurako aKristano ki yaa: “Aboro ini roni dunduko ni bayee aboro” watadu ni agu aboro duna ruru berã. (AFiripoio 4:5) Nirengo, gipai re nakoda gupai nga ka sa awirani i bi wai du ani na ruru berã. Na oni tingidi gupai nga, ruru berã nayugokpia “gu tatamana naye ari yo.”—Yakoba 3:17.

Ono gini ngbanyaa tie du dagba ruru berã naapa ruga agude? Fuo fu ani arugute fuyó kindi, si aidanga ani maipai amaa kurii agu apai dunduko i nikaa amangaha te. Nikpiapai, Mario, ani nifura tipa ko mbata re, ko nga boro sa dagba aDezire Yekova. Ko nayaa: “Ani anaanyakasapa bapatiza fu awirani dedede, gbiati mangasunge ga Mbori kindo ti aregbo dunduko, na gu kura asunge nga ga Mbori. Ono ani agumbaha fuyó ziazia nga kina yó rengbe ka diaberã tipaha ho regboho nika dani bangiriyo.” Sangbanaha angia gine? Agu awiriyo du ue re, i namangasunge awere ni abatungusi wene pangbangaa ti aregbo dũ.

Ziazia Kekeapai nafu zahe fu avunguagude rogo AKorosaio 3:21 kini yaa: “Ka oni wí nga ngba awironi ni wia ya i ka mbu.” Catherine nabi gu veresi re na kikiipaha. Avunguagude ahinga pai ahi kindi te, regbo kinaho ngbaduyó aima i ki zingi na kini idi gude mangipai susi omeni. Ono ri nayaa, “ka oni idinga gude mangipai susi gu rengbe oni ka mangaha ya.” Catherine nga kina Dezire Yekova a, na ri nagbia kurapai kuti fugori nga: “Oni sa iriso Yekova fu agude nigupai i agbia ngbarago agbia behe.”

Jeff, nga gu kumba ani nigumba pako mbata, ko nayaa: “Wa awirani aasona, bawene bakurearani aya furani wee ko abi gupai nga ko anaaká aka fu awiriko dedede. Ya gupai re anaafu kina gberarago fuyó, i kini bi tiyo nga ko narungosi yó arungosi. Tipa ka mbu gupai re, ko ayawee si naida ani gbata agene ka idapa kura apai aida fu agude i mangihe.”

Jeff nayaa: ‘Ani abi gipai re nibawene rugute kisusi. Ani kini tona kaa gbata amamu tipa awirani nimangi kura apai amanga na akurayo, nga agu apai ani aida aida i mangihe. Sidu, ani aanisana yó ki yaa: “Oni abingo gupai wana amangaha tee? Tipagine oni andunga ti ni fuoko ka mangaha ya?” Watadu ho awirani anisana rani ni ani ndu naayó kurogo kura ba, ani anisosodi tirani asosoda ka ndu, wa ani anivura du na mbugo vurũ. Ani animangihe wo gbua mbiko gupai nga wa ka ani akanga aka kindi fuyó ya.’ Guregu nga ruru berã nzunzu, nga ka idapa kura apai aida fu agude i mangihe, kini makia apai, ono zanga kuo gu bangua arugute nga ga Ziazia Kekeapai.

Oni Gbia Undo be Ndikidi Arugute

Badungu agi arogotise ani nafura tipa yó re, i areme na awiri awiriyo ti ni. I na ngbarago ka bi agi abangua arugute nga ga Ziazia Kekeapai re si niundo awiriyo i duna diabese wadu yó ni avunguagude. Ya mo oni rengbe ka gbia undo be gi bangua arugute re?

Ruth, ani nifura tipa ri ti tonatonaha, ho ri adani ninaagude, i anaabi tiyó na kumbaari nga boro ho nanaafu arugute fuyó te. Ono si adunga wo te. I aima duna agu arugute susi akuraha dũ beyo, nga Fugo Mbori, nga Ziazia Kekeapai. ADezire Yekova ima kusa badungu gu wene abuku nasaka rogo Ziazia Kekeapai yo nga gu rengbe ka undo avunguagude. Bete agi abuku re nga Learn From the Great Teacher, My Book of Bible Stories, Questions Young People Ask—Answers That Work, The Greatest Man Who Ever Lived. Torlief, nga kumbaku Ruth, ko nayaa: “Areme, badungu agu abuku du mburuhe rii Ziazia Kekeapai duho tipa avunguagude mangisunge nani ka yugopai fu awiriyo. Ka i mangisunge nani, i rengbe arengba ka gbia undo tipa ka sonosa awiriyo wenengai daho agu agude re nika sona ni.”

