Skimmel—Vriend en vyand!
DEUR ONTWAAK!-MEDEWERKER IN SWEDE
Daar is skimmel wat lewens red; ander veroorsaak die dood. Sommige dra by tot die geure van kaas en wyn; ander maak kos giftig. Sommige groei op boomstompe; ander groei in badkamers en boeke. Trouens, skimmel is oral—jy asem dalk selfs spore in terwyl jy hierdie sin lees.
AS JY twyfel of skimmel oral om ons is, kan jy net ’n sny brood êrens los, selfs in die yskas. Kort voor lank sal ’n donsige lagie—skimmel—daarop ontwikkel!
Wat is skimmel?
Skimmel behoort tot die fungusagtiges, wat uit meer as 100 000 spesies bestaan, waaronder muf, sampioene, plantroes en gis. Slegs ongeveer 100 fungi is daarvoor bekend dat dit siektes by mense en diere veroorsaak. Baie ander speel ’n onontbeerlike rol in die voedselketting—hulle ontbind dooie organiese materiaal en stel sodoende noodsaaklike elemente weer beskikbaar in ’n vorm wat plante kan gebruik. Ander weer is in simbiotiese verhoudings met plante en help hulle om voedingstowwe uit die grond op te neem. En party is parasiete.
Skimmel begin as ’n mikroskopiese spoor wat deur lugstrome vervoer word. As die spoor op ’n geskikte voedselbron land wat onder meer die regte temperatuur en voggehalte het, sal die spoor ontkiem en draderige selle genaamd hyphae vorm. Wanneer hyphae ’n kolonie vorm, word die donsige netwerk ’n miselium genoem, wat die sigbare skimmel is. Skimmel kan ook soos ’n vuil kol of ’n vlek lyk, soos wanneer dit op die bryvulling (grouting) tussen badkamerteëls vorm.
Skimmel is uiters doeltreffend wanneer dit by voortplanting kom. By gewone broodskimmel, Rhizopus stolonifer, is die klein swart kolletjies die sporehouers, of sporangium. Net een kolletjie bevat tot 50 000 spore, waarvan elkeen binne ’n kwessie van dae honderdmiljoene nuwe spore kan voortbring! En as die toestande reg is, sal skimmel net so maklik op ’n boek, ’n stewel of muurpapier groei as op ’n stomp in ’n woud.
Hoe “eet” skimmel? Anders as diere en mense, wat eers eet en dan hulle voedsel deur vertering opneem, is die proses by skimmel dikwels omgekeerd. Wanneer organiese molekules te groot of kompleks is vir die skimmel om dit te eet, skei dit verteringsensieme af wat die molekules afbreek tot eenvoudiger eenhede, wat dan opgeneem word. En aangesien skimmel nie kan rondbeweeg om na voedsel te soek nie, moet hulle in hulle voedsel leef.
Skimmel kan gifstowwe genaamd mikotoksiene vervaardig, wat ’n skadelike uitwerking op mense sowel as diere kan hê. Blootstelling vind plaas wanneer dit ingeasem word, saam met voedsel ingesluk word of met die vel in aanraking kom. Maar skimmel het ook ’n positiewe kant; dit het talle nuttige eienskappe.
Wanneer skimmel ’n vriend is
In 1928 het die wetenskaplike Alexander Fleming toevallig die kiemdodende krag van groenskimmel waargeneem. Die skimmel, wat later geïdentifiseer is as Penicillium notatum, was dodelik vir bakterieë maar onskadelik vir mense en diere. Hierdie ontdekking het gelei tot die ontwikkeling van penisillien, wat al “die grootste enkele lewensredder van die moderne geneeskunde” genoem is. Fleming en medenavorsers Howard Florey en Ernst Chain het in 1945 die Nobelprys vir geneeskunde ontvang vir hulle werk. Sedertdien het skimmel ’n aantal ander geneesmiddels opgelewer, waaronder medisyne om bloedklonte, skeelhoofpyne en Parkinson se siekte te behandel.
Skimmel het ook interessante smake aan die mens bekend gestel. Een voorbeeld hiervan is kaas. Het jy geweet dat Brie, Camembert, Deense bloukaas, Gorgonzola, Roquefort en Stilton hulle kenmerkende smaak aan sekere Penicillium-skimmel te danke het? Skimmel speel ook ’n groot rol by die maak van salami, sojasous en bier.
Dieselfde geld vir wyn. Wanneer sekere druiwe op die regte tyd geoes word met die regte hoeveelheid swamgroei op elke tros, kan dit gebruik word om dessertwyne van hoë gehalte te maak. Die skimmel Botrytis cinerea, of “edelvrot”, werk in op die suikers in die druiwe, wat die smaak verbeter. Tydens die verouderingsproses in die wynkelder rond die skimmel Cladosporium cellare die wyn af. Soos ’n spreekwoord onder Hongaarse wynboere sê: ‘’n Edel skimmel hou belofte in van ’n goeie wyn.’
Wanneer skimmel ’n vyand word
Die skadelike eienskappe van sekere soorte skimmel het ook ’n lang geskiedenis. In die sesde eeu v.G.J. het die Assiriërs die skimmel Claviceps purpurea gebruik om die putte van hulle vyande te vergiftig—’n eertydse vorm van biologiese oorlogvoering. In die Middeleeue het hierdie selfde skimmel, wat soms op rog voorkom, epileptiese aanvalle, brandpyne, gangreen en hallusinasies by baie mense veroorsaak. Die siekte wat nou as ergotisme bekend staan, is ook sint Antonius se vuur genoem omdat baie slagoffers ’n pelgrimstog na die graf van sint Antonius in Frankryk onderneem het in die hoop dat hulle wonderdadig genees sou word.
