Fugo Yekova Niungaha
Memeapai Rogo Agu Akitabu Nga Obadaya, Yona, na Mika
“GU YUGUYGUPAI Obadaya abi he.” (Obadaya 1) Agi afugo re nga tonatona agu afugo du rogo gu kitabu nga Obadaya. Gu nebi nangia Obadaya re aafuranga tipa tiko te, ko ayugu kina rimoko sa rogo gu kitabu ko akehe rogo 607 M.B.K. re. Gu nebi nangia Yona anyasi keke gako kitabu akama agarã ue kusayo mbata fu Obadaya ke gako. Ko afura tipa gupai kina boro ko nitiko agbiatiko nani nibi gu sunge i afuhe fuko nga ga mokedi. Agu agarã 60 Mika amangihe kuti sunge nebi adu bangbanda gu regbo Obadaya na Yona amangisunge ti ni, natona ti 777 M.B.K. ki da kuti 717 M.B.K. Gupai Mika apehe tipa tiko angiawee ko angia “boro [gu gbaria nangia] Morasa” na Fugo Yekova ayugutihe fuko “ti rago Yotama, na ti rago Aza, na ti rago Izikiya, nangia abakindo aYudo.” (Mika 1:1) Pa ruga gi nebi re tiko na gu raka nga ga gbaria niyuguyuguhe rogo agu akpiapai ko agumbaha ka nyakasa gako pangbangaa nani.
“I ADÍA RO KU SA YO NYE ANYE KINDI”
(Obadaya 1-21)
Obadaya aya fu Edome wee: “Bambiko gu pai i amangi he ni zuu fu tamero nga Yakoba, kina zee nikamanga ro tipa ha, i adía ro ku sa yo nye anye kindi.” Gu nebi re aima rugatiko naapa gu zuũ aEdome amangi awiri Yakobo nani nangia aYisaraere. Rogo gu garã nangia 607 M.B.K. ti gu regbo aBabero agbarasi Yerusarema, aEdome ‘akpara tiyó ki ru kusayo’ na ki koditiyo na gu “kungba aboro” naye ka zubo aYisaraere re.—Obadaya 10, 11.
Ono si adu nga i nika karaga apai akaraga kubaha fu angbatunga Yakobo. Obadaya agumba sangbanebi ki yaa: “Ri Bagangara Siona yo agu yo nikadu ni nabati, si ki du ni kparakpara ba ziazia.”—Obadaya 17.
Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:
5-8—Tipagine i aringbisipa gbarasa Edome ti ni kuti paye abatuka yuru gbiati abadungura bakakue? Ka airadĩ aye ku Edome yo, ka i adĩ kina agu ahe i aidaha. Na ka abamangisunge aye koyo du yó ni, ka i ambu futu bakakue ambu fuyó. Ono tie, ho ka Edome ati ni, ‘agu aboro dunduko i amangi mokido naayó’ nga aBabero, ka i aweteke rago yo sirisiri tipa agu aũkumuko nadu yo na ki rogoho naabaha.—Yeremaya 49:9, 10.
10—Wai i adi Edome “ku sa yo nye anye kindi”? A wa i aima fura tipaha, gu rikaaboro nangia aEdome angia kina boro ndikidi aboro nadu na zogarago beyo na kidu ni agu aboro nadu na kina ringara beyo i araka rogoho. Ono tie, i aima runo. Gu Bakindo aBabero nangia Nabonido azi Edome bara bebere sita kama agarã M.B.K. Bara rogo gu biama kama agarã M.B.K., agu aboro naaraka rogo gu ringara nangia ga aEdome angia ngbatunga Nebayota, ono aEdome kini raki tigayo rogo gu papara Yuda nadu ku sudiyo, rogo ringara Negebe. Aboro atona ka yamba gu rago re kusa nga Idumaya. Fuo gbarasa aRomo Yerusarema rogo 70 F.B.K., aEdome kini runo nibasa.
Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:
3, 4. Mbikopa raka aEdome rogo gu dagbarago nadu na abaagangara rogoho na dudunguro ngboongboorago nga gu nadu wa wene bagbuko be avurayo, si asayó ni airarukö i kini nangi tiyó na gu berã nga i rogo wene ba, pai ho rengbe ka manga yó te. Ono tie, gu sarangbangaa nga ga Yekova, ka boro gbunga behe te.
8, 9, 15. Gu tatamana nga ga awiri aboro na gu ome du beyo arengbanga ka banda yó rogo ‘gu uru nga ga Yekova’ te.—Yeremaya 49:7, 22.