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 7]

Agu avunguagude duna tatamana nambakada agu amangaapai nazambuasi kpoto boro fu awiriyo

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 5]

Gupai ABANGBASIA ABAFURUGUTE agumbaha . . . na gu ZIAZIA KEKEAPAI agumbaha

Nibipa Yugo Nyemuse Tipa Agude:

Kumba nga Dr. John Broadus Watson angarasi avunguagude ki yaa: ‘Ka oni dungongo awironi watadu nyora pangbayo ya. Ka i sungungo rii mboso roni wagu tooni ya.’ (The Psychological Care of Infant and Child, 1928). Ono tie, bambeda kusayo, anagbia ue nga Drs. Vela Lane na Dorothy Molyneaux abisira gu bipai re rogo magazini ki yaa: “Agu awetekapai mangiyo ho, si nayugo gupai nga agu agude avunguyo atindanga yó watadu ka zada kpotoyó ya, na ka i ayugongo nyemuse tipa yó ya, i asonanga kpotoyó kidu niwenehe te.”—Our Children, March 1999.

Nigupai dukia ti gure, Yesaya 66:12 nafura tipa Mbori kini yawee ko nayugo nyemuse tipa gako aboro wa bagude watadu nagude. Wakina gure a, ho ga Yesu abawiriki azahe ni ka i yengo na rukutu agude koyo du Yesu ni ya, ko aruguyo ki yaa: “Oni hé rukutu agude i ye fuo re; ka oni káraga nga yo ya.” Fuo gure, “ko ki aka yo beko, ki moi beko auru yo, ki fu maku fu yo.”—Marako 10:14, 16.

Nibipa Yugo Ruru Sino Mangaapai fu Agude:

Kumba nga Dr. Bruno Bettelheim anyakasipai rogo waraga pangbangaa ki yawee gude na “rengo beni ka manga gupai ní aida ka mangaha, angianga ka mbu avunguni i moipai kurini ya, ono si naida ní wirikipai ti kina agu apai ní abihe rogo raka.” (New York Times Magazine, 1969) Ono tie, fuo susa agarã kusa wa 30, kumba nga Dr. Robert Coles, akepai rogo gako buku ki yawee: “Si naida i rugu agude aruga i ini ndu gupai aboro araka ti ni na ki yugu ruru sino mangaapai fuyó,” nga gu sino mangaapai avunguyo naidi kuti ni gbiati kura sosono aboro.—The Moral Intelligence of Children, 1997.

Asanza 22:6 nangarasa avunguagude kini yaa: “Oni sónosi gude rogo gu pai ka ni ndu ngba ha, ho ni ka gbinza ni ka ni agúari nga ngba ha ya.” Gu pa-Ebere, i asaha nga ‘sonosa gude,’ rogoyo a nga ka “tonapai,” nga ka tona fu arugute fu gude. Rogo gi gene re, i nangarasa avunguagude i tona yugo ruru sino mangaapai fu awiriyo mbuyo kindi rukutu. (2 Timoteo 3:14, 15) Si nawiraha nga agu apai i ka wirikaha ti gi regbo re, si nika nyeanye naayó.

Nibipa Ruga Agude:

Dr. James Dobson akepai rogo gako buku ki yaa: “Gu mbusa gu vungugude duna nyemuse afuhe fu wirini, si nga wene ũsunge tipa ka kandasi gbegberẽ sino si ka sona rogo gude yo.” (The Strong-Willed Child, 1978) Ngba kura gene, rogo gu papara kekeapai nadu rogo gu buku nangba ti aboro gbe, kumba nga Dr. Benjamin Spock akepai rogoho ki yaa: “Pa yawa sosono boro gude ti basungo ní nayugo gupai nga, gi sosono boro re na pagbia beni ka manga gupai ní aidaha, ka gani pai avuranga ru ya.”—Baby and Child Care, 1998.

Nibipa fu arugute, Ziazia Kekeapai nayaa: “Kpudu gbia kuti zapai nafu tatamana.” (Asanza 29:15) Ono tie, anga agude dunduko naida i fu gu mbusa fuyó nga kina terẽ te. Asanza 17:10 naya furani wee: “Zapai narima gbe kina ku kpoto gu ni yo du na rugatinapai ki susi amandoro 100 ti kpoto mumungo boro.”

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 5]

Oni mangisunge na Ziazia Kekeapai ka rimisopai ku ngbadu gude yo