Өлмәзлик тәсәввүрүнүн Иудаизмә, Христианлыға вә Ислама дахил олмасы
«Дин инсаны бир ҝүн өләҹәји фикри илә барышдыран үсуллардан биридир; о, буна инсана өлүмдән сонра ја даһа јахшы јашајаҹағыны, ја ҝәләҹәкдә јенидән доғулаҹағыны, ја да һәр икисини вәд етмәклә наил олур» (ГЕРҺАРТ ҺЕРМ, АЛМАН ЈАЗЫЧЫСЫ).
1. Әксәр динләр өлүмдән сонра һәјатын олдуғуну вәд едәркән һансы тәлимә әсасланыр?
ДЕМӘК олар ки, һәр бир дин өлүмдән сонра һәјат вәд едәркән белә идејаја әсасланыр ки, инсанда өлмәз руһ вар вә инсан өлдүкдән сонра о, ја башга аләмә ҝедир, ја да башга варлығын бәдәнинә көчүр. Әввәлки фәсилдә гејд олундуғу кими, өлмәзлик идејасы Шәрг динләри јаранандан бу ҝүнә гәдәр онларын ајрылмаз һиссәси олараг галыр. Бәс Иудаизм, Христиан вә Ислам дини һагда нә демәк олар? Неҹә олду ки, өлмәзлик бу динләрин әсас тәлими олду?
Иудаизм јунан фәлсәфәсини мәнимсәјир
2, 3. «Јәһуди енсиклопедијасы»на әсасән, Ибрани Мүгәддәс Јазылары руһун өлмәз олдуғуну өјрәдирми?
2 Иудаизмин көкү тәхминән 4 000 ил бундан әввәлә, Ибраһимин ҝүнләринә ҝедиб чыхыр. Ибрани Мүгәддәс Јазылары б. е. ә. XVI әсрдә гәләмә алынмаға башлады вә онун јазылмасы Сократла Платонун руһун өлмәзлији нәзәријјәсини формалашдырдығы дөврдә баша чатды. Бәс бу Мүгәддәс Јазылар руһун өлмәз олдуғуну өјрәдирми?
3 Бу суала «Јәһуди енсиклопедијасы» белә ҹаваб верир: «Јалныз Мүгәддәс Китаб јазылыб гуртардыгдан сонра руһун өлмәз олдуғуна ајдын вә мөһкәм инам јаранды... вә бу, Иудаизмин вә Христианлығын тәмәл дашларындан бири олду». Орада һәмчинин дејилир: «Мүгәддәс Китаб јазылдығы дөврдә инсана бөлүнмәз бир шеј кими бахылырды». Гәдимдә јашајан јәһудиләр өлүләрин дириләҹәјинә инанырдылар вә енсиклопедијада дејилир ки, «буну руһун өлмәзлијинә инамла ејниләшдирмәк олмаз» («Encyclopaedia Judaica»).
4-6. Неҹә олду ки, руһун өлмәзлији тәлими Иудаизмин «тәмәл дашларындан бири олду»?
4 Белә олан һалда, неҹә олду ки, бу тәлим Иудаизмин «тәмәл дашларындан бири олду»? Бу суала тарих ҹаваб верир. Б. е. ә. 332-ҹи илдә Македонијалы Исҝәндәр илдырым сүрәти илә Орта Шәргин бөјүк гисмини әлә кечирди. Исҝәндәр Јерусәлимә ҝәләндә јәһудиләр ону бөјүк севинҹлә гаршыладылар. Биринҹи әсрдә јашамыш јәһуди тарихчиси Иосиф Флавинин сөзләринә ҝөрә, јәһудиләр һәтта она 200 илдән чох әввәл јазылмыш Даниел пејғәмбәрин китабындан ‘Јунан падшаһынын’, јәни Исҝәндәрин гәләбәләрини ајдын тәсвир едән пејғәмбәрлији ҝөстәрдиләр (Даниел 8:5—8, 21). Исҝәндәрин хәләфләри јунан дилини, мәдәнијјәтини вә фәлсәфәсини империјанын һәр тәрәфинә јајараг онун еллинләшдирмә сијасәтини давам етдирдиләр. Нәтиҹәдә, јунан вә јәһуди мәдәнијјәти бир-биринә гарышды.