Die sterkste karsinogene (kankerverwekkende) middel wat bekend is, is aflatoksien—’n gif wat van skimmel afkomstig is. In een Asiatiese land word 20 000 sterftes per jaar aan aflatoksien toegeskryf. Hierdie dodelike stof is al in moderne biologiese wapens gebruik.
Maar oor die algemeen is blootstelling aan gewone skimmel meer ’n ergernis as ’n ernstige gesondheidsgevaar. “Die meeste skimmel, selfs al kan jy dit ruik, is nie skadelik nie”, sê die UC Berkeley Wellness Letter. Mense wat gewoonlik ’n ongunstige reaksie het, is onder meer diegene met longprobleme, soos asma; mense met allergieë, ’n chemiese sensitiwiteit of ’n verswakte immuunstelsel asook plaaswerkers wat dalk aan baie groot hoeveelhede skimmel blootgestel word. Klein kindertjies en bejaardes is moontlik ook vatbaarder vir die uitwerking wat die blootstelling aan skimmel tot gevolg het.
Volgens die Kaliforniese Departement van Gesondheidsdienste in die Verenigde State kan skimmel die volgende simptome veroorsaak: ‘Asemhalingsprobleme, soos hyging, benoudheid en kortasemheid; neus- en sinuskongestie; oogirritasie (branderige, waterige of rooi oë); droë hoes; neus- of keelirritasie; veluitslag of -irritasie.’
Skimmel en geboue
In sommige lande hoor ’n mens dikwels van skole wat gesluit word of van mense wat hulle huise of kantore moet ontruim omdat dit teen skimmel behandel moet word. Vroeg in 2002 moes die nuwe Museum vir Moderne Kuns in Stockholm, Swede, weens skimmel gesluit word. Die behandeling het sowat 30 miljoen rand gekos! Waarom het hierdie probleem in onlangse jare toegeneem?
Die antwoord behels twee hooffaktore: boumateriaal en -ontwerpe. In onlangse dekades het boumateriale produkte ingesluit wat vatbaarder is vir skimmel. Een voorbeeld is gipsbord (drywalling) wat gewoonlik uit etlike lae papier bestaan wat op ’n verharde gipskern geplak word. Die kern absorbeer vog. As hierdie materiaal dus oor ’n lang tydperk nat bly, kan skimmelspore ontkiem en daarop begin groei, en van die papier in die gipsbord leef.
Bouontwerpe het ook verander. Voor die 1970’s was baie geboue in die Verenigde State en in ’n aantal ander lande nie so geïsoleerd en lugdig soos latere ontwerpe nie. Die verandering het gekom toe mense geboue meer energiedoeltreffend wou maak deur hitteverlies en -absorpsie tot die minimum te beperk en lugvloei te verminder. As daar dus nou water inkom, bly dit langer nat, wat skimmelgroei bevorder. Is daar ’n oplossing vir hierdie probleem?
Die doeltreffendste manier om skimmelprobleme op te los, of ten minste te verminder, is om alles aan die binnekant skoon en droog te hou en te sorg dat die vogtigheid laag bly. As vog wel iewers opbou, moet jy die gedeelte dadelik droogmaak, en die nodige veranderinge aanbring of herstelwerk doen sodat dit nie weer gebeur nie. Byvoorbeeld, hou die dak en geute skoon en in ’n goeie toestand. En maak seker dat die grond langs die gebou skuins afloop sodat water nie naby die fondament opdam nie. As jy lugversorging het, moet jy die druppanne skoon hou en sorg dat die water vryelik kan dreineer.
“Vogbeheer is die sleutel tot skimmelbeheer”, sê een deskundige. Eenvoudige maatreëls kan keer dat jy en jou gesin met skimmel as ’n vyand te doen kry. Skimmel is in sekere opsigte soos vuur. Dit kan skade aanrig, maar dit kan ook uiters nuttig wees. Baie hang af van hoe ons dit gebruik en beheer. Ons het natuurlik nog baie om oor skimmel te leer. Maar kennis van God se ongelooflike skeppingswerke kan ons net tot voordeel strek.
[Venster/Prent op bladsy 14, 15]
SKIMMEL IN BYBELTYE?
Die Bybel praat van “die plaag van melaatsheid in ’n huis”, met verwysing na die gebou self (Levitikus 14:34-48). Hierdie verskynsel, wat ook “kwaadaardige melaatsheid” genoem is, was na bewering ’n soort muf of skimmel, maar daar bestaan geen sekerheid hieroor nie. Hoe dit ook al sy, God se Wet het huiseienaars beveel om besmette klippe te verwyder, die hele binnekant van die huis af te krap en al die materiaal wat moontlik besmet is, buite die stad in “’n onrein plek” te gooi. As die plaag teruggekeer het, moes die hele huis onrein verklaar, afgebreek en heeltemal verwyder word. Jehovah se breedvoerige riglyne het sy innige liefde vir sy volk en besorgdheid oor hulle fisiese welsyn weerspieël.
[Prent op bladsy 13]
Medisyne wat van skimmel afkomstig is, het al baie lewens gered
[Prent op bladsy 15]
Gipsbord en viniel kan vog vasvang, wat dan skimmelgroei bevorder