Өлмәз руһ тәлиминин мәншәји
«Руһани һәјатла бағлы мөвзуларын ичәрисиндә һамыны ән чох өлүмдән сонра инсанын һансы вәзијјәтдә олдуғу марагландырыр» («ДИН ВӘ ЕТИКА ЕНСИКЛОПЕДИЈАСЫ»).
1-3. Руһун өлмәзлији тәсәввүрүнүн инкишафында Сократ вә Платон һансы ролу ојнамышлар?
ЈЕТМИШ јашлы алим вә мүәллим Аллаһа инанмамагда вә өз тәлимләри илә ҝәнҹләрин зеһнини корламагда иттиһам олунурду. Мәһкәмәдә өзүнү әла мүдафиә етмәсинә бахмајараг, гәрәзли һакимләр онун ҝүнаһкар олдуғуна гәрар вериб өлүм һөкмү кәсдиләр. Едамындан бир нечә саат әввәл јашлы мүәллим әтрафына топлашан шаҝирдләринә руһун өлмәзлијинә вә өлүмдән горхмағын әсассыз олдуғуна даир дәлилләр ҝәтирирди.
2 Иттиһам олунан бу шәхс б. е. ә. V әсрдә јашамыш мәшһур јунан философу Сократ идиa. Сонралар онун тәләбәси Платон һәмин һадисәләри өзүнүн «Аполоҝија» вә «Федон» әсәрләриндә гәләмә алмышды. Өлмәз руһ тәсәввүрүнү инкишаф етдирән биринҹиләрин сырасында Сократ вә Платонун да адлары чәкилир. Анҹаг бу тәлимин баниси онлар дејилләр.
3 Ҝөрәҹәјимиз кими, руһун өлмәзлији фикринин көкү лап гәдим дөврләрә ҝедиб чыхыр. Лакин Сократла Платон бу фикри тәкмилләшдириб ону фәлсәфи тәлимә чевирдиләр. Нәтиҹәдә бу тәлим һәм о дөврүн, һәм дә сонракы дөврләрин зијалылары арасында ҝениш јајылды.
Пифагордан еһрамлара гәдәр
4. Һәлә Сократдан әввәл јунанлар өлүләр аләми илә бағлы һансы фикирдә идиләр?
4 Сократ вә Платондан әввәл дә јунанлар өлүмдән сонра руһун јашадығына инанырдылар. Б. е. ә. алтынҹы әсрдә јашамыш мәшһур јунан ријазијјатчысы Пифагор инанырды ки, руһ өлмәздир вә инсан өлдүкдән сонра о, башга јерә көчүр. Һәлә Пифагордан әввәл, ән гәдим јунан философу кими танынан Милетли Фалес дүшүнүрдү ки, өлмәз руһ јалныз инсанларда, һејванларда вә биткиләрдә јох, һәм дә дәмири тәрпәтдији үчүн магнит кими әшјаларда да вар. Гәдим јунанларын етигадына ҝөрә, өлүләрин руһуну гајыгла Стикс чајындан кечирәрәк өлүләр аләми адланан јералты дүнјаја апарырдылар. Орада һакимләр кимин һүндүр һасарлы һәбсханада әзаб чәкәҹәјинә, кимин исә Ҹәннәтдә хошбәхт һәјат сүрәҹәјинә гәрар верирдиләр.
5, 6. Фарслар руһла бағлы һансы фикирдә идиләр?
5 Б. е. ә. VII әсрдә Иранда Зәрдүшт адында бир пејғәмбәр пејда олду. О, Зәрдүштлүк кими танынан динин тәмәлини гојду. Зәрдүштлүк Јунаныстандан әввәл дүнјада һөкмранлыг едән Фарс империјасынын дөвләт дини иди. Зәрдүштләрин мүгәддәс китабында дејилир: «Салеһләрин руһу Өлмәзликдә даим Севинҹ ичиндә јашајаҹаг, Јаланчыларын исә руһу, сөзсүз ки, әзаб чәкәҹәк. Бу ганунлары Аһура Мазда [«мүдрик аллаһ»] тәсис едиб, чүнки али һакимијјәт Онун әлиндәдир».
6 Өлмәз руһ тәлими зәрдүштлүкдән әввәл дә иранлыларын дининин бир һиссәси олуб. Мисал үчүн, гәдим Иран тајфаларында өлүнүн руһунун јералты дүнјада истифадә етмәси үчүн гида вә ҝејим ианә едилирди.
