КЕЧМИШӘ НӘЗӘР
Аристотел
2300 ил бундан өнҹә јашамыш Аристотел (Әрәстун) елм вә фәлсәфәјә бөјүк төһфәләр вериб. Онун ишләри узун илләр әрзиндә бөјүк күтләнин марағына сәбәб олуб, бир чох дилләрә тәрҹүмә едилиб вә тәтгиг олунуб. Тарихчи профессор Ҹејмс Маклаһлан јазмышды ки, «Аристотелин тәбиәтлә бағлы бахышлары 2000 илдән чох вахт әрзиндә Авропа елминдә һаким рол ојнамышдыр». Аристотелин бәзи фикирләри һәтта католик вә протестант тәлимләринә, һәмчинин Ислам дининә сирајәт етмишди.
Мараг даирәси ҝениш иди
Аристотел инҹәсәнәт, астрономија, биолоҝија, етика, дилчилик, һүгуг, мәнтиг, магнетизм, метафизика, һәрәкәт, һәзз, поезија, сијасәт, психолоҝија, риторика вә руһун өлмәзлији илә бағлы әсәрләр јазмышды. Амма она ән чох биолоҝија вә мәнтиг саһәсиндә ҝөрдүјү ишләр шөһрәт ҝәтирди.
Гәдим јунан алимләри әтраф аләми өз мүшаһидәләринә, еһтималларына вә мәнтигләринә дајанараг изаһ едирдиләр. Онлар фикирләширдиләр ки, һәгигәт олдуғуна там әмин олдуглары шејләр үзәриндә јахшыҹа дүшүнсәләр, дүзҝүн нәтиҹәләрә ҝәлә биләҹәкләр.
Бу фәлсәфәјә әсасланараг, онлар бир сыра дүзҝүн нәтиҹәләр әлдә етмишдиләр. Бу нәтиҹәләрдән бири о иди ки, Каинатда низам-интизам вар. Амма бир проблем вар иди: онлар һәр шеји мүшаһидә етмәк игтидарында дејилдиләр. Мәһз бу мәһдудијјәтә ҝөрә, Аристотел дә дахил олмагла, нечә даһи инсан јанылмышды. Мәсәлән, онлар инанырдылар ки, планетләр вә улдузлар Јер күрәсинин әтрафында фырланыр. Һәмин дөврләрдә бу фикир сүбута еһтијаҹ дујмајан һәгигәт һесаб олунурду. Бир китабда гејд олунур: «Һәм изаһатлар, һәм дә тәҹрүбә јунанларын Јер күрәсинин Каинатын мәркәзи олдуғуна даир фикрини санки сүбут едирди» («The Closing of the Western Mind»).
Каинат һагда бу јанлыш тәсәввүр тәкҹә елм саһәси чәрчивәсидә галсајды, елә дә бөјүк зијаны олмазды. Амма бу, белә олмады.
Католисизм ҹәрәјаны Аристотелә гуҹаг ачыр
Орта әсрләрдә «Христиан» Авропасында Аристотелин бәзи тәлимләри һәгигәт статусу алды, јәни онлар күтлә тәрәфиндән гәбул олунду. Рома католик илаһијјатчылары, хүсусән дә Томас Аквинас (б. е. 1224—1274) Аристотелин јазыларыны өз тәлиминә дахил етмишди. Беләҹә, Аристотелин Јер күрәсинин Каинатын мәркәзи олмасы нәзәријјәси католик еһкамына чеврилди. Бу тәлими, Калвин вә Лүтер дә дахил олмагла, протестант рәһбәрләри дә гәбул етдиләр. Онлар бунун Мүгәддәс Китаб тәлими олдуғуну иддиа едирдиләр. («Онлар Аллаһын Кәламыны јанлыш изаһ едирдиләр» адлы чәрчивәјә бахын.)
Аристотелин бәзи тәлимләри һәгигәт статусу алмышды
Чарлз Фриман јазыр: «Бәзи тәлимләрлә [Аристотелин тәлимләри илә] Католисизми ајырмаг мүмкүн дејилди». Буна әсасән дејирләр ки, Аквинас Аристотели, санки, католик кими «вәфтиз» еләмишди. Чарлзын сөзләринә ҝөрә, әслиндә, «Аквинас өзү Аристотелизми гәбул етмишди». Мүәјјән мәнада килсә һагда да ејни сөзү демәк олар. Буна ҝөрә дә италјан астроному вә ријазијјатчысы Галилејо өз мүшаһидәләринә әсасән, Јер күрәсинин ҝүнәшин әтрафында фырландығыны дејәркән ондан Инквизисија мәһкәмә гаршысына чыхмағы вә дедикләрини инкар етмәји тәләб етмишдиләрa. Гәрибә олса да, Аристотел баша дүшүрдү ки, елм даим инкишаф едир вә дүзәлишә еһтијаҹ дујур. Анҹаг тәәссүф ки, килсәләр бу ҹүр дүшүнмүрдү.
a Даһа чох мәлумат алмаг үчүн «Ојанын!» журналынын 2003-ҹү ил 22 апрел сајындакы «Галилео килсәјә гаршы» (рус.) адлы мәгаләсинә бахын.