5 Б. е. ә. III әсрин әввәлләриндә Ибрани Мүгәддәс Јазыларынын јунан дилинә илк тәрҹүмәсинә башланылды. Бу тәрҹүмә «Септуагинта» адланыр. Бунун сајәсиндә диҝәр халглардан олан бир чох инсан Јәһуди дининә һөрмәтлә јанашмаға вә ону јахындан танымаға башлады, һәтта бәзиләри бу дини гәбул етди. Диҝәр тәрәфдән, јәһудиләр јунанларын дүшүнҹә тәрзи илә јахындан таныш олду. Бәзиләри исә философ олду ки, бу да јәһудиләр үчүн тамамилә јени бир шеј иди. Бу философлардан бири дә б. е. I әсриндә јашамыш Исҝәндәријјәли Филон иди.
6 Филон Платона хүсуси рәғбәт бәсләјирди вә јәһуди динини јунан фәлсәфәсинин тәлимләри илә изаһ етмәјә чалышырды. «Сәма — Тарих» китабында дејилир: «Платон фәлсәфәси илә Мүгәддәс Китаб әнәнәсини тәкраролунмаз тәрздә бирләшдирәрәк Филон христианларын [һәмчинин јәһудиләрин] сонракы мүтәфәккирләринә јол ачды». Бәс Филон руһ һаггында нә фикирләширди? Һәмин китабда дејилир: «Онун фикринҹә, өлүм руһу әввәлки, јәни доғулмаздан габагкы вәзијјәтинә гајтарыр. Руһ руһани аләмә аид олдуғу үчүн бәдәндә јашанан һәјат гыса, чох вахт кәдәрли епизоддан башга бир шеј олмур» («Һеавен—А Һисторј»). Руһун өлмәз олдуғуна инананлар арасында ерамызын Х әсриндә јашамыш, әслән јәһуди олан танынмыш һәким Исаак Израил вә ХВЫЫЫ әсрин алман мәншәли јәһуди философу Мозес Менделсон да вар иди.
7, 8. а) Талмудда руһ һаггында нә дејилир? б) Сонралар јәһудиләрин мистик әдәбијјатында руһ һаггында һансы фикир өз әксини тапмышдыр?
7 Јәһудиләрин дүшүнҹәсинә вә һәјат тәрзинә ҝүҹлү тәсир едән китаблардан бири дә Талмуддур. Бу китаба еразымын II әсриндән орта әсрләрә гәдәр олан дөвр әрзиндә раввинләр тәрәфиндән тәртиб олунан шифаһи ганунлар, һәмчинин онлара верилән шәрһ вә изаһатлар дахилдир. «Јәһуди енсиклопедијасы»нда дејилир: «Талмуду јазан раввинләр инанырдылар ки, инсан өләндән сонра руһ јашајыр». Һәтта Талмудда дириләрлә әлагә јарадан өлүләр һагда данышылыр. «Дин вә етика енсиклопедијасында» гејд едилир: «Чох еһтимал ки, Платонизмин тәсири алтында [раввинләр] руһун инсан доғулмаздан әввәл дә мөвҹуд олдуғуна инанмаға башладылар».
8 Сонралар исә јәһудиләр һәтта мистик әдәбијјатлары олан «Каббала»дан истифадә едәрәк реинкарнасија тәлимини дә јајырдылар. Бунунла бағлы «Јени стандарт јәһуди енсиклопедијасы»нда дејилир: «Ҝөрүнүр, бу идеја Һиндистанда јараныб... Каббалада илк дәфә бу фикрә “Баһир” китабында раст ҝәлинир. Сонралар исә “Зоһар” китабындан башлајараг, мистикләр тәрәфиндән гәбул олунмуш вә һасидләрин етигадында вә әдәбијјатында хүсуси рол ојнамышдыр» («The New Standard Jewish Encyclopedia»). Мүасир Исраилдә реинкарнасија Иудаизмин ҝениш гәбул олунмуш тәлимләриндән биридир.
9. Бу ҝүн Иудаизмин әксәр тәригәтләри руһун өлмәзлији тәлиминә даир һансы фикирдәдирләр?
9 Беләликлә, руһун өлмәзлији тәсәввүрү Иудаизмә јунан фәлсәфәсинин тәсири алтында дахил олмушдур вә һал-һазырда, демәк олар, јәһуди дининин бир чох тәригәтләриндә гәбул олунур. Бәс бу тәлимин Христианлыға дахил олмасы һагда нә демәк олар?
