Fugo Yekova Niungaha

Memeapai Rogo gu Kitabu Nga Daniere

BUKU sa nga gu nasakarogo afugoyo nayaa: “Gu buku nga Daniere, si du dagba gu bawene abuku kisusi du rogo Ziazia Kekeapai. . . . Si hi be agu arengo nika nyeanye kindi.” (Holman Illustrated Bible Dictionary) Gu pangbangaa Daniere akehe re atona rogo gu garã nangia 618 M.B.K. (Mbata fu Batikayo Kristo) ho Nebukadenesara nangia Bakindo Babera ayeni ku Yerusarema yo na ki runguru patihe ki zihe na ki rogodi “awiri aYisaraere” ki ga naayó nizizi aboro ku Babera yo. (Daniere 1:1-3) Daniere angia boro sa dagbayó ho ko aduni nisosono gude. Sangba gu buku re nadigo kini pepa Daniere ya ko adu kindi kina Babera yo. Ho garã Daniere adani wa 100, Mbori akido ko ki yaa: “Mo aóngoda, ti digida agu arame re mo ki ru rogo kina gu ga ba i aringbisi he foro.”—Daniere 12:13.

Daniere ake bambata apapara gako buku ti genehe ringbisihe kuti ginigu namangi mbata ginigu ki ngbe tifuoho, na ko kini fura tipa tiko nga “ko.” Ono anga wo si adu tipa gu yangara paparaha te. Ko akehe tigaha kini fura tipa tiko nga “mi.” Gu buku Daniere akehe re, si na asangbanebi rogoho nibipa agu aringara nadu na bakere ome kisusi rogo zegino nata ye kini susi, naapa gu regbo si adu nga Masiya nika kura ti ni naapa agu apai namanga rogo gi gaani aʹuru re.a Gu sosono nebi re awisigi agu apai nadu rogo gako raka ko arakihe nigbangaha na ki gumba agu apangbangaa furani nangarasa rani nga akumba na adee ani kakuti gani ruru mangaapai. Gu pangbangaa du rogo gu buku nga Daniere, si niungaha na kidu na tandu ti ni.—AEbere 4:12.

GINE GI TANGARAPAI TI GENEHE RE AYUGOHO FURANI?

(Daniere 1:1–6:28)

Daniere gbiati abadiangbako biata nangia aSadaraka, Mesaka, na Abedenego adu ngbangayo kua bakindo yo Babera yo rogo gu garã nangia 617 M.B.K. Vuru agu agarã biata i aaraba agi aparanga re na gu raka nga ga abamangisunge ngbangayo, i akakuti gayó ruru mangaapai fu Mbori. Fuo susa agarã wa muambe, Bakindo Nebukadenesara arari mosumo nagasi gako berã. Daniere akusi gu mosumo nangiaha re na ki yugu sangbaha. Gu bakindo re aidi kuti gupai nga, Yekova nga gu “Mbori [du] ku ri ambori ni rengo, nga Gbia ku ri abakindo, nga bakusi okooko apai.” (Daniere 2:47) Ono tie, fuoho aimanga te bangiri Nebukadenesara ki go ti gipai re a wa si awiraha. Ho agu abakurea Daniere nadu biata re aká ni ti iriso kpiahe, bakindo aba yó ku gbigiwi yo. Ono tie, ndikidi Mbori abatasi yó, si ki sa Nebukadenesara ngbaome ko idi kuti gupai nga, “a nga kura mbori ho nga gu ni rengbe ka batasa boro wa gi te re.”—Daniere 3:29.

Nebukadenesara arari kura mosumo berewe. Rogo gu mosumo re, ko abi bakikii ngua i adehe si ki ti sande na i ki vo rukurumoho tipa ka si sononga ya. Daniere ayugu sangba gu mosumo re. Papara sangba gu mosumo re adigi ho popo azi Nebukadenesara ni na si ki go tiko. Fuo dungu agarã kusa, Bakindo Beresasara amangi bakere pumbo tipa gako kikindigipa aboro, na ko ki ye na agu ainga dahabu na feda nadu tipa ga Yekova sunge tii yekaru yo kupati gi pumbo re, nga gupai naadanga ko mangihe ya. Rogo kina boro gu yuru re, i aimi Beresasara, na Darayawesa ki sungu rii mbatabakindo kubako. (Daniere 5:30, 31) Ti rago Darayawesa, ho garã Daniere aduni nga 90, agu akurako abanyaki nangia aboro ngbaduse, i ataburõ tipa ka imoko. Ono tie, wa i abako ku sima abahu yo, Yekova abatasiko abatasa “be ome abahu.”—Daniere 6:27.

Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:

1:11-15—Ya mo akpepasio (NW) na bakinde nangia gu riahe nasa kpoto agu aparanga aYuda re si du pongopongo? Oó, si nangiaha te. Anga riahe ho rengbe ka manga gu ariapai re rogo arame bawe gbua te. Yekova du nasa kpotoyo si du wo, nafu maku fuyó mbiko kido yó kutiko.—Asanza 10:22.

2:1—Gini regbo Nebukadenesara arari gu mosumo nadu tipa bakikii kpiahe? Pangbangaha nayawee gipai re amangi rogo “gu ue garã zogarago nangia ga Nebukadenesara.” Ko adani bakindo rogo 625 M.B.K. Si ki tadu were, si kini yugu gupai nga gako ue garã zogarago atona rogo 623 M.B.K., nga bete agarã mbata fu ko rimi na vura ku ringara Yuda yo. Ti gu regbo re, Daniere aadunga Babera yo tipa ka sa sangba mosumo te. Wa gopai ayugoho, i atona gida “gu ue garã” re tona rogo 607 M.B.K. ho aBabero agbarasi Yerusarema ni ki da ni agu aboro naazoga zegino.

2:32, 39—Wai si adu nga gu kindo nangia ga feda aduna umbapaha ti gu nangia ga dahabu nangia rii kpiahe. Na gu nangia ga tara ki umba ti gu nangia ga feda? Gu bariwara ngbii nangia ga aMadio na aParaso, nga gu feda arukubaha, si aduna paha kusende ti ga Babera, nga rii gu kpiahe re, mbiko si aadunga na gu mamu nga ga gburuwa ringara Yuda te. Gu ringara nangbefuo gure angia ga aGiriki, na si du tara arukubaha. Gu zogarago nangia ga aGiriki aima umba ti ga aMadio, a wa umbapa tara ti feda. Wa ringara aGiriki avura du nga bariwara ngbii, si aadunga na gu mamu nga ga zaka ga Mbori aboro wa gu ga aMadio na aParaso ngbii amangihe te.

4:8, 9—Ya mo Daniere asa tiko asa nibinza? Oó. Gu fugo nga “gbia abinza,” si nayugopa rimo gu sunge i afuhe fu Daniere ‘nigbia baira abazogo kurii airatatamana Babera dunduko.’—Daniere 2:48.

4:10, 11, 20-22—Gine gu bakikii ngua nadu rogo ga Nebukadenesara mosumo aarukubaha? Rogo bambata digisidigisi sangbaha, gu ngua re aarukuba Nebukadenesara nibazogo gu ringara nadu na bakere ome kisusi rogo zegino. Ono tie, wa si adu nga gu zogarago re aima kio ki da “kuti digida kpotosende yo dunduko,” gu ngua re aayugo guhe paha aima kio kisusi. Daniere 4:17 nakoda gu mosumo re kuti gu zogarago nga ga “gu Ko nga Bahe ki susi” kurii ngbatunga aboro. Gu ngua re, aarukuba ga Yekova bakere pagbia nga gu rengbe na arago dunduko, gbe, nibipa gu pagbia du ko nani ku auru kpotosende. Sidu tie, gu mosumo nadu tipa ngua re, si na adigisidigisihe ue, bambataha adigi kuti Nebukadenesara na uehe nika digo nibipa ga Yekova bakere pagbia.

4:16, 23, 25, 32, 33—Bagizo gu rago ya yó si adu “bara saba” re adu wai? Tipa agu apai dunduko nadu nga si nika manga Nebukadenesara re, si aidi gupai nga gu rago du bagizoho nga “bara saba” re, si du nigbangaha susi arame saba tipa agi apai re ki rengbe ka manga vuruhe yo. Tipa ko, agi arago bara saba re angia arame 360 bara 7, nga areme 2,520. Rogo bakere digisidigisihe, gi ‘rago bara saba’ re nga agarã 2,520. (Yezekere 4:6, 7) Si atona na gbarasa Yerusarema rogo 607 M.B.K. na ki digi ho i amoi Yesu ni rii mbatabakindo rogo gu garã nangia 1914.—Ruka 21:24.

6:6-10—Wa duhe nga, anga kparakpara ba si aidaha be boro tipa ka kpara fu Yekova te, ya mo si aadunga fu Daniere nipatatamana ko naakpara fu Mbori nigbuko tipa agu arame nadu 30 re tee? Pa ga Daniere kparakpee fu Mbori bara biata rogo uru sa angia gupai aboro dunduko aima rugatiyo naapaha. Si du asogoko aye ti ni na gu berã nga i rũ ndiko ka zahe ti kparakpee. Ka Daniere aʹaria tiko ti gu gako sino kparakpee re, ka si ayugu gupai nga ko ima mbu gako Mbori na ko akanga berewe kuti gako ruru mangaapai fu Mbori te.

Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:

1:3-8. Ga Daniere diaberã gbiati abadiangbako ka nye niruru yó fu Yekova aayugo gupai nga, avunguyo aima raba yo wenengai gbe mbu yó rukutu. Ho agu avunguagude nga agunde ti Mbori aperesa pa agu apai ni nga ga toro mbatayo rogo gayó raka na kini yugupai fu awiriyo i mangi kina gupai re, si nasa gupai nga agi agude re sovura kuti agu aʹasada dunduko gbiati agu asosoda yó dunduko i ka gbia tiyó nani sukuru yo watadu rogo kura aba.

1:10-12. Daniere aima rugatiko naapa ndu gupai “baira avuru bakindo” aagunde ti ni be bakindo ka ko akonganga kina kuti gako pai ya. Ono tie, Daniere andu kusa fuo “buruku” nga guko sinoko avura ngba tooni. Ho ani amangapai ni sa kpakarakpakaraapai, si naida ani du na dudungurobipai, giarogopaiyo, na tatamana wakina gure.

2:29, 30. Wakina Daniere, si naida ani tambua kina Yekova tipa gu inohe, wene sino, na wene abirĩ gbia ani he rogo gako riigbu.

3:16-18. Ani ayanga wee wa ka agi aparanga re abasapai ki ri gu riahe bakindo afuhe fuyó, ka i aru nyanyakii bara gere tigu te. Ani a wo, si naida ani naamanga nyanyaki asadatise “ki nimangi apai dunduko nzunzu.”—1 Timoteo 3:11.

4:24-27. Gu sunge nga ga takapande gu pangbangaa nga ga Kindo, nga gu nakoda tungusapa gako gbarasa ngbangaa fu iraira aboro, si naida agu aboro namangaha du na kina gu bangisa idapase nadu ti Daniere ho ko atakipande gupai ni si adu nga si nika ye sa Nebukadenesara naapa gupai si aida gu bakindo re mangihe tipa ‘zezeredi rago du fuko nigbangaha.’

5:30, 31. Gu “sanza . . . [i agumbaha] kuti bakindo aBabera,” si aima da ti rengo. (Yesaya 14:3, 4, 12-15) Satana Bakitingbanga, du gako rukö teketeke wakina gu nangia ga abakindo Babera, gako raka nika digo wakina gure a.—Daniere 4:30; 5:2-4, 23.

GINE GU YUGUYUGUPAI DANIERE ABIHE AYUGOHO?

(Daniere 7:1–12:13)

Ho Daniere abi bambata yuguyugupai ni rogo mosumo rogo 553 M.B.K., garãko aduho gii 70 yo. Daniere abi kikindigi anyaa biama naayugopa agu aringara nadu na bakere ome kisusi rogo zegino tona ti ragoko ki da ti gi gaani regbo re. Rogo gu yuguyugupai ko abihe tipa apai ku ngbangbaturũ yo, ko abi ‘boro naye wa wiri boro’ i ki fu “nyenye zogarago” funi. (Daniere 7:13, 14) Fuo susa agarã ue kusa, Daniere abi yuguyugupai nadu tipa Amadio na aParaso, tipa ringara aGiriki, na tipa “bakindo [duna]. . . kere ngera.”—Daniere 8:23.

Fuo ti Babera rogo gu garã nangia 539 M.B.K., Darayawesa nangia Madio ada nibazogo kurii aKasado. Ti gu regbo re, Daniere kini mo ka kpara fu Mbori tipa ko karaga ringara kpuyo kubaha. Si atadu kina ku ngbako, Yekova kini kedi gu maraika nga Gaburere ko ‘fu tatamana na rugatinapai fu [Daniere]’ tipa paye Masiya. (Daniere 9:20-25) Fuo gure, agarã ki susi ki da kurogo 536 watadu 535 M.B.K. Baraho ngaha re, yangara aYuda aima karaga tiyó ku Yerusarema yo. Ono aboro asogote yó asogote na sunge dua yekaru. Gipai re aye na bakabangirise fu Daniere. Sidu, ko kini mo kaa kodaha kurogo gako akpee, Yekova kini mo ka keda kikiipa maraika fuoko. Fuo gu maraika re nyakasi Daniere na ki ngarasiko, ko afura tipa gu zunohe si adu nga si nikadu tipa kiopase dagba bakindo nga ga nodiyo na gu bakindo nga ga sudiyo. Si adu nga gi kpata nikadu dagba agi abakindo re atona ho agu abarutiriivura nangia ga gu Aregizanda Pako Akii Gbe nika kparaka gako ngbii dagbayó kada kuti gu regbo gu Bakere Bazogo nga Mikaere ‘nika guari’ ti ni.—Daniere 12:1.

Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:

8:9—Gine gu fugo-masaku nga “wene ringara” arukubaha? Herẽ, “wene ringara” narukuba agu apai namanga fu mbedimbedi aKristano vuru agu aringara nga ga ANgirisi-na-Amerikani du na bakere ome kisusi rogo zegino.

