Baiblo ɔ Pɛ Lɛ Ma Nyɛ Maa Tsɔɔ Wɔ Anɔkuale ɔ
Kɛ je blema nɛ nihi babauu naa Baiblo ɔ kaa e ji womi nɛ ma nyɛ maa tsɔɔ wɔ anɔkuale ɔ. Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, nihi ayɔhi abɔ kɛ níhi nɛ Baiblo ɔ de ɔ tsuɔ ní. Se kɛ̃ ɔ, ni komɛ susuɔ kaa Baiblo ɔ be be loo nyaziahi sɔuu lɛ ngɛ mi. Kɛ o susu kɛɛ? Anɛ o ma nyɛ maa na anɔkuale ɔ ngɛ Baiblo ɔ mi lo?
NƆ́ HE JE NƐ O MA NYƐ MA NÁ HƐ KƐ NƆ FƆMI NGƐ BAIBLO Ɔ MI
Mɛni ma ha nɛ o ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ Baiblo ɔ mi? Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke níhi nɛ o huɛ ko de mo jeha komɛ nɛ be ɔ tsuo ji anɔkuale ɔ, e ngɛ heii kaa o ma he o huɛ ɔ maa ye. Jã nɔuu nɛ níhi tsuo nɛ Baiblo ɔ de ɔ ji anɔkuale. Mo kadi nɔ hyɛmi ní komɛ.
Nihi Nɛ A Ngma Baiblo ɔ Ye Anɔkuale
Baiblo ngmali ɔmɛ ye anɔkuale, ejakaa a ngma mɛ nitsɛmɛ a tɔmihi ngɛ mi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, gbalɔ Yona ngma e tue gbomi ɔ he sane kɛ wo Baiblo ɔ mi. (Yona 1:1-3) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Yona ngma bɔ nɛ Mawu gbla e tue ha a he sane kɛ gbe e womi ɔ nya, se kɛ̃ ɔ, e ngmɛ́ níhi nɛ e pee kɛ dla e susumi loo e ní peepee ɔ kɛ hla hɛ mi nyami ha e he. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Anɔkuale nɛ Baiblo ngmali ɔmɛ ye ɔ tsɔɔ bɔ nɛ anɔkuale ɔ he hia mɛ ha.
Ga Womi Nɛ Ngɛ Mi ɔ He Ngɛ Se Nami
Anɛ Baiblo ɔ kɛ ga womihi nɛ a he ngɛ se nami haa wɔ lo? Ee. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo kadi nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de kɛ kɔ huɛ bɔmi kpakpa nɛ wa ma ha nɛ e hi waa kɛ nihi wa kpɛti ɔ he. E de ke: “Enɛ ɔ he ɔ, níhi tsuo nɛ nyɛ suɔ kaa nihi nɛ a pee ngɔ ha nyɛ ɔ, e sa kaa nyɛ hu nyɛɛ pee ngɔ ha mɛ.” (Mateo 7:12) “Ke o kɛ gbi blɛuu ha munyu heto ɔ, e tsiɔ abofu nya. Se munyu gegeege haa nɔ mi mi woɔ la.” (Abɛ 15:1) Niinɛ, Baiblo ɔ mi ga womi ɔmɛ a he ngɛ se nami mwɔnɛ ɔ kaa bɔ nɛ e ji ngɛ blema a.
Yi Nɔ Sane He Munyu Nɛ E Tu ɔ Ji Anɔkuale
Níhi nɛ nihi nɛ a tsuaa si kɛ hlaa blema níhi a mi ɔ na jehahi babauu ji nɛ ɔ, maa nɔ mi kaa nimli slɔɔtohi kɛ mahi kɛ níhi nɛ ya nɔ blema a nɛ Baiblo ɔ tu a he munyu ɔ ji anɔkuale. Mo susu nɔ hyɛmi nɔ́ kake ko he nɛ o hyɛ. Baiblo ɔ de kaa, ngɛ Nehemia be ɔ mi ɔ, Tiro bi (Foinike bi nɛ a je Tiro) nɛ a hi Yerusalem ɔ “ngɔɔ pami lo kɛ ní jua ní slɔɔtoslɔɔtohi babauu kɛ baa ma a mi.”—Nehemia 13:16.
Odase yemi ko ngɛ nɛ fĩ nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de nɛ ɔ se lo? Ee. Nihi nɛ a tsuaa si kɛ hlaa blema níhi a mi ɔ na tlomihi nɛ a kɛ je Foinike ɔ ngɛ Israel, nɛ tsɔɔ kaa ma enyɔ nɛ ɔmɛ ye jua niinɛ. Jehanɛ hu ɔ, a na Mediterenia Wo ɔ mi lo komɛ ngɛ Yerusalem. Nɛ nihi nɛ a tsuaa si kɛ hlaa blema níhi a mi ɔ he ye kaa jua yeli kɛ lo nɛ ɔmɛ je wo nya mahi nɛ a ngɛ tsitsaa a nɔ. Benɛ nilelɔ ko susu odase nɛ ɔ he ɔ, e de ke: “Munyu nɛ a ngma ngɛ Nehemia 13:16 kaa Tiro bi ba jua lohi ngɛ Yerusalem ɔ ji anɔkuale.”