Христианлыг Платон фәлсәфәсини мәнимсәјир
10. Мәшһур испан алими руһун өлмәзлији тәлими һагда Исанын тутдуғу мөвгејә даир һансы гәнаәтә ҝәлмишди?
10 Һәгиги христианлығын тәмәлини Иса Мәсиһ гојмушдур. ХХ әсрин мәшһур испан алими Миҝел де Унамуно Иса һаггында јазмышды: «О, Платонун өјрәтдији кими руһун өлмәзлијинә јох, јәһудиләрин гәбул етдикләри кими, бәдәнин дирилмәсинә инанырды... Бу мөвзуну објектив шәкилдә тәһлил едән истәнилән китабдан буна даир сүбут тапмаг олар». О, белә нәтиҹә чыхарыр: «Руһун өлмәзлији... бүтпәрәстләрин фәлсәфи еһкамыдыр».
11. Јунан фәлсәфәси Христианлыға нә вахт дахил олмаға башлады?
11 «Бүтпәрәстләрин фәлсәфи еһкамы» Христианлыға нә вахт вә неҹә дахил олду? «Јени Британија енсиклопедијасы»нда гејд едилир: «Ерамызын II әсринин орталарындан башлајараг јунан фәлсәфәсини өјрәнмиш христианлар өз етигадларыны бу фәлсәфи терминләрин әсасында изаһ етмәји лазым билдиләр. Онлар буну һәм өзләринин интеллектуал тәләбатларыны өдәмәк, һәм дә тәһсилли бүтпәрәстләри өз динләринә ҹәлб етмәк мәгсәдилә едирдиләр. Платонизм онлар үчүн ән әлверишли фәлсәфә иди» («New Encyclopædia Britannica»).
12-14. Платонист фәлсәфәси илә христианлығын гарышмасында Ориҝен вә Августинин ролу нәдән ибарәт олмушдур?
12 Бу илк философлардан икисинин христиан тәлимләринә бөјүк тәсири олду. Онлардан бири Исҝәндәријјәли Ориҝен (тәх. б. е. 185—254), диҝәри исә Һиппонлу Августин (б. е. 354—430) олмушдур. Онларла бағлы «Јени католик енсиклопедијасы»нда дејилир: «Јалныз Шәргдә Ориҝенин, Гәрбдә исә мүгәддәс Августинин мејдана чыхмасы илә руһа руһани материја вә фәлсәфи идеја кими бахылмаға башланды» («New Catholic Encyclopedia»). Ориҝенлә Платонун руһ һаггында тәсәввүрләри нәјин әсасында формалашмышды?
13 «Ориҝен руһун өлмәзлији һагда јунан фәлсәфи тәлимини ашкар шәкилдә Христианлыға ҝәтирән килсә Аталарындан бири Исҝәндәријјәли Клементин шаҝирди олмушдур», — дејә «Јени католик енсиклопедијасы»нда мәлумат верилир. Чох еһтимал ки, Платонун руһ һаггында фикри Ориҝенә бөјүк тәсир ҝөстәрмишди. Илаһијјатчы Вернер Јеҝер јазыр: «[Ориҝен] руһ һаггында Платондан мәнимсәдији һәр шеји христианлыға дахил етмишди» («The Harvard Theological Review»).
14 Христиан дүнјасына аид олан бәзи инсанлар Августини антик дөврүн ҝөркәмли мүтәфәккири һесаб едирләр. 33 јашында христианлығы гәбул етмәздән әввәл о, фәлсәфә илә јахындан марагланмыш вә неоплатонист олмушдурa. Јени иманы гәбул етдикдән сонра да неоплатонист дүшүнҹә тәрзини дәјишмәмишди. «Јени Британија енсиклопедијасы»нда белә дејилир: «Онун зеһни Әһди-Ҹәдид дининин јунан фәлсәфәси илә әријиб гарышдығы бир собаја бәнзәјирди». «Јени католик енсиклопедијасы»нда исә етираф едилир ки, Гәрбдә XII әсрин ахырларына гәдәр гәбул олунан Августинин руһ һагда тәлими неоплатонизмин сајәсиндә јаранмышды.