8:25—Da nga gu “bazogo nga ga abazogo ko”? Gu fugo Ebere nga sar i asaha nga “bazogo,” bambata rogoyo nga “gbia,” watadu “sambiri.” Sidu, gu fugo nga “bazogo nga ga abazogo ko,” si tipa kina Yekova Mbori sa, nga Gbia kurii amaraika dunduko, kodi “Mikaere, . . . [du] dagba gbia abazogo.”—Daniere 10:13.

9:21—Tipagine Daniere afura ti ni tipa gu maraika nga Gaburere ya ko nga “kumba”? Si wo bambiko Gaburere aye fuko niboro angianga nitoro ya, a wa ko akuru fuko mbata.—Daniere 8:15-17.

9:27—Gini mokido sunge adu ti ni kindi dati digido 70 aposo nga ga agarã watadu da kurogo 36 F.B.K.? I adi gu mokido kusayo nangia ga Ndiko rogo gu garã nangia 33 F.B.K. ho Yesu akpi ni. Ono tie, wa Yekova amangipai nga ka mbu gu mokido ko amangihe na Abarayama si niimangisunge kindi da kurogo gu garã nangia 36 F.B.K. tipa ndikidi aYisaraere gbia undo behe, si nangia yuguyugu gako inapai tipa ka rogoda ngbatunga Abarayama kurogo gu mokido re. Gu mokido Mbori amangihe na Abarayama aandu kumbatayo kindi tipa “ga Mbori Yisaraere” gbia undo behe.—AGaratio 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:

9:1-23; 10:11. Mbiko wa Daniere angia boro umbasitise, nivuru Mbori, nibawisigiapai, na nigu boro nakpatagara kuti kparakpee, si du Mbori ‘akpinyemuko ti ni gbe.’ Agi asino re aundo ko a ko nye niruru ko dati digido gako raka. Ani dinga berã ka nye niruru rani wakina Daniere.

9:17-19. Zavura ho ani akpara ni tipa ga Mbori vovo zegino ye, nga “ruru apai nikanye rogo ho,” ya mo si aidanga ani moi pa ziasi rimo Yekova naapa dia gbarasarimo kusayo ti gako bakere pagbia ngia gu banguapai ani aperesaha mbata fu sanahe tipa digiso gaani arungo tee?—2 Petero 3:13.

10:9-11, 18, 19. Niwirika ani mangapai wagu maraika naye fuo Daniere, si naida ani naangarasa tirani dagbarani na kini nyakasi tirani na agu afugo nga ga wasa.

12:3. Rogo gi yangara arame re, “agu . . . [aboro] nga airatatamana,” nga mbedimbedi aKristano, aima digo ‘nikĩ imaima wa vuro ngbangbaturũ’ na ki ima ye na “dungu . . . [aboro] sa rurupai,” kodi “rimbasa aboro” du dagba “kura akandoro.” (AFiripoio 2:15; Yugoti 7:9; Yoane 10:16) Mbedimbedi aKristano nikaa ‘kiko wa akerekuru’ rogo apai dunduko ti regbo ga Kristo Zogarago Tipa Agarã Kutu ho i kaa mangasunge ni na gu undo du ti gako motumo tumorii ka husa gu ngbatunga aboro nani nga agisangbaa. Si naida “kura akandoro” kakuti mbedimbedi aKristano nibeedi mangapai kini songodiyo na ngbaduyó yo dunduko rogo apai dunduko.

Yekova ‘Nafu Maku fu agu Aboro Nagunde Tiko’

Gine gu buku nga Daniere ayugoho furani tipa gu Mbori ani airisoko? Oni wisiginga gu sangbaanebi du rogoho, gu naima digo na gu du kindi kumbatayo nika digo adigo. Oni bingo wai si ayugo Yekova nigu Boro nadigiso fugoko!—Yesaya 55:11.

Gine gu yangara papara gu buku nga Daniere re agumbaha tipa gaani Mbori, nga gu paparaha angianga sangbanebi ya? Agu aparanga biama nangia aEbere naká ka i aidanga ka rimo gu sino raka nangia ga aBabero ya, i agbia ‘inohe, rubangirise, na tatamana.’ (Daniere 1:17) Ndikidi Mbori akedi gako maraika ko ndu ka batasa Sadaraka, Mesaka , na Abedenego be we gbigiwi. Ko abatasi Daniere be abahu. Yekova ‘naundo agu aboro nakido kutiko’ na kini ‘fu maku fu agu aboro nagunde tiko.’—Atambuahe 115:9, 13.

[Gu rukutu kekeapai du bandu kpewaraga yo]

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 10]

Tipagine Mbori ‘akpinyemu Daniere ti ni’?