Níhi Nɛ E De Kɛ Kɔ Je Mi Si Kpami He ɔ Ji Anɔkuale
Munyuhi nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ kɔɔ jami kɛ yi nɔ sane he titli.Se ke e de nɔ́ ko kɛ kɔ je mi si kpami he ɔ, e da pɛpɛɛpɛ. Mo susu nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ ɔ he nɛ o hyɛ.
Maa pee jeha 3,500 nɛ be ɔ, Baiblo ɔ de kaa je ɔ kpla si nɛ “nɔ́ ko hɛɛ we lɛ.” (Hiob 26:7) Enɛ ɔ je ekpa kulaa ngɛ susumi nɛ dɛ nɛ nihi hɛɛ kaa je ɔ fɔɔ si ngɛ nyu hɛ aloo ngɛ alu (kolue) ngua ko nɔ ɔ he. Benɛ a ngma Hiob womi ɔ jeha 1,100 se po ɔ, nihi he we yi kaa je ɔ kpla si nɛ nɔ́ ko hɛɛ we lɛ, mohu ɔ, a susu kaa e sa nɛ nɔ́ ko nɛ hɛɛ lɛ. Jeha lafa etɛ nɛ be ɔ ngɛ jeha 1687 ɔ mi ɔ, Isaac Newton tu níhi a mi hlami nɛ e pee kɛ kɔ he wami nɛ gblaa níhi kɛ baa zugba nɛ ji gravity ɔ he munyu. E tsɔɔ kaa he wami nɛ ɔ nɛ gblaa níhi kɛ baa zugba nɛ ji gravity ɔ lɛ haa nɛ je ɔ bɔleɔ si ngɛ kɔɔhiɔ mi nɛ nɔ́ ko hɛɛ we lɛ ɔ nɛ. Níhi a mi hlami nɛ ɔ ma nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de maa pee jeha 3,000 kɛ se nɛ be ɔ nɔ mi!
Gbamihi Nɛ Ngɛ Mi ɔ Ji Anɔkuale
Mɛni tsɔɔ kaa Baiblo ɔ mi gbami ɔmɛ da kɛ pi si? Mo susu Yesaya gbami nɛ kɔɔ Babilon hɛ mi kpatami ɔ he ɔ he nɛ o hyɛ.
Gbami ɔ: Maa pee jeha 732 loko a fɔ Kristo ɔ, Yesaya gbe e gbami ɔ ngmami nya. E ngma ngɛ gbami ɔ mi kaa, Babilon nɛ e ma ba pee nɔ yemi nɛ maa ye je ɔ tsuo nɔ ɔ hɛ mi ma kpata, nɛ e maa pee ma doku. (Yesaya 13:17-20) Yesaya tsɔɔ kaa Sirus ji nɔ nɛ maa nyɛɛ hɛ mi kɛ kpata ma a hɛ mi ɔ nɛ. Jehanɛ hu ɔ, e tsɔɔ blɔ nɔ nɛ Sirus maa gu kɛ kpata ma a hɛ mi. Nɛ e tsɔɔ kaa nyu maa ‘ta pa amɛ a mi.’ E de hu kaa a ma bli ma a agbo ɔmɛ a nya kɛ fɔ si.—Yesaya 44:27–45:1.
Gbami ɔ Mi Bami: Maa pee jeha 200 ngɛ Yesaya gbami ɔ se ɔ, Persia matsɛ Sirus ya tua Babilon. Akɛnɛ gbogbo nɛ bɔle Babilon ma a he wa he je ɔ, Sirus ha nɛ e ta buli ɔmɛ gba dɔ kɛ ha Yufrate Pa a nɛ bɔle ma a bɔ nɛ pee nɛ a nyɛ nɛ a nyɛɛ mi kɛ sɛ ma a mi. Enɛ ɔ ha nɛ pa a fã nɛ Sirus kɛ e ta buli ɔmɛ nyɛɛ mi kɛ sɛ ma a mi. Nyakpɛ sane ji kaa, Babilon bi ɔmɛ bli agbo ɔmɛ nɛ a kɛ sɛɛ ma a mi ɔ kɛ fɔ si! Sirus kɛ e ta buli ɔmɛ gu agbo ɔmɛ nɛ a bli kɛ fɔ si ɔ mi kɛ sɛ ma a mi nɛ a kpata Babilon bi ɔmɛ a hɛ mi.
Se e piɛ nɔ́ kake: Anɛ Babilon ba pee ma doku lo? Nihi ya nɔ nɛ a hi ma a mi jeha lafahi abɔ. Se mwɔnɛ ɔ, Babilon ma a nɛ e kɛ Baghdad nɛ ngɛ Iraq he kɛ we ɔ pee ma doku. Enɛ ɔ ji odase nɛ tsɔɔ kaa gbami ɔ ba mi niinɛ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa ma nyɛ ma ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ Baiblo ɔ mi ke e tu níhi nɛ maa ba hwɔɔ se ɔ he munyu po.