15, 16. Аристотелин тәлимләринә марағын ојанмасы килсәнин руһун өлмәзлији тәлиминә олан нөгтеји-нәзәрини дәјишдими?
15 Он үчүнҹү әсрдә Авропада Аристотелин тәлимләри бөјүк марагла гаршыланмаға башлады. Бунун әсас сәбәби әрәб мүтәфәккирләринин Аристотелин јаздыгларына олан изаһатларынын латын дилиндә әлчатан олмасы иди. Аристотелин нәзәријјәси католик илаһијјатчысы Аквиналы Фомаја ҝүҹлү тәсир бағышламышды. Фоманын әсәрләри сајәсиндә килсә тәлиминә Аристотелин нөгтеји-нәзәри Платонункуна нисбәтән даһа ҝүҹлү тәсир етди. Анҹаг бунун руһун өлмәзлији тәлиминә һеч бир тәсири олмады.
16 Аристотел өјрәдирди ки, руһ бәдәндән ајрылмаздыр вә өлүмдән сонра мөвҹудлуғуна давам етмир. Онун фикринҹә, инсанда әбәди бир шеј варса да, бу, мүҹәррәд, симасыз идракдыр. Руһ һаггында белә тәсәввүр бәдән өлдүкдә руһун ајры бир варлыг кими јашадығыны өјрәдән килсә тәлими илә узлашмырды. Буна ҝөрә дә Аквиналы Фома руһун өлмәз олдуғуну там шәкилдә изаһ етмәјин мүмкүн олдуғуну иддиа едәрәк, Аристотелин руһ һаггында нөгтеји-нәзәринә дүзәлишләр етмишдир. Беләликлә, руһун өлмәзлији һаггында килсә тәлими дәјишмәз олараг галды.
17, 18. а) XVI әсрдәки реформасијанын руһун өлмәзлији тәлиминә тәсири олдуму? б) Христиан дүнјасынын әксәр тәригәтләри өлмәзлик тәлиминә даир һансы мөвгеји тутурлар?
17 Дирчәлиш дөврүнүн еркән чағларында, јәни XIV—XV әсрләрдә Платонун ишинә јенидән мараг ојанды. Италијада мәшһур Медичиләр аиләси Платон фәлсәфәсинин өјрәнилмәсинә тәкан вермәк мәгсәдилә һәтта Флоренсијада академијанын әсасыны гојмаға көмәк етдиләр. Анҹаг XVI—XVII әсрләрдә Аристотелин ишинә мараг сојуду. Һәмчинин XVI әсрдәки реформасијанын да руһун өлмәзлији тәлиминә һеч бир тәсири олмады. Протестант реформаторлары руһун тәмизләнмәси тәлиминә гаршы чыхсалар да, онлар әбәди ишҝәнҹә вә ја хошбәхтлик һаггында идејалары гәбул едирдиләр.
18 Бу сәбәбдән, Христиан дүнјасынын әксәр тәригәтләри руһун өлмәзлији тәлиминин тәрәфдарыдырлар. Бу мәсәләјә даир америкалы бир философ нөвбәти фикри сөјләјир: «Әслиндә, чохларымыз үчүн дин садәҹә олараг өлмәзлик мәнасыны дашыјыр. Өлмәзлији јарадан исә Аллаһдыр».
Өлмәзлик вә Ислам
19. Исламын әсасы нә вахт вә ким тәрәфиндән гојулуб?
19 Исламын тарихи Мәһәммәдин 40 јашында пејғәмбәр елан едилдији вахтдан башлајыр. Мүсәлманлар инанырлар ки, о, тәхминән 20—23 ил әрзиндә (б. е. тәх. 610-ҹу илиндән 632-ҹи илиндә өлүмүнәдәк) вәһј алмышдыр. Бу вәһјләр мүсәлманларын Мүгәддәс Китабы — Гуранда јазылыб. Исламын јарандығы дөврәдәк Иудаизм вә Христиан дүнјасы Платонун руһ һаггында тәлимини артыг мәнимсәмишди.
20, 21. Ахирәт дүнјасы илә бағлы мүсәлманлар нәјә инанырлар?