7, 8. Гәдим мисирлиләрин инанҹына ҝөрә, бәдән өлдүкдән сонра руһла нә баш верирди?
7 Өлүмдән сонра һәјатын олмасына инам мисир дининин дә әсасыны тәшкил едирди. Мисирлиләрин фикринҹә, өлән инсанларын руһуну јералты дүнјанын али танрысы Осирис мүһакимә едирди. Мәсәлән, б. е. ә. 14-ҹү јүзиллијә аид едилән папирусун үзәриндә өлүләр аллаһы Анубисин мирзә Һанафарын руһуну Осирисин тахты өнүнә апардығы тәсвир олунур. Тәрәзинин бир ҝөзүндә мирзәнин виҹданыны тәмсил едән үрәји, диҝәр ҝөзүндә исә һәгигәт вә әдаләт илаһәсинин башына тахдығы ләләк дурур. Диҝәр аллаһ Тот исә нәтиҹәләри гәләмә алыр. Һанафарын үрәји ҝүнаһла ағырлашмадығы үчүн ләләкдән јүнҝүл ҝәлир, буна ҝөрә дә она Осирисин дүнјасына дахил олуб, өлмәзлији алмаға иҹазә верилир. Папирусда, һәмчинин гадын ҹинсиндә олан бәдһејбәт бир варлыг тәсвир едилир. О, үрәји сынагдан кечмәјәнләри удмаг үчүн тәрәзинин јанында һазыр дуруб. Бундан әлавә, мисирлиләр өлүләри мумијалајыр, фиронларын ҹәсәдини исә мөһтәшәм еһрамларда сахлајырдылар, чүнки онларын фикринҹә, руһун јашамасы бәдәнин јахшы сахланылмасындан асылыдыр.
8 Ҝөрдүјүмүз кими, гәдимдә олан мүхтәлиф мәдәнијјәтләрдә ејни тәлимә — руһун өлмәз олдуғуна инанырдылар. Бәс бу тәлим ејни мәнбәдәнми гајнагланырды?
Тәлимин көкү
9. Гәдим дүнјада мисир, фарс вә јунан мәдәнијјәтләринә һансы динин тәсири олмушдур?
9 «Бабил вә Ашшур дини» китабында дејилир: «Гәдим дүнјада бабиллиләрин дини мисир, фарс вә јунан мәдәнијјәтинә тәсир етмишди». Даһа сонра орада ајдынлыг ҝәтирилир: «Әл-Амарна лөвһәҹијиндә ҝөстәрилдији кими, гәдимдә Мисирлә Бабил арасында сых әлагәләр олдуғуну нәзәрә алсаг, бабиллиләрин дүшүнҹә тәрзинин вә адәт-әнәнәләринин Мисир ибадәтинә дахил олмасы үчүн чохлу имканларын ачылдығына шүбһә јери галмыр. Фарсларын Митра адланан ајинләриндә Бабил идеолоҝијасынын тәсири ајдын һисс олунур... Семит тәлимләринин јунанларын һәм мифолоҝијасына, һәм дә дини ајинләринә гарышмасы алимләр тәрәфиндән о дәрәҹәдә гәбул олунуб ки, артыг бу мөвзу мүзакирә олунмур. Онларын әксәријјәтини Бабил тәлимләри тәшкил едир»b («The Religion of Babylonia and Assyria»).
10, 11. Гәдим бабиллиләрин фикринҹә, өлүмдән сонра инсанла нә баш верирди?
10 Белә исә, өлүмдән сонра нәјин баш вермәси илә бағлы бабиллиләрин тәсәввүрләри мисирлиләрин, фарсларын вә јунанларынкындан фәргләнмирми? Мәсәлән, бабиллиләрин Ҝилгамеш һаггында олан епик поемасыны нәзәрдән кечирәк. Поеманын јаша долан гәһрәманы Ҝилгамеш бир ҝүн өләҹәји фикри илә һеч ҹүр разылаша билмир вә әбәдијјәт ахтарышына чыхыр, анҹаг ахтарышлары бир нәтиҹә вермир. Сәјаһәт заманы о, әлиндә шәраб олан гыза раст ҝәлир. Әбәдијјәти тапа билмәјәҹәји үчүн гыз ону һал-һазыркы һәјатдан һәзз алмаға тәшвиг едир. Поеманын чатдырмаг истәдији фикир өлүмүн реал, әбәдијјәтин исә хүлја олмасыдыр. Бәс бу о демәкдирми ки, бабиллиләр ахирәт дүнјасына инанмырдылар?