12-14. Gupai namangi aEdome nafu zahe fu agu aboro nidu na ngbarago baraho ga Mbori amoyambu nigbia tiyó ni na akpakarapai. Yekova abingo gu rungosi i arungosi gako aboro nani nitaatapai te.
17-20. Gu sangbanebi nadu tipa pa karaga awiri Yakobo re atona ka digo ti gu regbo gu yangara aboro atona guari Babera yo ka ga ku Yerusarema yo rogo gu garã nangia 537 M.B.K. Fugo Yekova ti aregbo dunduko namanga amanga a wa ko agumbaha. Ani rengbe kadu na bakere kido kuti gako akidohe.
PA ‘GBARASA NINEVE’
(Yona 1:1–4:11)
Kuba gupai nga Yona guari ‘ki ndu ku Nineve yo, nangia bakere bakporo, ki tungusi gu tungusapai fuyó’ nadu tipa pa gbarasaha, ko aguari kini mere kina kurogo gu kura rago kia. Yekova “akedi bavugumo yuge kubangiri baime” na ki mangisunge na “batĩo” tipa ka ruga Yona na ka kedako berewe niuehe kurogo gu bakporo nangia ga aAsuro re.—Yona 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Yona arimi ku Nineve yo na ki tona takapande gu nyanyaki pangbangaa nadu ngbako niyaa: “Rame koyo kina 40, i ki gbarasi Nineve!” (Yona 3:4) Gu gbarakagbaraka ariapai Yona aainongo nga aboro Nineve nika mangaha ya, si asako ko “zingi.” Yekova amangisunge na “wawa nagbanga” tipa ka yugopai fu Yona tipa guhe nga inapai.—Yona 4:1, 6.
Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:
3:3—Ya mo si nirengo nga bakio Nineve adu nga “rame nduge rogo ho . . . biata”? Ii, kinawo si adu. Mbata kusayo, aboro anaakoda gu kura arago akoda aboro aaraka rogoho natona Korosabada yo nodiyo ki da ti Nimeruda sudiyo kini yambuhe nga Nineve. Agi arago i akodihe re dunduko akiisi Nineve na patihe kirikiri kidu nga amairo 60.
3:4—Ya mo Yona awiriki fugo aAsuro awirika mbata tipa ka ruho ka tungusapai fu aboro Nineve? Si nawira gupai nga Yona aima ino fugo aAsuro mbata, watadu si rengbe kadu nga Mbori du na moi gu fugo re ku ngbako ngba iiriwo gene tipa ko ndu ka tungusapai fuyó rogo payo. Gu kurapai rengbe kadu nga ko ape gi gako pangbangaa re kina rogo pa-Ebere, gu kura boro kidu ho tipa ka saha kurogo payo. Ka si du nga ko aafura rogo pa-Ebere kura boro kidu ho ka gumbaha fuyó rogo payo, fugoko aima fõngbaduyo i duna nyemu ka gia gu pangbangaa ko agumbaha fuyó.
Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:
1:1-3. Si rengbe kadu niirairapai ka si du nga ani nataino aino kini rimisi tirani kurogo gu kura asunge ki zanga tungusa gu wene pangbangaa nga ga Kindo na sunge sa aboro ni abawiriki. Gu boro namanga wa gure, ní naora aora be gu sunge Mbori nafuhe funi.
1:1, 2; 3:10. Ga Yekova inapai adigongo kina kuti rikaaboro sa, ngbatunga sa watadu gu badona nga ga aboro sa te. “Yekova du ni wene ko fu aboro dũ, gako wene nunga aboro du ku ri agu ahe dunduko ko amangi he.”—Atambuahe 145:9.
1:17; 2:10. Agu aʹuru biata na ayuru biata Yona adihe ku vuru batĩo yo, si aayugo pakpio Yesu na zinga ko bekpio.—Matayo 12:39, 40; 16:21.
1:17; 2:10; 4:6. Yekova abatasi Yona be bakere sungburosungburo ime. Mbori afu “wawa nagbanga, si wa ku ri Yona, ya si du ni nzereme ku ri ko, ka batasa ko be gako pa rungo.” Agu airisi Yekova du ti gi gaani regbo re, si naida i kido kuti gayó Mbori na kuti gako weneringise nga ga nyemuse tipa ko banda yó na ki batasa yó.—Atambuahe 13:5; 40:11.
2:1, 2, 9, 10. Yekova nagia gu kpee agia nga ga gako amoyambu na gayó kpesarawati.—Atambuahe 120:1; 130:1, 2.
3:8, 10. Mbori aima “sa tiko ti” gu gberãngbii ko agumbapaha, watadu ka aria berãko “ka ko amanga nga ha ya.” Tipagine? Bambiko aboro Nineve aima saberã yó ti gayó gbegberẽ mangapai. Wakina gure areme a, ka si du nga iraira boro mangi ndikidi saberã, Mbori nambupai ambu funi.