20 Мүсәлманлар инанырлар ки, онларын дини кечмишдә јәһудиләрә вә христианлара верилән вәһјләрин ән јүксәк зирвәсидир. Гуранда һәм Ибрани, һәм дә Јунан Мүгәддәс Јазыларындан ситатлар ҝәтирилир. Руһун өлмәзлији тәлиминә ҝәлдикдә исә Гурандакы фикирләр орада јазыланлара зидд ҝедир. Гуранда дејилир ки, өлүмдән сонра инсанын руһу јашамаға давам едир. Орада һәмчинин өлүләрин дирилмәси, гијамәт ҝүнү вә руһун сон агибәти, јәни онун ја ҝөјдә ҹәннәт бағында јашајаҹағы, ја да ҹәһәннәм одунда ишҝәнҹә чәкәҹәји һаггында јазылыб.
21 Мүсәлманларын етигадына ҝөрә, өләнин руһу бәрзәх аләминә, јәни «манеәјә» — «өлүмдән сонра инсанын сорғу-суал олунаҹағы ҝүнә гәдәр гәрар тутаҹағы јерә вә ја вәзијјәтә» дүшүр (23-ҹү сурә, 99, 100-ҹү ајәләр, «Гурани-Кәрим», һашијә). Руһ һәр шеји анлајыр вә һисс едир. Әҝәр инсан ҝүнаһ ишләдибсә, бу мәрһәләдә ону «гәбир әзабы» ҝөзләјир, әксинә, салеһ инсан олубса, хошбәхтлијә говушур. Анҹаг салеһләр дә бир гәдәр әзаб чәкмәлидирләр, чүнки јашадыглары мүддәтдә онлар аз да олса ҝүнаһ ишләдибләр. Гијамәт ҝүнүндә һәр кәс әбәди агибәтини биләҹәк вә бунунла да бу вахт кәсији битәҹәк.
22. Әрәб философлары руһун агибәти һагда һансы мүхтәлиф фикирләр сөјләмишләр?
22 Руһун өлмәзлији фикри Иудаизмә вә Христиан дүнјасына Платонун идејасынын тәсири алтында дахил олмушдур, Ислам дининдә исә бу фикир артыг башланғыҹдан вар иди. Амма бу о демәк дејил ки, әрәб алимләри мүсәлман тәлимләри илә Јунан фәлсәфәсини гарышдырмаға ҹәһд ҝөстәрмәмишдиләр. Әслиндә, Аристотелин әсәрләри әрәб дүнјасына чох бөјүк тәсир ҝөстәрмишди. Мәсәлән, Ибн Сина вә Ибн Рүшт кими мәшһур әрәб алимләри өз фикирләрини Аристотелин нөгтеји-нәзәри әсасында изаһ едир вә тәкмилләшдирирдиләр. Лакин онлар јунанларын руһ һаггында тәсәввүрләрини вә мүсәлман тәлимини бир-биринә ујғунлашдырмаға чалышаркән мүхтәлиф нәзәријјәләр јаратмышдылар. Мәсәлән, Ибн Сина иддиа едирди ки, инсанын руһу өлмәздир. Ибн Рүшт исә бу фикрә гаршы чыхырды. Белә мүхтәлиф нөгтеји-нәзәрләрин олмасына бахмајараг, мүсәлманлар һәлә дә руһун өлмәз олдуғуна инанырлар.
23. Јәһуди, Христиан вә Ислам дини руһун өлмәз олдуғуна даир һансы мөвгеји тутурлар?
23 Ҝөрүндүјү кими, Иудаизм, Христиан вә Ислам дини руһун өлмәз олдуғуну өјрәдир.
[Һашијә]
a Неоплатонист Платон фәлсәфәсинин үчүнҹү әсрдә Плотин тәрәфиндән Ромада әсасы гојулмуш јени формасы олан неоплатонизмин тәрәфдарыдыр.
[14-ҹү сәһифәдәки шәкил]
Македонијалы Исҝәндәрин истилачы јүрүшләри јунан вә јәһуди мәдәнијјәтинин бир-биринә гарышмасына ҝәтириб чыхарды
[15-ҹи сәһифәдәки шәкилләр]
Ориҝен (јухарыда) вә Августин Платон фәлсәфәси илә христианлығы бирләшдирмәјә чалышырдылар
[16-ҹы сәһифәдәки шәкилләр]
Ибн Сина (јухарыда) иддиа едирди ки, инсанын руһу өлмәздир.
Ибн Рүшт исә бу фикрә гаршы чыхырды