11 АБШ-ын Пенсилванија Университетинин профессору Моррис Јастров јазмышды: «Нә халг [бабиллиләр], нә дә дин рәһбәрләри ағылларына белә ҝәтирмирдиләр ки, бир дәфә дүнјаја ҝәлән инсан нә вахтса әбәдилик јох олсун. [Онларын фикринҹә,] өлүм башга һәјата кечид иди вә өлмәзлији инкар етмәклә онлар садәҹә вурғуламаг истәјирдиләр ки, өлүм заманы баш верән дәјишикликдән гачмаг гејри-мүмкүндүр». Бәли, бабиллиләр һәмчинин инанырдылар ки, өлүмдән сонра һәјат һансыса формада мөвҹудлуғуна давам едир. Буна ҝөрә дә онлар өлән инсаны басдыранда ахирәт дүнјасында истифадә етмәси үчүн онун јанына мүәјјән әшјалар гојурдулар.
12-14. а) Дашгындан сонра руһун өлмәзлији тәлими һарада јаранды? б) Бу тәлим бүтүн дүнјаја неҹә јајылды?
12 Ҝөрүндүјү кими, өлмәзлик тәлиминин көкү та гәдим Бабилә ҝедиб чыхыр. Тарихи дәгиглији илә танынан Мүгәддәс Китаба әсасән, Бабил шәһәринин әсасыны Нуһун нәтиҹәси Нәмруд гојмушдурc. Нуһун ҝүнләриндә баш верән Үмумдүнја дашгынындан сонра јер үзүндә јалныз бир дил вә бир дин вар иди. Анҹаг шәһәрин әсасыны гојмагла вә орада гүллә тикмәклә Нәмруд јени бир динә башланғыҹ верди. Мүгәддәс Китаб ҝөстәрир ки, Бабилдә дилләр гарышандан сонра планлары баш тутмајан иншаатчылар јер үзүнә сәпәләндиләр вә өзләри илә бәрабәр етигадларыны да көчдүкләри әразиләрә апарараг јени динләрин тәмәлини гојдулар (Јарадылыш 10:6—10; 11:4—9). Бунун да нәтиҹәсиндә, бабиллиләрин дини тәлимләри бүтүн дүнјаја јајылды.
13 Рәвајәтә ҝөрә Нәмруд гәддарҹасына өлдүрүлүб. Белә гәнаәтә ҝәлмәк олар ки, Бабилин баниси, иншаатчысы вә илк падшаһы олдуғу үчүн өлүмүндән сонра бабиллиләр она пәрәстиш етмәјә башламышлар. Мардук аллаһ Бабилин баниси һесаб едилдији үчүн бәзи алимләр фәрз едирләр ки, Мардук (Меродак) илаһиләшдирилмиш Нәмруддур. Әҝәр бу беләдирсә, онда өлүмдән сонра руһун јашамасы идејасынын башланғыҹы елә Нәмрудун өлдүјү вахта ҝедиб чыхыр. Һәр неҹә олса да, тарихин сәһифәләриндән ҝөрүнүр ки, Дашгындан сонра руһун өлмәзлији тәлими башланғыҹыны Бабилдән ҝөтүрүб.
14 Бәс неҹә олду ки, бу тәлим мүасир динләрин әксәријјәтинин әсас тәлими олду? Нөвбәти фәсилдә бу тәлимин Шәрг динләринә неҹә дахил олдуғуну арашдыраҹағыг.
[Һашијәләр]
a «Б. е. ә.» «бизим ерадан әввәл», «б. е.» исә «бизим ера» ифадәсинин гысалдылмыш формасыдыр.
b Әл-Амарна б. е. ә. тәхминән XIV әсрдә Мисирдә тикилмиш Ахетатон шәһәринин харабалыгларынын јерләшдији јердир.
c Јеһованын Шаһидләри тәрәфиндән дәрҹ олунмуш «Мүгәддәс Китаб — Аллаһын Кәламыдыр, јохса инсанын?» китабынын 37—54-ҹү сәһифәләринә (рус.) бахын.
[6-ҹы сәһифәдәки шәкил]
Мисирлиләр јералты дүнјада руһлары белә тәсәввүр едирдиләр
[7-ҹи сәһифәдәки шәкил]
Сократ руһун өлмәз олдуғуну иддиа едирди