4:1-4. Anga boro ho rengbe ka za Mbori ti gako inapai te. Si aidanga ani bisirapa gu ga Yekova inapai ko namangihe fu gu kura aboro te.
4:11. Yekova nahipai tipa gupai nga i tungusi gu pangbangaa nga ga Kindo rogo zegino dunduko wakinagu ko amangihe tipa agu aboro nadu Nineve yo nga 120,000, nga aguyo naainongo ka “kparaka kumbabeyo ti garebeyo ya.” Ya mo nunga agu aboro du rogo gaani dagbarago asanga rani ani guari ka tungusipa Kindo kakaka na sunge sa aboro ni abawiriki tee?—2 Petero 3:9.
“ONI KPÉ RIRONI KI YERE MANGERIRONI”
(Mika 1:1–7:20)
Mika akusi gu ingapai nangia ga aYisaraere na ga aYuda kuyangura, na ki fura tipa pa gbarasa gayó abaakporo, na ki kidopa karaga yó berewe. Si adu nga Somorona ada “wa guguda kpasakpasa rago.” Mbiko gu irisokpiahe nangia ga aYisaraere na aYuda, si aida i “kpé” mangeriyo watadu ka ba zee tiyó. Pa keda yó ku ba zioyo asa gupai nga i kpe mangeriyo wakinagu nga ga “nguku,” du wakina gu ranga nidu na kina bete mangerii gbua riru yo. Yekova akido yó ki yaa: “Ako Yakoba, mi adúngura roni [adungura] dunduko ni rengo.” (Mika 1:6, 16; 2:12) Si adu nga Yerusarema “asá tihe ni aguguda gbarasigbarasi ahe” mbiko gu iraira mangapai nangia ga abangbembatayo na agu anebi nangia akuondiko. Ono si adu nga Yekova “adungura” gako aboro adungura kurogo bangisa ba sa. Bambiko “Betereme Efurata” yo boro ka ye ni nga gu ní “nikadu ni bazogo aYisaraere.”—Mika 3:12; 4:12; 5:2.
Ya mo sino Yekova adu nigbegberẽhe fu aYisaraere? Ya mo gako arugute adu nikpakarakpakaraha tipa ka mangaha? Oó, wo te. Gupai Yekova aidaha be airisiko nga i ‘niimangipai niruruhe, kini kpinyemu weneringise, na kini ta niumbasitise na gayó Mbori.’ (Mika 6:8) Ono tie, agu aboro naaraka ti rago Mika aima da nigbegberẽ yó, ‘guni nangba kisusi dagbayo adu wa nguruza, guni nadu niruru ní susi dagbayo kidu wa ndugu kiwe,’ kini imisi agu aboro nanaaye fuoyo na kini igirãsi yó. Ono gu nebi re asanahe ki yaa: “Da du ni Mbori wa [Yekova]?” Si adu nga Mbori nika duadu na nunga gako aboro berewe na ki ba gayó “ingaapai dunduko ku dudungura baime yo.”—Mika 7:4, 18, 19.
Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:
2:12—Ti gini regbo gu sangbanebi du tipa ‘dúngura gu yangara aYisaraere’ adigi? Bambata digisidigisi gi sangbanebi re adu rogo gu garã nangia 537 M.B.K. ti gu regbo yangara aYuda ayego ku ringara kpuyo yo wa i azi yó ku Babera yo. Ti gi gaani regbo re, gi sangbanebi re adigi kuti “ga Mbori Yisaraere.” (AGaratio 6:16) Natona rogo gu garã nangia 1919, mbedimbedi aKristano nadungura tiyó wakina “akandoro rogo ndugu ra.” Pa koda yó tiyó na gu “bakere rimbasa aboro” nga “kura akandoro” nasa gupai nga “baworo” yó watadu fugo yó zi ngbii. (Yugoti 7:9; Yoane 10:16) I dunduko kodi tiyó tipa ka sonosa ndikidi irisombori.
4:1-4—Wai Yekova “asara ngbanga dagba dungu aboro, ki za nyanyaki arikaaboro” “ti yangara arame”? Gu fugo nga “dungu aboro” na “nyanyaki arikaaboro,” si ayugongo pa ngbatunga aboro watadu agu ariigbu nga ga birĩ zogarago te. Kuba gure, agi afugo re nabi agu aboro ye dagba arikaaboro dunduko nibasasa kaa iriso Yekova. Yekova nasarangbangaa dagbayo na kini rugusi gayó apai rogo toroyo.
Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:
1:6, 9; 3:12; 5:2. AAsuro agbarasi Somorona rogo gu garã nangia 740 M.B.K. ti rago Mika. (2 Abakindo 17:5, 6) AAsuro aye berewe ku Yerusarema yo ti regbo gu zogarago nangia ga Izikiya. (2 Abakindo 18:13) ABabero azo Yerusarema rogo 607 M.B.K. (2 Pekapai 36:19) A wa nebi aima gumbaha kumbatayo, i abatika Masiya “Betereme Efurata” yo. (Matayo 2:3-6) Gu sangbaanebi nga ga Yekova azanganga manga te.
2:1, 2. Nairiwo gu kerepai kangiaha ka si du nga ani nananga ananga nga ani namanga ga Mbori sunge ono kini gbata kina aũkumuko tipa tirani kuba gupai nga ani gbata “gako ngbi mbata, na gako rurupai.”—Matayo 6:33; 1 Timoteo 6:9, 10.
3:1-3, 5. Yekova naida gupai nga, agu aboro nangerakurii apai dagba gako aboro, i niimangipai niruruhe.
3:4. Ka ani aida Yekova nigi gaani akparakpee, si aidanga ani naamanga aingapai te, watadu kaa manga gu kura apai nigbuko te.
3:8. Gu gaani sunge nga ga tungusapa gu wene pangbangaa nga ga Kindo, nga gu nakoda gu pangbangaa nga ga sapangbangaa, ani rengbe ka mangaha wenengai kinagu ka ga Yekova ziazia toro nyakasi rani.
5:5. Gi sangbanebi du tipa Masiya re, si nakido rani na gupai ngawee, ho akare nika zubo ga Mbori aboro ni, i “akusa ababanda akandoro saba kuti yo na abazogo aboro muambi,” nga bakere bange agu akumba duna inohe tipa i naangbembatayo rogo apai dagba gi ga Mbori aboro re.
5:7, 8. Tipa dungu aboro, mbedimbedi aKristano fuyó wakina “ndomo be Yekova,” nga gu gamunihe naye beko. Gipai re wo mbiko ko namangasunge na mbedimbedi aKristano tipa ka takapande gu pangbangaa nga ga Kindo. Gu “kura akandoro” nafu gu wasa nga ga toro fu aboro ni undoyo mbedimbedi aKristano rogo sunge tungusapai yo. (Yoane 10:16) Nairiwo gu mamu nga ka kodatirani kuti gi sunge nga gu naye na ndikidi wasa fu kura aboro re!
6:3, 4. Nirengo, si naida ani wiriki Yekova na kidu na nunga agu aboro tirani duhe furani nikpakarapai ani gitirani naayó watadu aguyo du rurungburaa rogo toroyo.
7:7. A wa ani kaa mangapai kuti agu akpakarapai nga ga raka rogo gi gbegberẽ zegino re, si aidanga kpotoraniyo zere wagu tooni te. Kuba gure, si naida ani du wakina Mika, ‘naasúnguda Mbori nga gako bata.’
7:18, 19. Wa duhe nga Yekova zaaza tipa ka mbupai furani ti gaani ingapai, si naida ani du a zaaza tipa ka mbupai fu agu aboro naingapai kuti rani.
Oni ‘Naata Kindi na Rimo Yekova’
Agu aboro nasovura kuti Mbori na gako aboro, i adia yó “ku sa yo nye anye kindi.” (Obadaya 10) Ono tie, Yekova rengbe arengba ka mbupa gako zinga ka si du nga ani nairisa gako arugute na ki zanga manga gu gbegberẽ apai ko asogaha. (Yona 3:10) Si adu nga “ti yangara arame,” ndikidi pambori adu nitumbatumbaha ti zire apambori dunduko na agu aboro duna giasangbaa kini tiria kurogoho. (Mika 4:1; 2 Timoteo 3:1) Sidu tie, si naida ani diberã kaa ‘tá na rimo Yekova gaani Mbori nye anye kindi.’—Mika 4:5.
Nairiwo gu nyanyakipa apai agu abuku nga ga Obadaya, Yona, na Mika ayugoho furani! Wa vura duhe nga agarã ima susa awere wa 2,500 tona ti gu regbo i akekehe, gu gayó apangbangaa re kindi ‘niungaha, kidu na tandu’ da ku areme.—AEbere 4:12.
[Gu kpiahe du ti kpewaraga 9]
Obadaya agumba sangbanebi ki yaa: “I adía [Edome] ku sa yo nye anye kindi”
[Gu kpiahe du ti kpewaraga 11]
‘Mika asungudi Yekova,’ kinawo si aida oni mangihe a